Morgunblaðið - 14.10.1978, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 1978
11
Marie Hamsun.
Myndin er tekin
um það leyti, sem
hún var leikkona
við Þjóðleikhúsið
í Osló og kynntist
Knut Hamsun.
Marie Ilamsun
lifir enn, komin á
tíræðisaldur, og
dvelst á elli-
heimili í Frakk-
landi
verja mánuöum saman, féll án þess
að hleypt færi af skoti. Aðfararnótt
þriðjudagsins afhenti Hilton stór-
deildarforingi Böhme hershöfðingja
hin ströngu uppgjafarskilyrði. Þýzku
hermennirnir skyldu hverfa úr
bæjum og af hersetnum stöðum,
handtaka alla meðlimi í SS og
Gestapo og afvopnast síðan. Þetta
gekk allt eftir áætlun, aðallega
vegna þess hve þýzki herinn var
vel skipulagður og af því að þar
gilti skilyrðislaus og nær óskiljan-
legur agi, skrifaði einn leiðtoga
• norsku andspyrnuhreyfingarinnar!
Þessir 350 þúsund létu af hendi vopn
sín og birgðalager (meðal annars
fjórar milljónir flöskur af léttum og
sterkum vínum) til bandamanna,
sem aðeins voru nokkur þúsund
talsins. Þýzka herstjórnin hafði
gefið mönnum sínum fyFÍrmæli um
að smyrja vopnin vandlega með feiti,
svo þau skemmdust ekki í geymslu
við frumstæð skilyrði.
Vidkun Quisling gaf sig fram við
norsku lögregluna í Möllergötu 19 á
miðvikudagsmorgun kl. 6.45. Hann
var skotinn hálfu ári síðar. Flestir
Gestapo-foringjar frömdu sjálfs-
morð. Josef Terboven stóð á þriðju-
dagskvöldi upp frá kös af tómum
flöskum, slagaði yfir í loftvarna-
byrgið, skellti á eftir sér gasþéttri
stálhurðinni og settist á kistuna með
þrjátíu kílóunum af trotyl. Nei, það
varð ekki mikið afgangs, sem hægt
var að bera kennsl á. Eina sönnunar-
gagnið var hluti af upphandlegg þar
Ritsafn Hamsun á gjafverði. Ritsafn
Hamsun í skiptum fyrir notaða skó.
Notaðir skór. Marie Hamsun kom
inn úr garðinum, lúin í fótunum.
Það er svo margt, sem hún vill ekki
segja, en nú lýsir hún því hvernig
þau þögðu saman í stofunni á
Norholm. Vinnukonan var farin frá
þeim, og aðeins dóttirin, Ellinor, sú
eina af börnunum fjórum, var heima.
Veslings Ellinor. Þýzka ævintýrinu
hennar var lokið, og þar með
móttökuathöfnum í Wilhelmsstrasse
og sprengjuárásum á taugahælin.
Búið. Nú var hún heima. Tore og
Arild, synirnir, voru hjá konum
sínum og börnum í Osló, og sú
yngsta, Cecilia, gift Dana og bjó í
Kaupmannahöfn.
Svona sat þessi þrenning í fallegu
stofunni á Norholm. Ellinor, Marie
og Knut Hamsun. Á veggjunum
héngu málverk af þeim sjálfum.
Myndirnar voru ekki lengur neitt
Ííkar þeim. Þau voru of glaðleg á
myndunum. Það var þá. Góðu árin,
áður en ósköpin dundu yfir. Fyrir
stríð og á undan öllu hinu. Áður en
þau vissu um veikindi Ellinor. Áður
en Cecilia gekkst undir uppskurðinn.
Áður en hinn hræðilegi grunur
Marie var staðfestur. Fyrir neðan
þessar myndir skrölti gamla út-
varpstækið þeirra. Utan af þjóðveg-
inum barst þunglamalegt fótatak
hermanna, sem voru á förum. Knut
Hamsun heyrði hvorki eitt né neitt,
búinn að vera heyrnarlaus í mörg ár.
