Morgunblaðið - 03.12.1978, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 1978
17
sig eftirstríðsandrúmið. Það er hugsan-
legt, að Laxness hafi af persónulegum
ástæðum sneitt hjá þessu tímabili, en
eftir skamma hríð ákvað hann að snúa
sér að því. Þetta verklag hefur eins og
gefur að skilja orðið til þess að
rithöfundurinn stóð frammi fyrir ýmsum
tæknilegum vandamálum; atburðarásina
í árunum, sem sleppt var úr, varð að
tengja á þann hátt að um jafn heilsteypt
listaverk yrði að ræða og hin tvö fyrri.
Eftir að hafa margsinnis lesið
„Sjömeistarasöguna" er ég kominn að
þeirri niðurstöðu, að þetta hafi heppnazt
fullkomlega. Eftir frumsýninguna á
„Brottnáminu úr kvennabúrinu" á Jósef
keisari II. að hafa sagt við Mozart: „Alltof
fagurt fyrir eyru vor og alltof margar
nótur, minn kæri Mozart". Nákvæmlega
það sama mætti segja um „Sjömeistara-
söguna". Engum kafla mætti sleppa, engu
smáatriði er ofaukið, allt er þaulhugsað,
þannig að hver kafli leiðir lesandann í þá
átt sem höfundurinn óskar.
Að þetta eru ekki glamuryrði er hægt
að ganga úr skugga um með því að líta á
þá hugkvæmni, sem beitt er við sam-
setningu bókarinnar. Fyrstu tólf kaflarn-
ir eru samfléttaðir þannig að þar er sagt
frá skólagöngu höfundar, eða „mennta-
brautinni", sem hann nefnir svo.
Upphafið er kafli þar sem sleginn er
sami grunntónn og í fyrsta þætti
sagnaþrenningarinnar, en um leið læðist
að grunurinn um dauðann, sem verður
drifkraftur á bak við afköst hins unga
rithöfundar. Eftir þennan frábæra inn-
gang segir í öðrum kafla af tveimur
þekktum skáldum í fjórða bekk Mennta-
skólans þennan vetur, Tómasi
Guðmundssyni og Sigurði Einarssyni.
Laxness finnst þó ekki ýkja mikið til um
þennan söfnuð og segir í öðru sambandi:
„Þegar ég leit í kringum mig aftur eftir
allar þessar aldir, fannst mér ekki mætti
seinna vera að fara út að verða séní aftur
í staðinn fyrir að vera einn af fjórtán
skáldum í fjórða bekk sem hlegið var að
út um allan bæ“ (1—6). A meinfyndinn
hátt tekur hann þá fyrir annan þeirra
tveggja bekkjarbræðra, sem ekki eru
skáld og í framhaldi af því kemur fyrsta
bókmenntalega íhugunin i bókinni, sem
er ýtarleg lýsing á persónu Sigurðar
Einarssonar og skáldskap hans. Niður-
staða þeirrar krufningar er sú að Laxness
telur sig hvorki færan um að yrkja
algjörlega fyrirhafnarlaust né kynna sér
allan þjóðfélagsvanda samtíðarinnar jafn
yfirborðslega (sjá t.d. bls. 24 og 27). í
þessum sama kafla, hinum þriðja í
bókinni, gerir hann um leið upp sakirnar
við menntakerfi meðalmennskunnar, sem
passar eins og hönd í hanzka fyrir þá,
sem eru á sama gáfnastigi og Sigurður
Einarsson, en það að jórtra á afmörkuð-
um lexíum er svo algerlega í andstöðu við
eðli Laxness, að óhjákvæmilega hlýtur
hann að verða utangátta í þessu kerfi.
Vandamálin, sem í þriðja^afla koma ekki
fram nema í samanburði við bekkjar-
bræðurna, sjást miklu skýrar í fjórða
kafla í samtali við föðurinn, sem sýnir
þessum sérsinna syni sínum mikinn
skilning, enda þótt sjálfur sé hann raunar
annarrar skoðunar: „Svo þér líst ekki á að
fara varðaða leið Dóri minn, sagði hann.
Ég hélt að þekking af hvaða tæi sem er
kæmi rithöfundi í góðar þarfir. — Ég
sagðist vilja varða sjálfur minn veg.“ (42);
og faðirinn segir, að „öll dugandi skáld
hér á Islandi hefðu gengið mentaveginn
þó þau hefðu kanski ekki öll tekið há próf.
