Morgunblaðið - 03.12.1978, Blaðsíða 16

Morgunblaðið - 03.12.1978, Blaðsíða 16
16 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 1978 Erik Sönderholm: Morgunblaðið hefur beðið dr. Erik Sönderholm, forstjóra Norræna hússins og fyrrum sendikennara, að skrifa um bók Halldórs Laxness, Sjömeistarasöguna, og aðrar skáldsögur hans í ritgerðarformi. Dr. Erik Sönderholm hefur skrifað bók um Halldór Laxness sem væntanleg er á markað í Danmörku innan skamms. Grein hansfer hér á eftir: Sjálfsævisaga, sagnfræðilegt rit, frásögn og skáldsaga eru sem kunnugt er allt orð, sem notuð eru um sannsöguleg bókmenntaverk í óbundnu máli. Sé ætlunin sú að setja raungildi textans sem prófstein kann að virðast auðvelt að greina hér á milli, en forsendan hlýtur þá að vera sú skoðun, að skýr mörk séu milli hlutlægis og óhlutlægis. Ekki þarf náin kynni af bókmenntum til að komast að því að mörkin milli einmitt þessara orða eru miklu óljósari en virtist við fyrstu sýn. Er til dæmis frásögnin af Ólafi konungi helga í Heimskringlu ævisaga eða sagnfræðileg greinargerð? Og þar sem staðreyndin er sú, að ekki er tiltækt ýkja mikið annað sagnfræðilegt efni, sem hægt væri að taka til samanburðar, hvað ætti þá að vera á móti því að lesa frásögnina sem skáldskap? Ef við tökum aftur á móti síðari tíma skáldsögu eins og Vefarann mikla frá Kasmír þá gætu flestir lesendur sjálfsagt fallizt á að hana bæri að skilgreina sem skáldsögu, enda þótt ekki geti leikið vafi á að sannsöguleg æviatriði séu verulegur þáttur í því verki, hvort sem litið er á atburðarásina eða persónueinkenni, þótt á hinn bóginn sé ljóst að farið er óhlutlægt með efnið en ekki hlutlægt. Æ ofan í æ hefur Laxness fengið ofanígjöf frá íslenzkum lesendum sínum fyrir að sækja sér efnivið í raunveruleik- ann og fyrir að færa sér í nyt lifandi fyrirmyndir. Þetta er álitið til hins mesta vanza og haft til marks um skort á skáldlegri hugkvæmni. Því þykir sjálf- sagt að skamma höfundinn, en um leið er svo eins víst að þessum sömu gagnrýn- endum þyki jafnvel enn lakara að frásögnin skuli ekki vera í samræmi við raunveruleikann, með öðrum orðum að sögupersónurnar séu ekki ljósmyndir af umræddum fyrirmyndum. Eigi höfundur- inn því sannarlega skilið að fá til tevatnsins fyrir ósannsöglina. Hér að ofan hefur ekki verið minnzt á skilgreiningu, sem þó er aðeins afbrigði af hinum, sjálfsævisöguna, það er að segja sögu þar sem aðalsögupersónan og höfundurinn eru ein og sama manneskj- an. Þótt slík sagnagerð sé afbrigði af ævisögunni, sem er tiltölulega hlutlægur frásagnarháttur, þá þarf að sönnu töluverða einfeldni til að halda því fram að sjálfsævisögur séu fremur áhugaverð- ar vegna sagnfræðilegs gildis síns en þess ljóss, sem þær varpa á hið sálræna svið. Það hefur alltaf verið viðtekin skoðun að jafnvel hinn nákvæmasti og áreiðanleg- asti sjálfsævisöguritari kemst ekki hjá því að hans eigin skaphöfn liti frásögn- ina, bæði hvað viðkemur sjálfum honum og því fólki, sem hann hefur kynnzt í Íífinu og uppvekur síðan í riti sínu. Ef sjálfsævisöguritarinn er í þokkabót skáld að atvinnu er algjörlega útilokað að frásögnin beri enn frekar vott um listræn tilþrif, með öðrum orðum, að hann lagi raunveruleikann að lögmálum listaverks- ins. Þess vegna nefndi Goethe endur- minningar sínar „Dichtung und Wahrheit", þar sem orðið „skáldskapur" er meira að segja látið standa á undan „sannleikur". Danski rithöfundurinn og Nóbelsverðlaunahafinn Henrik Pontoppidan nefndi endurminningar sínar „A leiðinni til sjálfs mín“, en þær minna að sumu leyti á hinar þrjár endurminningabækur Laxness hvað snertir meðferð á raunveruleikanum. Titillinn gefur til kynna að í sinni eigin fortíð leitar hann samsvörunar þess tíma, sem er þegar hann skrifar, og reynir að lýsa því. Hinar rómuðu endurminningar Leonoru Christinu úr prísundinni, „Jammersminde", eru listaverk, og gefa til dæmis þá hugmynd að þær séu í heild sinni ritaðar á meðan hún sat árin tuttugu og tvö í Bláturni. Sú hugmynd er ekki í samræmi við raunveruleikann, en