Morgunblaðið - 12.06.1979, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12. JÚNI1979
35
Á Selfossi hrundu í fyrstu kviðunni þrjú býli í landskjálftunum 1896. Fólkið flýði nakið úr
rúmunum og út um glugga. i bæ Gunnars bónda gekk undankoman greiðast, bar var
fólk ekki sofnað. Þessi mynd af bænum og aðrar frá skjálftunum 1896 birtust í Lesbók
Mbl. 1936 meö grein um skjálftana.
því fyrir sér, hvort ekki hafi einmitt
orðiö kvikuhlaup á þessu svæöi þá,
segir Sveinbjörn. í viku voru þarna
miklir jaröskjálftar. Víða komu
sprungur í jöröu, sumar 2 faðma
breiöar. Land seig rúma 60 sm
norðan Þingvallavatns milli Almann-
agjár og Hrafnagjár og vellirnir urðu
aö mýrlendi. Þetta var svo notað sem
átylla til aö leggja þinghaldiö niöur
árið 1800. Sjálfsagt hefur þingiö
verið orðið vesælt fyrir, en nú voru
notuö þau rök aö aöstaöan heföi
versnaö mikið.
— Eftir að hafa séð þaö sem er
aö gerast í Kröflu, segir Sveinbjörn,
hlýtur maður aö velta því fyrir sér,
hvort Hengillinn sé ekki sviþuö meg-
ineldstöö með sprungum út frá og
umbrot þar hegði sér líkt og nú
við Kröflu. Spurning hvort Sandey í
Þingvallavatni, Nesjavallahraun,
hraun í Innstadal í Hengladölum, svo
og Kristnitökuhrauniö hafi ekki
myndast á svipaöan hátt. Þingvellir
gætu 1789 hafa haft svipaöa afstöðu
eins og Kelduhverfiö hefur nú, segir
Sveinbjörn. Sprungurnar miklu sem
þá komu, hafi oröið viö kvikuhlaup.
Jaröfræöingar hallast aö því að þetta
sé dæmigert.
— Annaö dæmi um þetta eru
gosin í Öskju og Sveinagjá 1875.
Rúmu ári áöur höfðu menn orðið
varir viö aö gufumökk lagði upp frá
Dyngjufjöllum, svo komu jarð-
skjafftakippir á jólaföstu. Gos kom
fyrst upp 3. janúar 1895 í Dyngjufjöll-
um. Hinn 18 febrúar tók svo aö gjósa
í Mývatnsöræfum í lægð er nefnist
Sveinagjá, 10. mars gaus sama gjá
noröar, 29. mars feikna.egt öskugos
í Dyngjufjöllum, 4. apríl gýs á sprung-
um á Mývatnsöræfum og enn aö
lokum 15. ágúst. Hafi þarna veriö
bein tengsl milli Öskjugossins og
hinna gosanna, skilja menn nú betur
samhengið.
Prestarnir
söfnuðu gögnum
Sveinbjörn vekur athygli á því aö
nú séu aðgengilegar miklar heimildir,
sem ekki voru aðgengilegar Þorvaldi
Thoroddsen, þegar hann skrifaöi
jaröskjálftasögu sína, sem kom út
1899 og 1905. Mikiö af heimildum lá
hér heima meðan Þorvaldur var í
Kaupmannahöfn. Aörar voru lítt að-
gengilegar í skjalasöfnum í Höfn, en
hafa nú veriö aö koma smám saman
í Þjóöskjalasafnið hér. Þar er um aö
ræða bréf sýslumanna, bréfabækur
biskupa o.fl. Ekki er enn búið aö
kanna þessar heimildir. Þá skrifuðu
menn skrift, sem almenningur kann
ekki að lesa nú. Björn Sigfússon,
faðir Sveinbjarnar, sem getur lesið
þá skrift, hefur leitaö fyrir hann í
gögnum í Þjóðskjalasafni og grafiö
þar upp ýmsan fróðleik. M.a. fór
hann í gegn um bréfabækur Finns
Jónssonar biskups, sem skrifaöi öll-
um prestum Skálholtsdæmis og fékk
skýrslur um tjón í skjálftum 1784.
