Morgunblaðið - 06.01.1979, Blaðsíða 8

g MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 1979
Theodór Júlíusson (Sk*'"6«-Sveinn).
Bolli Gústavsson:
Svona eiga Skugga -
Sveinar að vera
Leikfélag Akureyrar
SKUGGA-SVEINN
eftir Matthías Jochumsson.
Búningari Freygerður Magnúsdóttir.
Leikmyndi Þráinn Karlsson og Hallmundur Kristinsson.
Leikstjórii Sigrún Björnsdóttir.
Sýning Leikfélags Akureyrar
á Skugga-Sveini Matthíasar er
sérstakt fagnaðarefni og birting
þess nauðsynlega afturhvarfs,
sem íslenskt þjóðfélag er í þörf
fyrir í listum og ýmsum öðrum
þáttum menningar. Þar gætir
óneitanlega einhverrar bólgu,
ekki síður en í efnahagslífinu.
Það er þessi illkynjaði þroti, er
að líkindum hefur knúð Halldór
Laxness til að hvetja til útgáfu á
ritum Kjartans Júlíussonar á
Skáldsstöðum og rita að auki
Iistilegan og einlægan formála
að perlum kotbóndans. Þær eru
svo órafjarri þeim illa þefjaða
sportkommúnisma ættuðum frá
Svíþjóð og danskri klámflat-
neskju og öfuguggaskap, sem
dælt hefur verið eins og svörtum
olíudampi yfir Island á síðustu
árum. „Eg velti þessu hámenta-
bókmáli fyrir mér af þeirri
orðlausu undrun sem einstöku
sinnum getur gripið mann gagn-
vart íslendingi," skrifar Halldór
um bók ársins 1978. Það þarf og
nokkra dirfsku til að sviðsetja
og flytja Skugga-Svein á hefð-
bundinn, íslenskan hátt, leggja
áherslu á þá takta og þau tilþrif,
sem afi þinn og amma kunnu
best að meta, og koma textanum
óbrjáluðum til skila. „Sástu Jón
Steingrímsson leika Skugga-
Svein? spyr aldrað fólk á
Akureyri nú. „Það kemst enginn
í fötin hans. Þessi tröllaukni,
svipmikli maður með fimbul-
raust og þó svo frábæran
kvæðaróm. Ég man, að okkur
afa þínum rann kalt vatn á milli
skinns og hörunds, þegar hann
geystist fram með atgeirinn
fyrir sér og öskraði: „Drepum,
drepum!" Þvílíkur ofsi! Já, Jón
lék aldrei annað en þetta
hálftröll og nafn hans mun lengi
uppi fyrir það afrek." Þannig er
ennþá talað á Akureyri og menn
minnast Páls Vatnsdals í hlut-
verki Ketils skræks og
Jóhannesar Jónassonar sem
Grasa-Guddu. En forystumenn
Leikfélags Akureyrar láta það
ekki á sig fá, þó þeir góðu menn
séu löngu allir, heldur safna liði.
Það er valínn maður í hverju
rúmi á sviði gamla Samkomu-
hússins og sú ósvikna leikgleði
ríkir þar, sem er nauðsynleg í
þessum gamla skólaleik.
Matthías skrifaði vini sínum og
skáldbróður, Steingrími Thor-
steinssyni, í mars 1862: „Ég bjó
til eða sullaði eða skrúfaði
saman leikrit í jólafríinu. Það
heitir „Útilegumennirnir" og er
í 4 þáttum með ljóðmælarusli
hér og þar. Mér leiddist þessi
danska „Kommindía", sem grið-
konur hérna segja, og tók mig
til, og þó þetta rit mitt í raun og
veru sé ómerkilegt, gjörði það
hvínandi lukku.“ Matthías var
skáld andagiftar og andlegt fjör
hans lifir góðu lífi í „Útilegu-
mönnunum“, sem hann átti eftir
að fægja og snurfusa og gefa
annað nafn. Leikritið var ekkert
sull, en olli tímamótum í leikrit-
un hér á landi og ávann sér
almannahylli. Það varð mikil-
vægur þáttur í félags- og
menningarlífi þjóðar, sem var á
leið til frelsis og endurreisnar.