listræn sjónarmið gerðu þá kröfu til hennar að bókin yrði í formi heimilda, sem skráðar væru meðan á sjálfri fangavistinni stæði, — sem sé, væru ekta. Svona má lengi telja, en þá kemur smásálin með sitt fræga „Hierin irrt sich Goethe", og heldur að með smásmyglis- legum ábendingum sé hægt að setjast á öxlina á Goethe og segja: „Sko, ég er miklu stærri, því að ég veit betur!" Auðvitað verður að umbera misskilning- inn og að sjálfsögðu eru leiðréttingarnar þakkarverðar út af fyrir sig. Að skrifa endurminningar í skáldsögu- formi, eða ef til vill öllu heldur sem meðvitaða blöndu af hugarburði og raunveruleika, er í grundvallaratriðum engin ný uppfinning. Það kemur, eins og áður sagði, fram í titli Goethes, að hann skrifar út frá slíkum forsendum, og sama gildir til dæmis um sjálfsævisögu H.C. Andersens. Um síðustu aldamót komu fram á Norðurlöndum sjálfsævisögur sem voru ennþá skáldlegri; fyrst og fremst frá hendi Strindbergs í verkum eins og „Varnarræða vitfirrings", „Inferno" og „Legender", og í skáldsögu Laxness, „Úngur eg var“, kemur ótvírætt fram að þessi verk hafa öðrum fremur örvað hann í leit að aðferð, sem hentaði honum við ritun sjálfsævisögu. Áður en við látum þessum inngangshugleiðingum lokið, væri ástæða til að gera sér grein fyrir þvi að þessi tiltekna afstaða til sjálfsævi- sagnaritunar orsakar, að með réttu er hægt að skoða hinar þrjár endurminn- ingabækur Laxness sem þróunar- eða þroskasögur. Um leið má benda á Goethe, sem reið á vaðið með slíka sagnagerð í „Wilhelm Meister". Á Norðurlöndum eru þekkt dæmi um hana, svo sem „Niels Lyhne" (1880) eftir J.P. Jacobsen og „Lykke-Per“ (1904) eftir Henrik Pontoppidan; „Jean-Christophe“ (1904—12) er þekkt alþjóðlegt dæmi, sem hefur haft áhrif á Islandi, einnig hjá Laxness. II. Það er fróðlegt að veita því athygli af hversu mikilli varfærni Laxness hefur nálgazt sjálfsævisöguna. Reyndar byrjaði hann á endinum, með „Skáldatíma" (1963) og „íslendingaspjalli" (1967), sem báðar greindu frá rithöfundarferli hans frá því að hann dvaldist í klaustrinu og þar til síðari heimsstyrjöldin hófst. Þegar þessar tvær bækur eru skoðaðar í ljósi þess tíma, sem síðan er liðinn, kemur fram skyldleikinn við nýju bækurnar þrjár, þar sem sagt er frá því sem gerðist fyrir klausturvistina. Blönduna af hug- smíðum og ritgerð, sem setur svip á endurminningabækurnar þrjár, getur einnig að líta í bókunum tveimur frá sjöunda 'áratugnum, en samsetningin er öðru vísi. Þáttur ritgerðarformsins er stærri; en Skáldatíma verður líka að lesa cum grano salis, til að virða raunveru- leikann, en sumir kaflarnir eu eiginlega smásögur („Fjölskyldulíf í Barcelona"). Áratugur átti eftir að líða áður en Laxness sneri sér á ný að endur- minningunum. Þó verður að líta svo á að sögurnar „Innansveitarkroníka" og „Guðsgjafarþula" hafi verið merkir * Ljósm. Markus I>*ppo Halldór Laxness og Erik Sönderholm að Gljúíra- steini. áfangar í áttina að minningasögunum, einnig hvað stílgerðina snertir. í fyllingu tímans fór Laxness nokkuð óvænta leið þegar hann hljóp yfir hið mikilvæga tímabil 1914 til 1919, enda þótt hann hæfi verk sitt í réttri tímaröð með „í túninu heima" (1975), þar sem atburðarásinni lýkur 1914. í staðinn tók hann sér fyrir hendur að lýsa hinni skömmu en merkilegu Kaupmannahaf ardvöl 1919 í „Úngur eg var“ (1976). Þessar sögur fjalla báðar um vandamál listamanna og þroska rit.höfundarins á þessu skeiði, en í þessu samhengi skapaði það tilfinnanlegt tómarúm að Reykja- víkurárunum skyldi vera sleppt, þar sem þau varpa ekki sízt ljósi á viðfangsefnið. í fyrstu bókinni skiljum við þar við „listamanninn" 12 ára að aldri, þar sem hann er að brenna verkum sínum til að byrja á nýjan leik einmitt árið 1914. þegar veröld 19. aldarinnar hrundi saman í bókstaflegum skilningi. Þá gjörbreyttist staða listarinnar og listamannanna, en það er erfitt að setja þennan dreng í samband við unga manninn, sem leggur af stað út í heiminn 1919 til að drekka í

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.