Morgunblaðið - 12.06.1979, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12. JÚNÍ 1979
JARÐSKJÁLFTAR og eldgos hafa á umliðnum öldum Þjakað okkar þjóð. Með aukinni tækni
hefur aukist þekking á þessum fyrirbrigðum og skilningur á því við hverju má búast. Eftir
langt hlé hefur hvert gosið rekið annað — Heklugos, Öskjugos, Surtseyjargos, Skjólkvíagos
og Heimaeyjargos, að ógleymdum gostilburðum viö Kröflu. Þessi gos hafa verið mjög
fjölbreytt og sum þeirra, svo sem Surtseyjargosið og nú síðast umbrotin við Kröflu með
kvikuhlaupi, mest líkst endurteknum tilraunum í rannsóknastofu, til þess fallin að gefa
jarðvísindamönnum okkar tækifæri til próunar á nýrri rannsóknatækni og möguleika á að
endurmeta milli hrina fyrri pekkingu og endurbæta mælitæki sín. Fyrir pá lukku, eða ólukku,
að yffír miðjum umbrotunum fyrir norðan var verið að byggja stöðvarhús, er þar kominn einn
dýrasti hallamælir veraldar og getur fyrir bragðið mælt hverja smáhreyfingu í skorpunni.
Þetta allt hefur skýrt mjög myndina af því sem er að gerast, hefur verið aö gerast í iðrum
jaröar og mun gerast.
þessu varð samvinnuverkefni Orku-
stofunnar og Raunvísindastofnunar
Háskólans og maelingar gerðar á
svæðinu á árunum 1971 —1976.
Kom þá í Ijós að uþþtök jarðskjálft-
anna voru á mjög ákveöinni skarþri
línu frá austri til vesturs. Miklu
skýrari en nokkurn haföi grunaö, að
því er Sveinbjörn sagði. Uþptökin
eru öll á 5 km breiðri og 40 km langri
ræmu, sem liggur frá Reykjanestá að
Kleifarvatni. Jarðskjálftarnir þarna
hafa ekki verið stórir að undanförnu,
Bærinn í Arnarbæli í Ölfuai eftir landakjálftann 1896. Næst bæjardyr, bá baöstofa og
skemma. Sjá má hvernig veggirnir milli þeirra hafa kastast fram á hlaöiö. Þótt þekjur og
stafnar séu uppistandandi, pá voru allir veggir hrundir svo aö ekki var hægt aö komast
um bæinn.
ekki þurfa aö byggja upp hjá sjálfum
sér, fara eða leggja mann útbúinn
mat til aö byggja þar upp baöstofuna
aftur hið snarasta. Einnig umbiðjast
þeir, sem geta lagt til einn staur, að
hafa hann með sér, þar sem öll tré í
þeim kofum tjást brotin. Þetta nauð-
synjavérk óska ég væri byrjað strax í
dag, svo þær manneskjur, sem þar
eru lifandi, þurfi ekki að ráðstafast
burt.“ Gefið er í skyn að þar í
Haukadal lifi ekki allir. Tveim dögub
síöar 24.2. ritar Kolbeinn bóndi
Bjarnason í Haukadal þessa til-
kynningu til Bonnesens sýslumanns
og er stafsetningu haldiö: „Hier með
giefst yður Welbiröigheitum til
vitundar að nóttina milli þess 21. og
22. yfirstandandi mánaðar sálaöist
barn mitt Sigríöur aö nafni 6 ára
gömul, undir baðstofuhruni, auö-
mjúkast Kolbeinn Bjarnason."
Miklar heimildir eru til um jarð-
skjálfta, aö því er Sveinbjörn segir,
bæði samantekt úr annálum og
rannsóknir manna eins og Þorvalds
Thoroddsens. Sigurðar Þórarins-
sonar og fleiri vísindamanna, svo
sem Eysteins Tryggvasonar, Ragnars
Stefánssonar og Þorleifs Einars-
sonar, á áhrifum jarðskjálfta hér. Hafi
Siguröur Þórarinsson til dæmis lagt
mikla vinnu í leit í annálum og gert
töflu um alla þekkta jarðskjálfta og
afleiðingar þeirra fyrr á öldum, vegna
nefndar er vann á vegum Rann-
sóknarráös í því skyni að meta
jarðskjálftahættu 1958.
— Af heimildum er vitaö að þessir
jaröskjálftar hafa orðið á Suðurlandi,
segir Sveinbjörn. Annálar sýna aö
sagan hefur endurtekiö sig með
vissu millibili. Spenna safnast upp í
berginu og losnar úr læöingi þegar
brotmarki er náð. Meöaltími milli
skjálfta hefur verið um 20 ár, en nú
eru liðin 83 ár síöan landskjálftarnir
gengu yfir Suðurland 1896 og 62 ár
frá síöasta stóra skjálftanum 1912,
sem varö austast á svæðinu næst
Heklu. Þetta gerist ekki nægilega
reglulega til að hægt sé að beita
tölfræði við aö segja fyrir um það
hvenær sá næsti veröur. Við vitum
Gostilburðir við Kröflu
varpa nýju liósi á eldri
utan tveir sem urðu í september
1973, þegar fólk flúði m.a. úr bænum
í Krísuvík. Austan við Kleifvarvatn
virðist bergið veröa eitthvað sterk-
ara, aö því er Sveinbjörn segir. Þar
eru skjálftar sjaldgæfari en stærri.