Hann sat eins og venjulega langt í
burtu, í sínum eigin heimi, en nú var
eins og hann hefði verið að reyna að
komast að niðurstöðu. Allt í einu reis
hann upp:
— Hringið í leigubíl, sagði hann,
ég ætla til Oslóar, ég ætla að vera
hjá drengjunum!
Drengirnir voru Tore og Arild.
Það er alltaf eitthvað, sem Marie
segir ekki. Tore og Arild voru eins og
hún sjálf meðlimir í NS. Knut
Hamsun óttaðist um örlög þeirra, og
ætlaði til Oslóar til að vera hjá þeim,
ef eitthvað yrði að þeim.
SS og fékk járnkrossinn fyrir
frammistöðuna — menn voru víst
skotnir fyrir minna á þessum síðustu
og verstu tímum. Það var ekkert að
þeim gamla, en hann þurfti að fá
eitthvað til að dreifa huganum,
eitthvað hjartastyrkjandi, og gott ef
dr. Erichsen frá Grimstad var ekki
með koníakspela í læknatöskunni
sinni ...!
— Skál! sagði læknirinn.
Otti Hamsuns var ekki ástæðu-
Iaus. Tore var handtekinn á heimili
sínu hinn 12. maí. Arild reyndi að
flýja til Norholm og komst í yfirfulla
lest meö Brit konu sinni og tveggja
ára syni þeirra, Espen, en þegar
lestin nam staðar í Skollenborg
komu menn úr andspyrnuhreyfing-
unni og báðu um persónuskilríki
farþeganna. Brit fór frjáls ferða
sinna, því að hún var enn skráð
nafninu, sem hún bar fyrir hjóna-
band, en Arild var samstundis
gómaður, rekinn út úr lestinni og
settur hjá öðrum föngum á vörubíls-
pall. „Sjáiði Hamsun!" æpti fólkið á
brautarpallinum þegar þeir fóru með
hann. Brit hljóp á eftir með
drenginn á handleggnum, en komst
rétt að sjá vörubílinn hverfa.
Það hafði staðið í blöðunum að
þeir, sem höfðu verið á vígstöðvun-
um, yrðu skotnir.
— Skál! sagði Hamsun og það
örlaði á brosi til dr. Erichsen frá
Grimstad.
Eitt eða tvö koníakstár gera sitt
gagn. Þetta endurtók sig ekki næstu
daga, honum versnaði ekki. Hamsun
varð aftur eins og hann átti að sér,
fjarlægur, fámáll, mæddur.
Á einu andartaki hafði Knut
fálmað eftir einhverju til að halda
sér í. Síðan var hann rólegastur af
öllum, skrifar Marie og minnist á
atburð, sem átti sér stað nokkrum
dögum síðar. Þá kom ungur maður,
hranalegur i bragði, og krafðist þess
að fá afhent skotvopn Hamsuns.
Hamsun vísaði unga manninum til
sætis á eftirlætisbekknum sínum
bandingi í vagni sínum
sem liðamótin voru samgróin. Hann
hlaut að vera af Josef Antonius
Heinrich Terboven. Allir vissu að
landstjórinn gat ekki hreyft annan
handlegginn eftir að hann brotnaði í
flugslysi.
Tilkynningin stóð í Aftenposten
þegar hann kom út eftir stutt hlé
aftur á göturnar hinn 14. maí. í
sama blaði var einnig frétt um Knut
Hamsun. Skáldið fræga, sem aðeins
viku áður hafði verið forsíðuefni, var
nú komið í eindálk á blaðsíðu 9. Þar
stóð að hann hefði fallið saman eftir
að hann fékk fregninga um uppgjöf
Þjóðverja síðdegis á mánudag, hefði
verið fluttur á sjúkrahúsið í Grim-
stad, þar sem hann væri nú í umsjá
tveggja lækna. Eftir magaskolun
hefði hann náð sér aftur nokkurn
veginn og væri kominn aftur til
Norholm þar sem hann lægi rúm-
fastur og væri hjúkrað af frú
Hamsun. Blaðið taldi að hér hlyti að
vera um að ræða endalokin á
stórkostlegum ferli ská'dsins:
— Allt frá því að Hamsun dró
fánann að húni á Norholm 9. apríl
1940 og bauð óvininn með þeim hætti
og öðrum velkominn til Noregs hafa
ummæli hans sífellt borið vitni
vaxandi andlegum sljóleika. í áróð-
ursskyni notfærðu nazistarnir og
quislingarnir sér hvert orð, sem út
gekk af munni þessa elliæra öldungs
sem eitt sinn var annálaður.