Sveinbjörn vekur athygli á hinu
mikilvæga framlagi prestanna í land-
inu í sambandi viö jarðskjálfta fyrr og
síöar. Þeir hafa fariö bæ af bæ til aö
taka út tjóniö. Eru t.d. til skýrslur
prestanna um jaröskjálftana 1784 og
1896. Og ekki má gleyma frásögnum
Jóns Steingrímssonar um Skaftár
elda og Jóns Sæmundssonar um
Mývatnselda.
Syöri barmurinn
færist í austur
Hvaö er það þá sem setur stóru
jarðskjálftana á Suöurlandi af staö?
Þverskjálftabeltin fyrrnefndu, þar
sem Atlantshafshryggurinn víkur til,
viröast vera tvö, aö því er Sveinbjörn
útskýrir. Annaö á Suöurlandi og hitt
á Noröurlandi, frá Melrakkasléttu aö
Kolbeinsey. Heimildir um það síöar-
nefnda eru ekki eins góöar frá fyrri
tíma, enda aö mestu úti í sjó. Þó má
minna á jaröskjálftana í Flatey og
Húsavík 1872 og Dalvík 1934.
Á Suðurlandi eru upptök jarö-
skjálftanna á fyrrnefndri austur-
vestur línu. Upptök jaröskjálftanna
verða á þessu belti, en landið rifnar
svo nokkuð tilviljanakennt þvert á þá
línu eöa í noröur og suöur. Slíkar
sprungur koma í öllum stórum
skjálftum, segir Sveinbjörn. Ef fariö
Hætti að standa
ásama
SÉRA ófeigur Vigfósson í
Guttormshaga segir svo frá
jarðskjálftanum 1896:
„Það var verið að smíða
Marteinstungukirkju; smiðirnir
sváfu í þinghúsinu á bæjarrönd-
inni; einn þeirra var hjá mér í
fyrra haust að krængla upp yfir
mig vesölum vetrarskúta; hann
sagði svo frá: Þeir sváfu 2 í
þinghúsinu hvor í sínu rúmi;
smiðurinn minn sefur fast, og
sagðist hafa gjört það einnig þá.
Alt í einu veit hann ekki fyrri til
en að hann vaknar heldur óþægi-
lega, og veit þó hvorki í þenna
heim né annan, heyrir ekkert
nema brak og bresti og allskonar
óhljóð, ser ekkert, festir eigi
sjónir á neinu, því alt var sem á
flugi, sjálfur er hann skekinn
eins og tuska til og frá, og hann
veit ekkert nema það, að félagi
hans úr hinu rúminu er kominn
upp fyrir hann, og heldur sér
skjálfandi dauðahaldi um hann.
Þá áttar hann sig, og þykist
skilja, hvað vera muni og býst að
forða sér út; þinghúsveggurinn
úr torfi var farinn að hrynja. En
þegar hann er að hröklast út og
fram á hlaðið kemur önnur
kviðan, og hlaðgarðurinn kemur
eins og sveiflað sverið á hann
miðjan, en slettist í sömu svifum
aftur til baka og ofan í farið sitt.
Þá hætti honum alveg að standa
á sama.“
er um landiö má finna örin. Til dæmis
kom í skjálftanum 1912 brestur
vestan Heklu og má rekja þar
sprungur frá Selsundi og upp undir
Galtalæk, og greinilegar sprungur
eru t.d. í túninu á Hólum. Ekki hefur
enn verið lögö vinna í aö kortleggja
þessar sprungur, en jarðvísindamenn
hafa mikinn hug á að skrá öll slík ör á
landinu. ,
Þessir jaröskjálftar standa í sam-
bandi viö Atlantshafshrygginn, sem
Þeir voru langharöastir um Skeiö,
Holt og Flóa og munu upptökin hafa
veriö viö Ingólfsfjall og Hestfjall.
Kippirnir komu fram á jaröskjálfta-
mælum í Evrópu og Norður-Ameríku,
sem þá voru tiltölulega nýtilkomnir.
Þeir mældust í Leningrad, ítalíu,
Grikklandi, Þýzkalandi og Kanada.
Nú er verið að reyna að fá nákvæm-
ari tímasetningu meö því aö átta sig
á upplýsingum frá þessum stööum.
En gallinn er sá aö allir virðast þá
hafa haft sínar eigin „búmanns-
klukkur" aö því er Sveinbjörn segir.
Auk þess sem mælar gengu mun
hægar en nú.