— Ekki Egill Skallagrímsson, sagði ég. —
Kanski ekki, sagði hann. En sá sem setti
saman söguna um Egil er maður sem þér
er óhætt að taka þér til fyrirmyndar ef þú
ætlar að verða skáld." (44). Hin óháða og
markvissa þekkingaröflun andspænis
þekkingarúthlutun skólans er það, sem
skapar skörpustu andstæðurnar í lífi
þessa unga manns, og í nokkrum köflum
(5—9) kynhumst við því hvernig hann
rekst á nokkur skólafögin, tungumálin,
sem hefðu átt að opna hann fyrir
bókmenntalegum áhrifum, en sem gerðu
það í furðulitlum mæli, og því verður
hann að horfast í augu við þetta: „Var
ekki hver dagur sem ég eyddi í þessum
félagsskap glataður um eilífð? Var ég
ekki með slíku athæfi að fjarlægjast
takmark mitt um einn dag í senn? Hvar í
dauðanum var ég staddur? Hvað var ég
að vilja hér? Hvað skal segja gaddabör?"
(70).
Fyrsti hluti sögunnar lýkur með
tveimur köflum, sem varpa skýru hliðar-
ljósi á það, sem búið er að segja. í fyrsta
lagi, kynnin af hinum pólitíska Ólafi
Friðrikssyni, sem heldur því fram að
unglinginn, sem er svo ötull við skriftir,
skorti nokkuð sem miklu skipti, — fastan
punkt í tilverunni, sem hafa mætti til
viðmiðunar um alla skapaða hluti og
útfæra síðan í ritverkunum. Laxness
hafnar þessu sem grundvallarmisskiln-
ingi. í næsta kafla kemur óbeint fram
þetta álit, en þar segir frá dr. Living-
stone, sem lagði af stað til að leita að
upptökum Nílar, en endaði svo með að
vera huggari og hjálparhella fólks í
nauðum. Kafla um lærdómsdvölina í
klaustrinu skotið inn af lipurð, þannig að
hann mildar og dregur úr andstæðunum,
sem nefndar eru hér að framan. Dvölinni
í þessu Benediktína-klaustri hefur hann
áður lýst, meðal annars í „Skáldatíma",
en í þessari nýju bók er kennsluaðferðum
munkanna hampað á kostnað hins
venjulega evrópska skólakerfis. Klaustrið
uppfyllir þarfir Laxness, því að þar eru
fyrst og fremst gerðar kröfur til þess að
nemandinn nái sér í þekkingu sjálfur.
Meðan hann er í klaustrinu sinnir hann
engu öðru en bókmenntum. Og þar með
endar í rauninni „menntabraut" skálds-
ins, í orðsins þrengstu merkingu.
Annar hluti bókarinnar hefst á kaflan-
um „Á Vegamótastíg 9“, en það er
nokkurs konar bækistöð í verkinu.
Flutningarnir af Laugaveginum á Vega-
mótastíg (heitið er næstum of gott til að
geta verið til!) hafa raunar táknrænt gildi
umfram það að vera áþreifanleg stað-
reynd: „Samt var þessi búferlaflutningur
minn í sálfræðilegum og ævisögulegum
skilningi ekki ólíkur því og þegar menn á
íslandi núna taka sig upp frá búum sínum
og flytja til Ástralíu" (104), sbr. „Fjar-
lægðir mannsævinnar markast þó ekki
alténd af tíma og rúmi, heldur þeim
ímyndunum sem maður vill varast og
þeim hugmyndum sem maður Ieitar að.
Og þó Vegamótastígur lægi ekki nema
tveggja mínútna gáng í vínkil frá þessari
verslun (þe. Frón á Laugavegi), þá var
þetta óravegur og óratími eftir horna-
reikningi lífsins" (127). Þessar tilvitnanir
sýna svo ekki verður um villzt, að Laxness
lítur á breytt heimilisfang sem staðfest-
ingu á þeirri breytingu, sem varð á lífi
hans þegar hann hætti í skólanum. Þroski
hans beinist nú í allt aðra átt en áður eða
öllu heldur, — nú stendur ekkert í vegi
fyrir honum lengur. I 13.—18. kafla gerir
hann grein fyrir þessari þróun, sem
meðal annars varðast af því að hann
lýkur við fyrstu skáldsöguna og fer með
hana í prentun. Þá tekur við tímabil
þegar honum miðar á leið samtímis því
sem hann leitar til baka. Það gerist með
þeim hætti, að hann kynnir sér á eigin
spýtur norskar raunsæisskáldsögur, frá
því á árunum eftir 1880, sem þá voru allt
annað en nýjar af nálinni, en sem hann
sjálfur lítur á sem samtíðarverk. (í
„Ungur eg var“ sjáum við þetta sama
merkilega fyrirbæri, að það nýjasta á
dagskránni höfðar ekki til íslenzkra
rithöfunda, sem þá eru í Kaupmanna-
höfn, heldur einmitt listaverk sem fram
komu 20—30 árum áður). Hvað um það,
þessar bókmenntir hafa sams konar áhrif
á hann og það að komast í kynni við
furðufuglana í bænum, þá sem sagt er frá
í lokakafla (18) annars hluta. Þessir þrír
kaflar veita þannig innsýn 1 þau
mikilvægu áhrif, sem skáldið unga verður
fyrir í leit að sjálfu sér.