Sagði Aftenposten.
Það var ekki rétt, að Knut
Hamsun hefði dregið fánann að húni
á Norholm 9. apírl 1940. Hvernig
snerti það þá við taugaáfall hans
hinn 7. maí 1945? Blaðamaðurinn
notaði ekki orðið „sjálfsmorðstil-
raun“, en fregnin um að Hamsun
hefði náð sér nokkurn veginn eftir
magaskolun í sjúkrahúsinu í Grim-
stad gat vart skilið lesendur eftir í
vafa um hvað var verið að gefa í
skyn.
Heimild Aftenposten var að öllum
líkindum forsíðufrétt í Berlingske
tidende tveimur dögum áður, en hún
hafði verið símsend frá blaðamanni
Berlinske í Osló, Bonde Nielsen. I
þeirri frétt stóð að Knut Hamsun
hefði fengið taugaáfall þega hann
heyrði að Þjóðverjar hefðu tapað
stríðinu. Þetta 88 ára skáld (á að
vera 85 ára), hvers bækur seldust
ekki lengur í Noregi, bjó í fullkom-
inni einangrun á Norholm ásamt
konu sinni, Marie, sem ekki var síður
hrifin af Þjóðverjum, og litið var á
hann sem löngu látinn mann,
skrifaði Berlingske.
Þó ekki dauðari en svo að tveimur
dögum síðar gat Aftenposten gefið í
skyn, að hann hefði reynt að fremja
sjálfsmorð. í öðrum blöðum hét það
að hann hefði tekið inn eitur og væri
milli heims og helju.
Var það rétt? Reyndi Knut Ham-
sun eins og svo margir aðrir, meira
að segja Terboven og Hitler að
svipta sig lífi? Er samtímis hægt að
láta í ljós slíka ögrun og slíka
uppgjöf? Birta fyrst hollustuyfirlýs-
ingu vjð Hitler á síðustu klukku-
stund stríðsins og taka síðan eitur af
ótta við afleiðingarnar?
Mátrie Hamsun, konan hans, hefur
aðra sögu að segja.
Marie lýsir andrúmsloftinu á
Norholm þessa æðisgengnu daga í
maí þegar fengnu frelsi var fagnað
um gjörvallan Noreg. Húrrahrópin
dundu, „Ja vi elsker" glumdi stöðugt
í útvarpstækjum, sem af notkunar-
leysi voru orðin að skrapatólum,
blöðin komu út í nýjum og óþekktum
hátíðarbúningi, raðir þýzkra her-
manna dröttuðust eftir þjóðvegunum
suður á bóginn með örþreytta jálka
fyrir kerrunum, og fyrir kom að
fótsárri stúlkukind sást bregða fyrir
í kjölfarinu. Trú til hinztu stundar.
Segir Marie. Hún minnist ekki á
Norðmennina, sem líka fóru framhjá
og fleygðu bókum yfir limgerðið.
Hamsun-bókum. „Pan“, „Segelfoss
by“, „Markens Grode“. Inn fyrir
limgerðið. Eða er það þjóðsaga?
Ellinor, dóttirin, hefur ekki orðið vör
við neitt slíkt. Arild, sonurinn, man
eftir því einu sinni eða tvisvar, en
það gerðist nokkru áður. Kannski
Marie hafi farið og tíat þær upp í
ljósaskiptunum? Er hun sjálf ekki
ein af fótsáru stúlkukindunum, sem
fylgja í kjölfarið, trúar til hinztu
stundar? Hún segir ekkert um það.