Mikla og nákvæmar heimildir eru
um jaröskjálftana 1896. Þorvaldur
Thoroddsen ritaöi ýtarlega um hann
og safnaöi upplýsingum frá prestum.
Hlutverk Björns Jónssonar ritstjóra
var líka mikilvægt, en hann fór sjálfur
austur og ritaöi í blaö sitt ísafold. Og
1912 sendi hann menn á kostnaö
blaðsins til aö fara um jarðskjálfta-
svæðin. Eru lýsingar sumra prest-
anna, sem skrifuöu um jaröskjálft-
ana, nákvæmar, svo sem sr. Ólafs
Ólafssonar í Arnarbæli, sr. Valdimars
Briem á Stóra Núpi og sr. Ófeigs
Vigfússonar í Guttormshaga.
Líöur að
næstu skjálftum
Nú hefur megin hluti Suöurlands
ekkert hreyfst síöan 1896 eöa í 83 ár.
Næst á undan liöu 112 ár milli
aöalskjálftans. Áriö 1912 var jarð-
skjálfi aöeins austast á svæöinu, en
þaö hefur oftar gerst. Hlýtur því aö
líða aö næstu hreyfingu. Sú spurning
hlýtur því aö vakna hvort hægt sé aö
segja nánar fyrir um jarðskjálftatím-
ann, og jafnframt hvort sækjast eigi
eftir því?
— Jarðskjálftaspár eru svona
ámóta og gosspárnar viö Kröflu,
segir Sveinbjörn kíminn. Langtíma-
spár er hægt að gera. Segja hvar
skjálftar muni veröa og skipuleggja
svæöiö meö tjlliti til þess. Ekki þarf
það að rýra svæöiö þótt tillit þurfi aö
taka til jaröskjálftahættu. Mestu
varöar að hafa mikilvægar byggingar
eins og sjúkrahús nægilega sterkar.
Á þaö höfum viö lagt mesta áherzlu í
vinnuhópi Almannavarnarráös um
þetta efni. Auk þess að fræöa um
það sem hefur gerst og útskýra hvers
vegna þaö geti gerst aftur, svo aö
sveitarstjórnir og aðrir geti tekiö tillit
til þess viö uppbyggingu. Reynt er aö
fá fram hvaða áhrif þessir jarðskjálft-
ar hafa haft í hverri sveit fyrir sig. í
Reykjavík eru húsin úr járnbentri
steinsteypu, miðuö viö aö þola VII
stiga jaröskjálfta á Mercallikvarða,
sem er mælikvarði um áhrif jarö-
skjálfta, þótt áhrif skjálfta í Reykjavík
hafi ekki fariö yfir VI svo vitaö sé
síöustu 300 árin. Aftur á móti hafa
áhrifin fariö allt upp í X á Mercalli
1896 á Suðurlandi og í skjálftunum
1912. Ekki e samt algengt að meiri
kröfur en í Reykjavík hafi náð fram
að ganga um styrkleika bygginga.
Skepnur skynja
skjálftana
En hvaö um gripahúsin? Svein-
björn kvaöst hræddur um aö um þau
A Selfossi fórust hjónin Arnbjörn og Guörún Magnúsdóttir Þegar baðstofan féll á bæ
Þeirra í jaröskjálftunum 1896. Hún féll svo fljótt aö enginn komst út um dyrnar, en beir
sem af komust fóru út um rifur er mynduðust í þekjuna. Súöin lagðist ofan á þau hjón í
rúminu og sperrukjálki lenti á þeim miöjum, og létust bau áöur en hægt var aö bjarga
peim.
ísland situr á. Hryggurinn hliðrast og
þverbrot tengja hryggjarstykkin.
Jaröskjálftar fylgja þverbrotunum og
eru þar yfirleitt miklu stærri en
skjálftar á hryggjarstykkjunum sjálf-
um. Stóru skjálftarnir á Suðurlandi
eiga upptök sín í slíkri þverbrotalínu.
Veröa jaröskjálftarnir vegna þrýst-
ings í berginu, sem svignar líkt og
bogi og þar kemur aö bergiö þolir
ekki spennuna. Það brestur með
snöggum rykk og barmar brotsins
ganga á víxl. Bergiö sitt hvoru megin
við brotiö, réttir nú úr sér og
spennuorkan, sem losnar breytist í
varmaorku vegna núnings og aö
hluta í sveifluorku, sem berst með
hljóöhraöa bergsins út í allar áttir og
veldur jaröskjálftabylgjum. Enda þótt
skjálfti sé stór dvína áhrif hans meö
fjarlægð frá upptökum hans, veröa
minni eftir því sem fjær dregur.
