Morgunblaðið - 25.07.1978, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. JÚLÍ 1978
Pétur G. Kristbergsson:
Svar til afreksmanna
Tveir ungir piltar, fyrrverandi
verkstjórar hjá Bæjarútgerð
Hafnarfjarðar, hafa látið fara frá
sér langhund mikinn þar sem þeir
annars vegar lofsama afrek sín
hjá B.H., en hins vegar mála
sterkum litum óstjórn og van-
kunnáttu forvera þeirra í starfi og
vonzku og ofsóknir verkafólks í
garð þeirra, snillinganna.
Það sem kemur mér nú til þess
að svara þessum piltum með
nokkrum línum, er í sambandi við
erfiðleika þessara ungu manna að
fara rétt með tölur, en þeir láta
hafa það eftir sér að nýting á
þorski hafi verið 33% að meðaltali
undir minni stjórn. Þetta eru
grófar og alvarlegar falsanir sem
eru bornar á borð fyrir landslýð
allan, vafalaust í þeim tilgangi að
gera hlut sinn sem beztan og að
sýna fólki fram á það hve
verkafólk í Hafnarfirði er heimskt
og vanþakklátt að kunna ekki að
meta slíka afreksmenn að verð-
leikum. Sjá, allt þetta höfum við
gert, því fallið þið ekki fram og
tilbiðjið okkur? Þannig stilla
„góðu drengirnir" dæminu upp og
er nema von að fólk, sem ekki
þekkir til þessara mála, sé undr-
andi á því að hafnfirzkt verkafólk
skuli hafa launað þeim snilldina
með því að reka tá samtakamátt-
arins í afturhlutann á þeim? Varla
nema von að undan svíði. Hið rétta
í sambandi við nýtingu á þorski
fyrir breytinguna er að meðalnýt-
ing var 36%.
Nú, en hefur þá snillingunum
ekki tekizt að bæta nýtinguna um
4% og er það ekki nóg til að sanna
yfirburði þeirra félaga? 4% meiri
eða minni nýting gerir mikið meir
en að ráða úrslitum um afkomu
frystihúss í dag, það vita allir sem
nálægt þessum málum koma. En
lítum aðeins nánar á málið. Þegar
piltarnir eru að bera saman
nýtingu fyrir og eftir breytingu
fiskiðjuversins þá er verið að bera
saman tvo ólika hluti, eða til hvers
var verið að fara út í breytingar
fyrir hundrað milljónir ef allt
hefði svo átt að standa í stað? Ég
vil benda hér á þrjú veigamikil
atriði, sem ráða úrslitum í sam-
bandi við breytta nýtingu í fisk-
iðjuverinu án allra afskipta verk-
stjóra.
1. Á s.l. ári stórjókst hlutfall
kassafisks í lönduðum afla. B.v.
Júní var breytt þannig að hann
getur nú ísað allt að 200 tn. í
kassa. B.v. Maí kom til landsins og
er nær eingöngu með kassafisk.
Það þarf ekki langar útskýringar
fyrir menn sem þekkja til þessara
mála hve miklu getur munað að
vinna fisk sem landað er úr stíum
skipa og er alltaf með meiri og
minni ís, allt upp í 7—8%, og að
vinna fisk úr kössum þar sem
enginn ísmoli er keyptur með, auk
þess sem hráefnið er yfirleitt
miklu betra og það sjálft gefur
betri nýtingu. Ég segi örugglega
ekki of mikið þegar ég áætla
aukningu kassafisks í lönduðum
afla 50%, sem ætti að gefa 1,5%
betri nýtingu vægt áætlað, og þar
skiptir engu máli hvað verkstjór-
inn heitir.
2. Fyrir um það bil 6 árum kom
hér á markað ný flökunarvél sem
var ætluð fyrir smáan og milli-
stóran fisk, en eins og allir vita
hefur það verið uppistaðan í
þorskinum undanfarin ár. Þessar
vélar sýndu það strax að þær
skiluðu 2—3% betri nýtingu á
þessari stærð af fiski á móti því að
þurfa flaka hann í vél sem gerð
var fyrir stórþorsk. Ég ræddi
nokkrum sinnum um það við mína
yfirboðara að nauðsynlegt væri
fyrir fiskiðjuverið að fá slíka vél,
en árangurinn varð sá að fyrst
núna eftir breytinguna kom slík
vél í húsið. Og við skulum bara
fara vægt í sakirnar og áætla
þarna 1,5% aukna nýtingu og
getur verkstjóri ekkert að því gert.
3. Allir sem einhverja þekkingu
hafa á þessum málum vita að
þegar breytt hefur verið úr
tímavinnu yfir í bónus-vinnu, þar
sem sérstaklega er greitt fyrir
aukna nýtingu, hefur nýting und-
antekningarlaust stórbatnað og
hafa heyrzt tölur frá 2—6% betri
nýtingu en við skulum fara vægt
í sakirnar og taka lægstu töluna
2%.