Sigrún Björnsdóttir leikstjóri
hefur unnið gott verk. Sýningin
fer að vísu hægt af stað, en
fumlaust, og er laus við blá-
þræði til enda. Þess er ávallt vel
gætt, að textinn komist sem best
til skila. Ekki hefur verið valið í
hlutverkin með það í huga, að
söngur yrði framúrskarandi.
Hver söng með sínu nefi, en þrír
hljóðfæraleikarar bættu þar um
og útsetning Michael Clark á
hinum gamalkunnu lögum er
þekk og dálítill forleikur fellur
vel að sýningunni.
Jón Kristinsson leikur Sigurð
lögréttumann í Dal af hófsemi
og öryggi. Svanhildur Jóhannes-
dóttir í hlutverki Ástu hefur til
að bera nauðsynlega reisn og
þokka, sem því hæfa. Leikur
hennar og Everts Ingólfssonar í
hlutverki Haralds er laus við
þann vandræðasvip, sem oft
einkennir unga elskendur á
leiksviði, þar sem hrifningin er í
viðjum gagnkvæmrar virðingar
og hæversku, þeirra hamla, sem
margt nútímafólk lítur á sem
forngrip. En þau strjúka rykið
af þessum gamla grip og mynd-
in, sem þau draga upp, er í senn
tær og sönn. Jóhann Ögmunds-
son leikur Ögmund af innlifun
og myndugleik. Hann setur
sterkan, klassiskan svip ís-
lenskrar leikhefðar á sýninguna
og eintal hans á fjöllum er
snjallt og meðferð bundins máls
til fyrirmyndar. Theodór Júlíus-
son fellur ekki í glímunni við
Skugga-Svein, þótt ekki sé hann
tröllslega vaxinn. Hann sýnir
ótrúlegt þrek og slakar hvergi á,
án þess að það bitni á blæbrigð-
um. Tjáning hans á giftuleysi og
þreytu útlagans er trúverðug.
Bestan leik sýnir hann í ráns-
ferðinni á sýslumannssetrið.
Sigurveig Jónsdóttir bætir hér
við nýjum og nýstárlegum þætti
í glæsilegan leikferil sinn. Lík-
lega þykir hún víkja lengst af
leið þeirrar hefðbundnu tjáning-
ar á þessu gamla verki. En
Ketill skrækur í meðförum
Sigurveigar leiðir glöggt í ljós
það djúp mannlegrar niðurlæg-
ingar, sem mörgum er óljúft að
skyggnast niður í. Ketill er
þarna sá sótmórauði rakki og
sótsvarti uppvakningur eins og
annar stúdentinn lýsir honum
og þó er hann tákn miklu meiri
vesaldóms og vanrækslu, en orð
fá lýst. Sennilega hefur Skugga-
Sveinn aldrei átt eins í vök að
verjast á sviðinu gegn þessum
fylgisspaka félaga sínum, því
Sigurveig er nærri því að vera
hinn svarti senuþjófur. Heimir
Ingimarsson leikur sýslumann-
inn í gömlum ungmennafélags-
stíl, skemmtilega stirðbusalegur
og hæfilega fálkalegur frá
upphafi til enda. Ég trúi því
naumast, að aldraðir unnendur
þessa leikrits verði fyrir von-
brigðum með Þráin Karlsson í
hlutverki Grasa-Guddu. Þráinn
fer á kostum, framsögn hans er
með ágætum og látbragð allt.