Það er alltaf eitthvað, sem Marie vill
ekki segja. Þar að auki var það svo
sem ekkert til að gera veður út af,
þetta með bækurnar, sem skiluðu sér
aftur. Allt frá því að hersetan hófst
hafði pósturinn stöðugt verið að
koma með böggla til Norholm,
bókaböggla, Hamsun-bækur. Nú var
það líka farið að auglýsa í blöðunum.
Marie sleppti sér. Henni fannst
þetta brjálæðisleg hugmynd og æpti
alls konar mótbárur upp í eyrað á
honum.
— Þeir geta handtekið þig!
— Handtekið? — Kjaftæði!
— Það þekkja þig allir, þeir geta
skotið þig!
Hamsun reisti sig upp og horfði
fast á hana.
— Ég vil láta skjóta mig! sagði
hann hárri röddu, dróst áfram
nokkur skref, bar síðan fyrir sig
hendurnar og lét fallast niður á stól.
Marie sýndist hann öskugrár í
framan. Það var tæpt misseri siðan
hann hafði fengið seinna heilablóð-
fallið. Hún óttaðist, að það þriðja
væri komið, og hljóp fram til að
hringja í lækni.
Læknirinn var dr. Erichsen frá
Grimstad, heimilislæknirinn þeirra
frá því fyrir 1930. Við skyndiathugun
sannfærðist hann um, að ekki væri
alvara á ferðum. Gamli maðurinn
hafði komizt í mikla geðshræringu.
Það var ekki heilablóðfall. Það var
óttinn um drengina inni í Osló.
Höfðuborgin var seiðketill. Spreng-
ingar og skothríð. Jacob Erichsen
hafði svo sem sjálfur verið meðlimur
í NS. Hann vissi manna bezt hvað
drengirnir hans Hamsuns höfðu haft
fyrir stafni í stríðinu. Tore, sem
Þjóðverjarnir höfðu sett yfir norska
Gyldendal í stað Griegs, látum það
vera, en Arild, sem hafði verið í ár á
austurvígstöðvunum sem meðlimur í
undir gullregninu, arkaði upp í
herbergið sitt og fann tvær 'pístólur
sem drengirnir höfðu á sínum tíma
notað til að skjóta með rottur á
mykjuhaugnum. Öll hin villtu dýrin í
kringum Nerholm voru friðuð. Á bak
við glugga í aðalbyggingunni stóð
Marie og sá hann snúa við, ganga að
bekkknum, setjast við hliðina á
gestinum, rétta honum píst.ólurnar,
sýna honum lásana og ryðguð
hlaupin, útskýra fyrir honum
hvernig átti að fara með þær. Hann
hafði alltaf verið veikur fyrir ungu
fólki.
— Sko, sagði hann að lokum, hér
er smávegis af skotfærum, það er
víst bezt að þér fáið þau um leið!
Sælir, sælir, ungi maður!
Marie sá þessa reiðu frelsishetju
hverfa á braut, gjörbreytta. Hann
hafði fengið vopnin, en samt var það
hann sem hafði verið afvopnaður,
hugsaði hún með sér. Hann brosti,
rétti fram höndina, hneigði sig og
það var eins og hann hefði yfirbug-
azt, — fengið hjartasting af litlum
sólargeisla, eins og allir hinir, sem
komust í snertingu við Hamsun.
Hvað var það við þennan mann, sem
enginn gat staðizt? Hún ætti að vita
það. Persónutöfrar er fátæklegt orð,
en hlýjan í fari hans ásamt þessari
undirfurðulegu kaldhæðni, þetta
staðfestulega, hreinskilna augnaráð
um leið og það var eins og lítill púki
sæti á bak við eyrað á honum, eins og
þegar hann lét út úr sér þetta með
skotfærin ...
(þýðing Á.R.)