Ég hef hér nefnt þrjá liði sem
samtals gefa 5% betri nýtingu og
held ég að flestir séu mér sammála
um að vægt er farið í sakirnar.
Þetta sýnir líka vel þau óheilindi
sem að baki búa þegar verið er að
bera saman möguleika á nýtingu
fyrir og eftir breytingu frystihúss-
ins. Þar með er fallinn geislabaug-
urinn af þeim félögum, sem þeir
hafa óspart reynt að hampa
framan í fólk. En þeir félagar
höfðu fleiri frægðarsögur af sér að
segja, t.d. stóraukningu á hlutfaili
neytendapakkninga í framleiðsl-
unni og á það að undirstrika
óreiðuna undir minni stjórn. En
þetta eru samskonar blekkingar og
þegar þeir eigna sér heiðurinn af
betri nýtingu. Málið er nefnilega
ekki eins einfalt og þeir félagar
vilja vera láta, því að það er
markaðsverð sem ákveður hverju
sinni í hvaða pakkningar er
hentugast að framleiða, auk þess
sem gæði hráefnisins ræður þar
miklu um. Ástand markaðanna
var t.d. þannig fyrrihluta árs 1977
að óhagkvæmt var að vinna í
neytendaumbúðir og fór Sölumið-
stöð hraðfrystihúsanna fram á það
við frystihúsin að þau ynnu meira
í blokk-pakkningar og var það gert
í B.H. eins og annars staðar.
Þannig er það síður en svo algild
regla að neytendaumbúðir séu
hagkvæmastar í framleiðslu
hverju sinni. Þannig falla þær
skrautfjaðrirnar af þeim félögum,
og standa þeir þar með berstrípað-
ir og uppvísir að því að reyna að
blekkja fólk sem ekki þekkir þessi
mál nógu vel. En hafa þessir piltar
þá engin afrek unnið eins og þeir
segja sjálfir? Jú það hafa þeir svo
sannarlega gert, og það afrek
munu fáir leika eftir.
En það er fólgið í því að fá eitt
hundrað manna starfslið Fiskiðju-
versins til þess að leggja niður
vinnu í þrjár vikur, að ástæðu-
lausu að þeirra sögn.
En það eru nú fleiri snillingar
en þessir piltar, þeir eiga t.d.
sálufélaga sem kallar sig Svart-
höfða og ritar sá margar og
ómerkilegar greinar í Vísi, en þar
leggur hann dóm sinn á menn og
málefni. Svarthöfði þessi er ekki í
minnstu vandræðum að dæma í
máli verkstjóranna og starfsfólks
B.H. En þar fer þessi nafnleysingi
mjög hörðum orðum um verkafólk
í Hafnarfirði og telur það letingja
og illmenni upp til hópa og lætur
sig ekki muna um að skálda upp
heilu sögurnar í því sambandi.
Mætti halda að hafnfirzkt verka-
fólk væri einhver afbrigðilegur
kynþáttur, sem helzt þyrfti að
útrýma. Slíkum geðveikisskrifum
ætti reyndar að láta ósvarað en ég
get ekki stillt mig um að sýna
fram á að hugsanagangur þessara
manna fellur saman eins og flís
við rass. Hafi þessi svarthaus
einhverja sómatilfinningu ætti
hann að standa upp og taka ofan
grímuna, hneygja sig fyrir hafn-
firzku verkafólki og biðja það
afsökunar á orðum sínum. Éftir að
hafa verið verkstjóri yfir hafn-
firzku verkafólki um 16 ára skeið
fullyrði ég það að betri og tryggari
vinnufélaga getur enginn verk-
stjóri fengið.
Ég vil líka láta það koma fram
hér vegna þess að reynt er á allan
hátt að rægja starfsfólk B.H. að á
meðan það starfar við sömu
skilyrði og aðrir þá skilaði það um
áraraðir betri vinnu, en gerðist á
sambærilegum vinnustöðum. Upp-
haflega var fiskiðjuver B.H. leigt
fyrst og fremst fyrir karfavinnslu.
Á sama tíma voru nokkur stór
frystihús í Reykjavík með mjög
svipuðum vélakosti og aðstöðu. Á
þeim tímum var karfinn aðal
uppistaðan í afla togaranna og var
svo fram yfir 1970. Um áraraðir
var það vitað mál B.H. skilaði
hæstri nýtingu á karfa af öllum
þessum húsum og sýnir þetta
dæmi bezt hversu ómaklegar þær
árásir eru sem starfsfólk B.H.
hefur orðið að þola að undanförnu.
Með þökk fyrir birtinguna.