Síðustu átta kaflar bókarinnar fjalla
utn kynni skáldsins af Erlendi
Guðmundssyni og hér koma í ljós
staðbundin áhrif ognýjar víddir opnast.
Svo oft og meistaralega hefur Laxness
lýst þeim miklu áhrifum, sem hann varð
fyrir af umgengni við þennan mann, að
undrum sætir að hægt sé að gera það enn
einu sinni og það jafn vel og áður.
Einkum er frásögnin af upplestrinum í
Bárubúð fyrirtaksgóð. Þar finnst tauga-
veikluðum rithöfundi hann vera milli
tveggja andstæðra afla, neikvæðs áheyr-
anda og jákvæðs. Sá síðarnefndi er
auðvitað Erlendur. Annað er ekki sagt í
þessari bók um sálarstríðið, sem stendur
um trúna á eigin hæfileika og vantraustið
á þá. Bardaganum lýkur án þess að það
stríð sé útkljáð. Öfl að utan koma til
skjalanna, dauðinn. Því er það að úrslitin
koma ekki fram fyrr en í þriðju bók
þessarar sagnaþrenningar. Þar kemur í
ljós hvort eitthvað ætlar að verða úr
rithöfundinum eða hvort hann verður
bara einn í stórum hópi misheppnaðra
snillinga, sem Island hefur látið Kaup-
mannahöfn í té.
Þetta verk er skrifað af framúrskar-
andi öryggi. Þeir hnútar, sem óhjákvæmi-
lega urðu til þegar tímaröðin skekktist,
eru listavel leystir. Árangurinn verður
ekki síðri en orðið hefði ef réttri tímaröð
hafði verið fylgt. Þvert á móti er eins og
þessi tæknilegu vandkvæði hafi verið
nokkurs konar hólmganga. Þar við bætist
það, sem upphaflega hefur að líkindum
ekki verið ætlunin, sem síðan hefur komið
í eðlilegu framhaldi af öðru, það er að
segja sá mikli styrkur og hlýja, sem koma
fram í umfjöllun mjög persónulegra
ástæðna, einkum þar sem sagt er frá
trúnaðarsambandinu við föðurinn. Á
þessu örlar aðeins í „I túninu heima“, en
engan veginn í sama mæli og hér, en alls
ekki í „Ungur eg var“, þar sem hið
eiginlega umhverfi er miklu fjarlægara
og þar sem undarleg andúð á Dönum er
ríkjandi. (Þeirrar andúðar verður einnig
vart í „Sjömeistarasögunni"). Vera má að
Laxness hafi kosið að færa endurminn-
ingar sínar í skáldsögubúning til þess að
halda efninu og sjálfum sér aðskildum, en
ekki er nokkur vafi á því að efnið hefur
náð slíkum tökum á skáldinu, að við
Ljósm. Markus Li'|)|>o
lesendur hans höfum hér fyrir framan
okkur einhverja einlægustu og persónu-
legustu bók hans.
Með þessum þremur skáldsögum, auk
þeirra tveggja minningabóka, sem áður
komu út, hefur Laxness skrifað (og
skáldað) sjálfsævisögu með sínum eigin
hætti, sem nær fram til upphafs síðari
heimsstyrjaldarinnar. Enda þótt varast
beri að túlka þær upplýsingar, sem fram
koma í sagnaþrenningunni, alltof bók-
staflega, höfum við þó alténd fengið í
hendur einstakt ævisöguefni í listrænum
búningi, sem gerir þessar bækur að
sígildum bókmenntaverkum. Það er í
samræmi við rithöfundarferilinn allan,
að sögurnar þrjár eru allar samdar eftir
sömu fyrirmynd, þeirri, sem svo víða er
grundvöllurinn í ritverkum Halldórs
Laxness: Ungmennið á vegamótunum. í
öllum bókunum sjáum við ungan, verð-
andi listamann, sem stendur á einum
krossgötum af ótalmörgum í lífinu, en
samkvæmt eðlisávísun sinni ratar hann
alltaf réttu leiðina, því að hann býr yfir
skýrri vitneskju um listræna köllun sína,
og sú sannfæring er eins og óbrigðul
segulnál. Þessar þrjár skáldsögur eru
eins dæmigerð Laxnessverk og frekast
má vera. Og er þá mikið sagt.