Morgunblaðið - 10.12.1978, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 1978
13
verða svo að maðurinn tekur ákvörðun, og
gerir svo eitthvað allt annað.
Jafnvel í ástum svíkur fólk sjálft sig.
Þegar þú bregzt einhverjum bregztu
sjálfum þér um leið. Ég gæti hugsað mér
það að mikill hluti mannkynssögunnar
væri saga af fólki sem svíkur sjálft sig og
aðra.
Frjáls vilji
_________og forlagatrú___________
Bi Eitt sinn skrifaður þú „Alheimur-
inn er fullur af mistökum". Mistök eru
annað efni, sem þú tekur oft til
meðferðar.
S. Spinoza segir að í alheiminum séu
engin mistök. Mistök séu aðeins mistök
frá sjónarhóli mannsins. Mistök eru
aðeins til í huga mannsins. Enginn talar
um að vindar himinsins geri mistök af því
að þeir hvini ekki á einhvern sérstakan
hátt, sem okkur finnst réttur. Við vitum
að vindar. ljós, vatn eða eldur — allt, sem
við getum sagt að sé í sambandi við hina
dauðu náttúru (þótt við vitum ekki hvort
hún er dauð eða lifandi) — geri ekki
mistök. Ef við gefum okkur aftur á móti
þá forsendu að maðurinn búi yfir vilja til
að velja og hafna þá getum við talað um
að hann geri mistök. Sannleikurinn er sá
að þessi trú á frjálsan vilja er í
grundvallaratriðum röng, en við getum
ekki lifað án þess að trúa því að við
höfum frjálsan vilja. Við getum enda-
laust haldið því fram að frjáls vilji sé
blekking, á sama hátt og við getum haldið
því fram að þyngdarlögmálið sé blekking.
En um leið og þyngdarlögmálið er sagt
blekking þá göngum við samt sem áður á
„Því lengra sem mann- inum miöar á Þróun- „Kjarni bók- „Allt, sem •
arbrautinni þeim mennta er bar- mpnn epflið llldlll wvV||CI
mun meira liggur átta milli vits- um guð
viö aö hann hafi muna og til- ■ Bi m W
hemil á tilfinn- finninga, lífs byggist a
ingum sínum“. og dauða“ getgátum“
mönnunum, mönnum, sem halda því fram
að heimurinn sé ekki annað en einhver
djöfladyngja, og að sá heimur, sem við
byggjum sé verstur allra heima, —
veikasti hlekkurinn í sköpunarverkinu.
Sérstaklega er það maðurinn sjálfur sem
er veikur, nema hann leggi sig fram um
að breyta rétt. Ef mannskepnan hagar
sér vel, segja hinir svartsýnu, þá ætti
henni að takast að halda öllu sköpunar-
verkinu á réttum kili. Þá er sköpunar-
keðjan órofin. Ef við hins vegar gerum
það sem við eigum ekki að gera þá rjúfum
við þessa sköpunarkeðju, sem við gætum
líka kallað þróunarkeðju.
Að því er svartsýnismennirnir telja þá
bætir Guð manninum upp þau örlög að
hljóta bústað í illum heimi með því að
láta honum í té vilja til að velja og hafna.
En Schopenhauer var aldrei á þessari
skoðun og eiginlega trúði hann alls ekki á
frjálsan vilja. Schopenhauer var forlaga-
trúar, enda þótt hann hafi eins og fleiri
fólk, heldur það sem er sérstakt í fari
hvers einstaklings. Fjölhæfir rithöfund-
ar, það er að segja þeir, sem teljast geta
skrifað um hváð sem er, hafa ekkert nýtt
fram að færa. Þeir endurtaka aðeins
almenn sannindi. Því sérhæfðari sem
rithöfundur er þeim mun sérstakari er
hann, og þeim mun meiri vitneskju er til
hans að sækja um okkur öll.