Hafnarfirði 21. júlí 1978
Pétur G. Kristbergsson.
Inga Dóra Björnsdóttir þjóðfræðingur:
Hver er munurinn á
fræðimanni og leik-
manni í þjóðfræði?
Kveikjan að þessu greinarkorni
voru ritdeilur Margrétar
Hermannsdóttur fornleifafræð-
ings og Árna Björnssonar ís-
lenskufræðings, sem fram hafa
farið í dagblöðum að undanförnu.
Ekki er það ætlun mín að blanda
mér í þær deilur, en vil ég í þessum
skrifum ræða eftirfarandi atriði:
í fyrsta lagi tel ég að séra Jónas
Jónasson frá Hrafnagili hafi verið
fræðimaður fremur en leikmaður í
þjóðfræðum, þó próflaus væri.
í öðru lagi ætla ég að fara
nokkrum orðum um þær breyting-
ar, sem hafa átt sér stað í
þjóðfræðum sem fræðigrein síðan
á dögum séra Jónasar.
I þriðja lagi mun ég ræða um
þann mismun, sem ég tel vera á
hlutverki fræðimanns og leik-
manns í þjóðfræðum.
JÓNAS JÓNASSON
FRÁ HRAFNAGILI
OG ÞJÓÐFRÆÐI
Rannsóknir og fræðistörf í
náttúruvísindum og mörgum
greinum hugvísinda hér á landi
voru fyrr á tímum stunduð af
„ófaglærðum" mönnum, þ.e.a.s. í
þeirri fræðigrein, sem þeir lögö
stund á, þó þeir hefðu oft em-
bættispróf í lögfræði, læknisfræði
eða guðfræði. En lengi fram á
þessa öld voru þetta einu háskóla-
greinarnar, sem hægt var að nema
hér á landi og því eina leiðin fyrir
þá (sem höfðu tækifæri til að
mennta sig yfirleitt), að öðlast
þjóðfélagslegt . og fjárhagslegt
öryggi. — Það þjóðfélagslega og
fjárhagslega öryggi, sem gerði
þessum mönnum kleift að stunda
þau fræði, sem hugur þeirra stóð
til.
Einn þessara manna var séra
Jónas Jónassön frá Hrafnagili (f.
1856, d. 1918). í formála að bók
Jónasar, íslenzkir þjóðhættir,
segir Einar Ólafur Sveinsson frá
því, að snemma þótti bera á
námsfýsi og gáfum Jónasar. Var
hann settur til mennta og nam
guðfræði, en las öll kynstur auk
þess sem krafist var í skólanum. Á
þessu og síðari verkum Jónasar er
hægt að sjá, að hugur hans stóð
ekki óskiptur til guðfræði og
prestmennsku, því auk hennar
lagði hann stund á kennslu,
skáldskap, þýðingar, læknisfræði,
náttúrufræði, og síðast en ekki síst
þjóðfræði. — Hver veit nema
Jónas hefði haldið til náms í
þjóðfræðum, ef hann hefði verið
uppi á okkar tímum.
Á tímum Jónasar áttu sér stað
miklar þjóðfélagsbreytingar í hin-
um vestræna heimi. Iðnbylting var
í algleymingi, með öllu því þjóð-
félagslega umróti sem henni fylgdi
og þjóðfrelsisbarátta margra
Evrópulanda stóð sem hæst. Þetta
breytingarskeið fæddi af sér
rómantísku stefnuna sem fól m.a.
í sér að upphefja allt sem var
„gamalt og gott“, og öllu því gamla
skyldi bjargað frá gleymsku og
eilífri glötun. Upphófst víða í
Inga Dóra Björnsdóttir
Evrópu söfnun á þjóðsögum og
öðrum þjóðlegum fróðleik, og var
þessi söfnun kveikjan að þjóðfræð-
um sem fræðigrein. Ekki fór
Island varhluta af þessari hreyf-
ingu, og lögðu bæði innlendir og
erlendir menn stund á söfnun
þjóðfræða her á landi seinni hluta
19. og í byrjun 20. aldar. Einn
þessara erlendu manna var Þjóð-
verjinn Marx Bartels, en hann
rannsakaði trú og siði á íslandi um
fæðingu ,og barnsaldur manna.
(Niðurstaða þeirrar rannsóknar
birtist í Zeitschrift fúr Ethnologie,
1900 bls 52—86). Átti Jónas i
bréfaskriftum við Marx Bartels og
safnaði fyrir hann gögnum í þessa
rannsókn. Skv. Einari Ólafi
Sveinssyni mun Jónas hafa haft
mikil not af þessari rannsókn,
þegar hann seinna hóf að rita um
sama efni. Auk þess las Jónas öll
reiðinnar býsn af erlendum ritum
um siði og þjóðtrú „sem auðséð er
á ritum Jónasar, þó hann vitni
ekki til þeirra" (E.Ó.S.).