Á Suðurlandi viröist vera veikleiki
undir berginu, þótt ekki sjáist þaö
ofanjarðar. Sveinbjörn kveðst telja
líklegt aö syöri barmurinn á upptaka-
beltinu, eöa landiö sunnan viö þaö,
sé aö ýtast í austur. Djúpt niöri gæti
þaö gerst nokkuð jafnt og samfellt,
en yfirborðiö sem er kaldara og úr
stökku bergi lætur ekki jafnt undan
heldur brestur þegar sveigjan er
oröin of mikil.
Færðust vestur
á 11 dögum
Jaröskjálftarnir' Suðurlandi 1896
byrjuöu á Rangárvöllum og Landi og
færast svo á 11 dögum í vesturátt.
Sá fyrsti varö aö kvöldi 26. ágúst og
hristist þá langmest Rangárvellir,
Land, Upp-Holt og Gnúpverjahrepp-
ur, enda skjálftinn áætlaöur 7—7,5 á
Richterskvaröa. Tveir miklir kippir
uröu nær samtímis 5. september.
Eldavélin hvarf
í sprungu
JARÐSKJÁLFTARNIR 1896
byrjuðu austast og færðust svo
á 11 dögum vestur eftir.
Eyjólfur Guðmundsson f
Hvammi ú Landi iýsir jarð-
skjálftanum 26. ágúst m.a. svo:
»Það var fagurt og heiðskýrt
veður 26. ágúst, en dálitla dökka
bliku dró upp í útsuðri, sem
færðist upp í vestur þegar á
daginn leið. Allir keptust viö að
hirða hey sín, og lögðust þreyttir
til hvíldar; sumir unnu af kappi
þó nóttin væri komin, og vildu
bjarga heyjum sínum frá
skemmdum, því flestir spáðu
úrkomu, Ég hafði lokið
heyhirðingu í björtu, og klukkan
hérumbil hálf 10 voru allir
háttaðir og sofnuðu skjótt.
Sjálfur var ég þreyttur og
syfjaður, en gat þó ekki sofnað;
klukkan sló 10 og ég heyrði, að
allir sváfu fast. Eg lá enn
nokkrar mínútur mjög rólegur,
en svefninn heimsótti mig
ekki« .. ,»Hinn voðalegi land-
skjálftakippur komst því nær í
einu vetfangi á sitt hæsta stig.
Ég fann glögt þegar fyrsta aldan
reið undir húsið og gat eg ekki
betur fundið en að hún rynni frá
landsuðri eða í stefnu frá Heklu.
Þessi hreyfing var brátt svo
voðáleg að alt sem var í húsinu
var á hendingskasti og hrærðist
hvað innan um annað. Ég
hrópaði til fólksins að halda sér
við rúmin og tókst það flestum.
Hinar þungu leirpípur frá elda-
vélinni, hrundu niður og sneiddu
hjá rúmi 3 barna minna án þess
að þau sakaði. Enda var ekki
furða þó alt lauslegt færi á
hreyfingu, því húsið hoppaði upp
á milli þess sem mér fanst það
eins og í rólu frá norðri til suðrs.
Engin leið var að fóta sig eða
hreyfa meðan þessi ósköp gengu
á. En jafnskjótt sem því létti, fór
ég við annan mann að litast um,
hvað gerzt hafði; og var þá
margt að sjá. Hið fyrsta, sem ég
kom auga á, er ég kom niður úr
stiganum, var það að jörðin
hafði sprungið undir norðurenda
hússins og var eldavélin horfin
þar ofan í svo hvergi sást, þessi
sprunga reyndist þó ekki svo
djúp. Skúrveggirnir sundur
tættir, svo ekki var steinn yfir
steini, hinn steinlímdi grunnur
fyrir suðurhlið hússins brotinn í
smámola, en húsið hékk á
nösununi nær 1 alin fram af
grunninum; norðurgafl kjallar-
ans hafði algjörlega rótast úr
honum.
ing um landskjálfta á Suðurlandi o.fl.