__________Boðorðin tíu
Bi Sartre hofur sagt að^ bókmenntir
eigi eftir að koma í staðinn fyrir trú á
æðri máttarvöld.
Si Það held ég sé alrangt. Bókmenntir
hafa ekki gert neitt fyrir mannkynið, sem
jafnast á við það sem trúin hefur gert.
Fólkið lifir fyrir trú sína og það deyr
fyrir hana.
Engin skáldsaga, ekkert ljóð og engin
bá vantaði ekki öriætlð
jörðinni en svífum ekki út í himingeim-
inn.
Bi Schopenhauer taldi að stjórnlaus
öfl skiptu sköpum í náttúrunni.
Si Mér finns Schopenhauer mjög
mótsagnakenndur, en eigi að síður
dásamlegur. Hann var snillingur —
dýrðlegur rithöfundur og mjög næmur á
allt sem mannlegt er. Hann var mikill
sálfræðingur, og hvað sálfræði viðvíkur
hef ég meira álit á honum en nokkrum
öðrum sálfræðingi. Hann var mjög
glöggur á mannlegt eðli.
Samt sem áður er ég Schopenhauer
ekki sammála um að náttúruöflin séu
stjórnlaus. Ég trúi því til dæmis ekki að
vilji án vitundar geti skapað blóm eða
manneskju. Það sem ég dáist að hjá
Schopenhauer er það að hann þorir að
vera svartsýnn, en flestir heimspekingar
eru alltaf að reyna að sanna fyrir sjálfum
sér og öðrum að alheimurinn sé þaul-
skipulögð heild og gefa fólki þannig von,
sem er ekki annað en óskhyggja og
draumórar. Schopenhauer var nefnilega
svo makalaust hugrakkur að þora að
halda því fram að við lifðum í heimi illra
afla.
Að þessu leyti líkist hann svartsýnis-
forlagatrúarmenn átt til að gera ráð fyrir
því að maðurinn væri fær um að velja og
hafna. Það sem merkilegast er í þessu
sambandi er að þrátt fyrir allt trúði
Schopenhauer því að með vitsmunum
væri hægt að skipuleggja stjórnleysið!
Klókindaleg málamiðlun það.
Bi í heild hafa verk þín það yfirbragð
að þau séu nokkurs konar endurritun á
sögu Gyðinga, þ.e. þeirra pólsku Gyð-
inga, sem mæla á jiddísku. Gæti
skýringin vcrið sú að þú teljir skáldskap
þínum ekki hæfa annað en viðamikil
umgjörð. að hætti Proust, Baisac og
Faulkner, til að mynda?
Si Allur skáldskapur getur orðið
rismikill, aðeins ef höfundurinn gætir
þess að halda sér við efnið, sem hann
kann skil á, — efni sem er í samræmi við
tilfinningar og skoðanir hans sjálfs. En
sá sem hættir sér út á þá braut að fara aö
útbúa einhverja algilda speki, er dæmdur
til að lenda í ógöngum. Það má ekki
gleyma því að Balsac var að segja frá
Frökkum, fólki sem hann þekkti af eigin
raun, en alls ekki öllu fólki. Hann reyndi
ekki að segja okkur frá Kínverjum.
Það, í bókmenntum sem höfðar til
lesenda, er ekki það sem gildir um allt
smásaga getur’ komið í staðinn fyrir
boðorðin tiu. Trúuðum manni nægir ekki
að lesa boðorðin, hann verður að fara
eftir þeim. Engar bókmenntir geta komið
í staðinn fyrir slíkt. Trú getur hins vegar
breyzt í bókmenntir þegar fólk hættir að
taka hana alvarlega, og það sýnist mér
einmitt eiga sér stað um þessar mundir.
Að leggja of mikið upp úr bókmenntum
er alrangt. Gyðingar telja Torah mikil-
vægari en flest annað, þó að því tilskyldu
að lifað sé samkvæmt henni. Sá, sem er
vel að sér í Torah og lifir ekki í samræmi
við boðorðin, er álitinn villutrúarmaður
og svikari við trú sína. Sá, sem les
Biblíuna einungis sem merka bók, eins og
ljóð, skáldsögu eða mannkynssögu, getur
ekki talizt trúaður maður.