Það lá við að legði af honum eim
af eldhússreyk. Þannig eiga
Grasa-Guddur að vera. Ungur
leikari, Viðar Eggertsson. leikur
Gvend smala og einnig Hróbjart
vinnumann. Má ekki á milli sjá,
hvorum hann gerir betri skil, en
Viðar lofar góðu og spillir
sannarlega engu. Jóhanna
Birgisdóttir er kát og kotroskin
í hlutverki Margrétar þjónustu-
stúlku. Hún og Jónsteinn Aðal-
steinsson, sem leikur Jón sterka
með miklum handasveiflum,
sýna bæði þá hjartanlegu leik-
gleði, sem bætir upp reynslu-
leysið, en þau eiga ýmislegt
ólært. Þeir félagar, Aðalsteinn
Bergdal og Gestur Jónasson, í
hlutverki stúdentanna gjalda
þess nokkuð að hafa þurft að
leika í svo til hverju leikriti, sem
sett hefur verið á svið á
Akureyri um nokkurra ára
skeið. Þeir eru orðnir dálítið
þreyttir, en hins vegar ekki
gamlir. Starfið er þeim jafn-
framt strangur skóli, því þeir
gengu til leiks án teljandi
undirstöðumenntunar. Sannar-
lega skortir þá ekki hæfileika og
nægir að benda á leik Aðalsteins
í Glerdýrum T. Williams og
Gests í Kristnihaldi undir Jökli,
en báðum þeim verkum leik-
stýrði Gísli Halldórsson á Akur-
eyri. Sú spurn vaknar, hvort
ekki sé ástæða til, að atvinnu-
leikhúsin skiptist á leikurum og
þessir ungu menn, sem gert hafa
leiklist að ævistarfi, fái t.d.
tækifæri til að spreyta sig í
Leikhúsi þjóðarinnar, þar sem
strangar kröfur eru gerðar.
Aðalsteinn hefur ágæta söng-
rödd, sem kemur sér vel í þetta
sinn.
Umgerð leiksins er með þeim
hætti, að sviðsskiptingar taka
skamman tíma. Leiktjöld eru
einföld, nærri því fátækleg, og
álitamál, hvort rétt hafi verið að
bregða út af þeirri hefð, sem
ríkt hefur frá því, er Sigurður
málari gerði hin frægu tjöld
árið 1862. „Andi voru teppin
hans í „Útilegum" falleg," skrif-
aði Matthías í öðru bréfi til
Steingríms. Það urðu fleiri til
þess að dásama verk málarans.
Síðan hafa þau jafnan verið
höfð til fyrirmyndar. En hin
einföldu leiktjöld Hallmundar
Kristinssonar og Þráins Karls-
sonar eru brúkleg og bætir rétt
notkun ljósa allmjög um.
Ástæða er til að hvetja fólk að
sjá þessa sýningu Leikfélags
Ákureyrar og að það gefi
börnum og unglingum tækifæri
til að skyggnast aftur til liðinna
alda. Tómas Guðmundsson rit-
aði um annað þjóðlegt verk,
Gullna hlið Davíðs: „Yfir því
hvílir gamall og geðfelldur
hlýleiki, tilsvör þess eru óbrotin
og alþýðleg að framsetningu,
fyndnin hvergi sótt um langan
veg og einfaldleiki formsins
bægir sjálfkrafa frá sér ótíma-
bærum vangaveitum í spak-
mælastíl.“ Þessi orð eiga jafn
vel um Skugga-Svein Matthías-
ar eins og leikritið er flutt á
Akureyri. Megi sú hefð haldast,
að þjóðleg leikrit, sem spegla
umhverfi, málbrag og hug-
myndaheim liðinna alda, verði
jafnan á verkefnaskrá hvers
leikárs í framtíðinni og þó ekki
síst um jól. Nýir straumar eru
nauðsynlegir, en þá verður betra
að meta af réttsýni og skynsemi
í ljósi þeirrar listar, sem hæst
rís í fortíðinni. íslendingar hafa
gjarnan verið örir að kasa
ýmsum fornum mætum fyrir
róða. Það leiðir saga gamalla
muna og minja ótvírætt í ljós og
hatrammar deilur um fátækleg-
an arf byggingarlistar í landinu,
listar, sem hvað eftir annað
hefur verið ógnað af ýtutönnum.
Leikstjórinn, Sigrún Björns-
dóttir, átti erindi norður yfir
heiðar.
Svanhildur Jóhannesdóttir (Ásta) og Evert Ingólfsson (Haraldur).