Af þessu má sjá, að Jónas var
enginn viðvaningur í þjóðfræðum,
þegar hann hóf söfnun á íslensk-
um þjóðháttum, þó „prófiaus" væri
í þeirri grein, enda stenst bók hans
um íslenska þjóðhætti fullkomlega
samanburð við erlend rit sem
skrifuð voru á sama tíma.
En margt hefur breyst í henni
veröld frá dögum Jónasar, og þar
á meðal hefur þjóðfræði orðið að
fullmótaðri fræðigrein og stefnur
og starfsvið hennar breyst til
muna. Á hans tímum var megin-
áhersla lögð á að safna sem mestu
af þjóðfræðum, lýsa þeim og ef til
vill geta sér til um uppruna þeirra
í tíma og rúmi. En söfnun
eingöngu hefur fyrir löngu runnið
sitt skeið sem aðalstefna í þjóð-
fræðum (þó upplýsingasöfnun
verði alltaf hluti af þjóðfræði-
rannsóknum). Nú er áhersla lögð
á að skilgreina og skilja þýðingu
þjóðhátta (— sagna, trúar o.sv.fr.)
í þjóðfélagslegu samhengi. Til að
það sé hægt, svo einhver mynd
verði á, þarf maður að takmarka
rannsóknarsvið sitt í tímadog
rúmi og kanna að dýpt bæði þá
þjóðhætti og aðra þjóðfélagslega
þætti, sem mörkuðu og mótuðu
það þjóðfélag, sem viðkomandi
þjóðhættir eru eða voru hluti af.
Niðurstöður úr slíkum rannsókn-
um eru síðan oft hafðar til
samanburðar á sambærilegum
rannsóknum annars staðar.
Til að slíkar rannsóknir standist
nútímakröfur, þarf viðkomandi
fræðimaður að hafa haldgóða
þekkingu á hugmyndafræði og
starfsaðferðum þjóðfræða og
mannfélagsfræða. — Þekkingu,
sem einungis er hægt að afla með
áralangri menntun og þjálfun.
Það má kannski lesa á milli
þessara lína, að sú sem þetta
skrifar, sé full af hinum svo
kallaða „prófhroka", og má svo vel
vera. En undirrituð (og eflaust
fleiri) væru engu fegnari en því að
próf yrðu afnumin og þekking ein
skipti máli við menntastofnanir
hérlendis sem erlendis. En í
nútíma þjóðfélagi er skólaganga
eðlilegasta leiðin til að afla sér
menntunar, en í skólum er þekking
manna mæld í prófum, og próf eru
einnig einu sannanirnar sem fólk
hefur upp á að það sé fært um að
vinna sérhæfð störf.
FRÆÐIMENN OG
LEIKMENN
Sú skoðun hefur verið all
almenn hér á landi, að einu
háskólagreinarnar, sem krefjast
aga og alvöru af nemendum sínum,
séu raunvísindi. Hugvísindi eins
og t.d. þjóðfræði eru talin vera
„kjaftafög" sem leikur einn sé að
læra, og áhuginn einn oft metinn
til jafns við margra ára háskóla-
menntun. Þessi hugmynd hefur
verið það ríkjandi, að til eru þeir
hugvísindamenn (sem þó sjálfir
hafa hlotið margra ára háskóla-
menntun) sem telja jafnvel áhuga-
sama menntaskólanema fullfæra
til rannsókna í þeirra eigin
sérgrein. Fullviss er ég þó, að þeim
hinum sömu þætti af og frá, ef
menntaskólanemar eða aðrir ófag-
lærðir væru fengnir til rannsókna,
sem raunvísindamönnum er gert
að stunda.
Þetta viðhorf, ásamt viðhorfi
þeirra sem ráðstafa fé til vísinda
og fræða hér á landi (en þ.e. að
þjóðfræði hafi ekkert hagnýtt gildi
— og þar af leiðandi of látin mæta
afgangi), hefur staðið þessari
grein fyrir þrifum.
Sumir vilja kannski mótmæla
þessu og halda því fram að það
sem skorti sé sérmenntað fólk.
Slík mótmæli voru kannski rétt-
mæt áður fyrr, en eru það ekki
lengur. Á undanförnum árum
hefur töluVerður fjöldi íslendinga
lokið námi í þjóðfræðum og enn
fleiri eru enn í námi. Það þarf að
virkja kunnáttu og áhuga þessa
fólks, sem lagt hefur á sig margra
ára nám, í þágu þessara fræða, en
verkefnin virðast, eins og er, vera
nærri óþrjótandi.
Að lokum þetta: Þessi skrif mín
um fræðilega menntun, sem nauð-
Framhald á bis. .37.