Bi Þú hefur haldið því fram við mig
með tilliti til siðfræði og andlegs þroska
hafi manninum farið lítið fram á liðnum
öldum.
Si Þá var ég að tala út frá trúarlegu
sjónarmiði. Þegar Móses kom með Torah
þá trúði hann því að hægt væri að koma á
andlega sinnuðu þjóðfélagi og konung-
dæmi presta, þar sem heil þjóð mundi lifa
í samræmi við siðalögmál. Annað kom á
daginn. Ég hugsa að ástæðan hafi verið
sú hin sama og segir frá i sögunni, sem sé
að Móses hafi ekki komizt yfir Jórdan af
því að það sem hann langaði til að koma
til leiðar og það sem gerðist eftir að hann
fékk vitrunina á Sínaí-fjalli, var tvennt
ólíkt og algjörlega ósamræmanlegt.
Efnahagslegar framfarir eiga sér stað í
ísrael nú um stundir, en það stendur í
engu sambandi við raunverulegan kjarna
Gyðingdómsins. Frá trúarlegu sjónarmiði
höfum við nefnilega ekki fengið ýkja
miklu áorkað í ísrael, heldur áttum við
okkar blómaskeið í útlegð. Það var ekki
fyrr en eftir að Talmud kom til sögunnar
og þar til við urðum sjálfstæð þjóð, að
Gyðingar lifðu almennt mjög grandvöru
lífi. Samkvæmt Bibliunni voru forfeður
okkar upp til hópa skurðgoðadýrkendur.
Konungar Gyðinga gerðu yfirleitt ekki
það, sem var Jehóva þóknanlegt, þótt þar
hafi auðvitað verið á undantekningar.

Bi Hvernig getur þú samræmt þessa
söguskoðun trú þinni á Guð?
Si Ég trúi á Guð, en ég hef mínar
efasemdir um það í hvað^ mynd hann
birtist okkur. Ég hef engar sdnnanir fyrir
því að Guð birtist okkur yfirleitt eða að
hann hafi gefið okkur til kynna hvernig
hann ætlast til að við lifum lífinu, hvað
við eigum að gera, hvað hann vilji að við
gerum. Ég trúi því að Guð sé þögull Guð.
Ef hann færi að yrða á okkur þá þyrfti
hann að tala þrjú þúsund tungumál og
ótal mállýzkur. Guð lætur verkin tala. En
tungumál verkanna er svo flókið, að
orðaforðinn hlýtur að jafnast á við
víðáttur alheimsins. Þess vegna skiljum
við ekki smábrot af því máli sem Guð
talar.
Allt, sem menn láta sér detta í hug að
segja um Guð, byggist auðvitað ekki á
öðru en getgátum. En fyrst ég trúi á Guð
og fyrst Guð skapaði manninn og mótaði
heila hans, þá trúi ég því líka að í
hugmyndum mannanna um Guð hljóti að
leynast eitthvað sem er í ætt við
guðdóminn, svo takmarkað sem það nú
hlýtur að vera.
(Þýð. - Á.R.)
NÚTÍMALIST
Söluskrifstofa
Ármúla 5,
105 Reykjavík,
sími 82980.
Einstakur Tónarmur —
• Stór minnkaö plötuslit —
• Einföld, sterk bygging úr áli, og gleri.
• Listrænt útlit —
Þessi plötuspilari sem hefur hlotiö alþjóölega
viöurkenningu og var kynntur á lönkynningu 1977 —
er nú loksins fáanlegur —
Er til sýnis og sölu hjá okkur.
Söluaöilar óskast um allt land.
Framleitt á íslandi með leyfi Transcriptors (ireland) Ltd.,
I
t
•«