Síðan tekur við í beinu framhaldi
upptakalína, sem allir stóru Suöur-
landsskjálftarnir raöa sér á, allt
austur aö Heklu. Hún liggur í
austur-vestur stefnu, allt frá Hjalla í
Ölfusi og austur undir Selsund. Hafa
nýjar upplýsingar um fyrri alda jarð-
skjálfta á svæðinu meira að segja
fært frávik á upptökum inn á þessa
línu.
Hver leggi
til einn staur
Sem dæmi um slíkar villandi
heimildir, sem nú hafa leiðrétzt,
nefnir Sveinbjörn jarðskjálftann á
þorraþræl 1828, sem Jón Espolín
getur um og áttí að hafa fellt flesta
bæi í Fljótshlíð og 8 í Landeyjum.
Nákvæmlega ári síöar segja heimild-
ir, að skjálftar hafi orðið kringum
Heklu og þar skemmst 6—7 bæir.
Eystein Tryggvasson hafði lengi
grunað að hér væri um sama skjálfta
að ræða og því leitaöi Björn Sigfús-
son, faöir Sveinbjarnar, í bréfasöfn-
um og komst að raun um, að þarna
er um sama skjálfta að ræöa. Jón
Espolín hefur frétt noröur í land af
jarðskjálftanum. En nýja heimildin er
bréf, sem Loftur Loftsson hreppstjóri
hefur skrifað á Kaldbak morguninn
eftir jaröskjálftann 22.2. 1829 og
boðsendir á alla bæi í Gunnarsholts-
sókn. Þar segir m.a.:
„Þar eö Haukadals bær hrundi
allur í grunn niöur í þeim mikla
jarðskjálfta, er í nótt skeði, vildu þeir
bændur í Gunnarsholtssókn, sem
skjálfta og gos
oyinw/
10(km)
Viö rannsóknir hefur komiö komiö í Ijós að upptök jarðskjálftanna á Reykjanesskaga
eru á mjög ákveöinni skarpri línu frá austri til vesturs. Upptökin eru öll á 5 km breiðri og
40 km langri ræmu, sem liggur frá Reykjanestá að Kleifarvatni.
að átök eru í jörðinni og hún brestur
a.m.k. einu sinni til þrisvar sinnum á
öld. Og að skjálftarnir verða stærri.
eftir því sem lengra líöur frá síöasta
landskjálfta.
Kvikuhlaup á
Þingvöllum
Sú viöbótarþekking, sem umbrotin
undir Kröflu veita og betri
staösetning á upptökum Suðurlands-
skjátftanna stóru, veitir nýja
túlkunarmöguleika á því, sem áður
hefur gerst. Sveinbjörn er inntur
nánar eftir þessu og nefnir sem
dæmi:
— Á 18. öld voru miklir jarð-
skjálftar á Suöurlandi. Jarö-
skjálftarnir 1784 höföu mikil áhrif á
sögu þjóðarinnar. Segir Sveinbjörn
að þeir gætu hafa veriö afleiöing
Skaftárelda, en gosiö úr Lakagígum
var eitt mesta eldgos, er hér hefur
orðiö. Fyrst hefur þá losnað um í
eystri gosbeltinu og Skaftáreldar
brotist út. Það hafi svo haft áhrif á
jaröskjálftabeltið á Suöurlandi og
sett jarðskjálftana á staö. í þessum
jaröskjálftum féll mikiö af húsum, þar
á meöal allur húsakostur í Skálholti,
þótt kirkjan stæöi. Hannes biskup
varö ásamt heimilisfólki aö liggja í
tjöldum, en þá geröi rigningar miklar
og illviðri, svo menn urðu undir
veturinn að flytja sig af heimilinu.
Biskup fór að Innra-Hólmi og síöar
fluttist biskupsstóllinn til Reykja-
víkur. Og Skálholtsskóli einnig. Um
það leyti fórst undir Meðallandi
kornskip, sem væntanlegt var á
Eyrarbakka.En bændur gátu þá ekki
boriö sig eftir björginni á aðra
verzlunarstaði, því hestarnir voru
dauðir úr eitrun, sem stafaði af
Lakagosinu. Þannig rak hver
óhamingjan aðra.
Og aöeins fimm árum síöar gengur
til sprungusvæði frá Þingvöllum og
allt niöur í Selvog, líkt og nú gerist á
Kröflusvæöinu. Eftir aö hafa séð
hvaö gerist við Kröflu og áttað sig á
kvikuhlaupinu þar, fer maöur aö velta
Elin ú'álmadóttir ræóir við Sveinbjörn Biörnsson eðlisfræt