Morgunblaðið - 03.05.1980, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 3. MAÍ1980
Hákon Bjarnason
Til er fjöldi trjátegunda af
ættkvísl hlyntrjáa, allt að 115
segja fræðibækur. Þó eru ekki til
nema þrjár tegundir í Mið-
Evrópu, og af þeim aðeins ein,
sem náð hefur umtalsverðum
þroska hér á landi. í daglegu tali
nefnist tréð aðeins hlynur, en á
stundum hefur það verið nefnt
garðahlynur til aðgreiningar frá
öðrum tegundum. Latneska
nafnið er Acer pseudoplatanus.
önnur hlyntegund vex hér líka í
fáeinum görðum, sú er nefnist
broddhlynur eða Acer platanoid-
es á máli plöntufræðinga. Verð-
ur hér einkum rætt um fyrr-
nefnda tegund en aðeins vikið að
hinni síðari í niðurlagi.
Heimkynni hlyns þessa er
Mið-Evrópa, einkum Aplafjöllin
og fjallgarðarnir þar fyrir aust-
an. Talið er að hann nái bestum
þroska í 900 til 1200 metra hæð
yfir sjó, en víða fara trén
allmiklu hærra, allt upp í 1800
metra og jafnvel hærra á ein-
stöku stöðum. Þjóðverjar nefna
tegundina Bergahorn og mætti
því alveg eins nefna hana berg-
hlyn á okkar máli í stað garð-
hlyns.
hans hafi hirt úrgangsplöntu af
haug árið 1918 og plantað henni
í garðshornið, og af henni er
hlynurinn vaxinn. Einhver lima-
ríkasti hlynurinn í borginni er í
garði neðst á Mímisvegi og stórir
hlynir eru við Laufásveg 49, en
eins og víða hefur sumum verið
valinn staður alltof nærri hús-
veggjum. Slíkt má aldrei eiga sér
stað, enda þótt hlynurinn þurfi
bæði sól og skjól í uppvexti.
Hlynur vex hratt á unga aldri
þegar honum líður vel, og hann
fer að bera blóm og fræ um
þrítugt. Blómin eru gulgræn í
klösum, ýmist ein- eða tvíkynja.
En það er einkennilegt í fari
hans, að á stundum eru trén
ýmist karl- eða kventré, og enn
furðulegra er það, að karltrén
eru talin hraðvaxnari og bein-
vaxnari en kventrén. Fræin eru
stór, líkust baun með 3 senti-
metra löngum væng. Þegar þau
falla af trénu snúast þau eins og
þreytispjöld og geta þá komist
nokkurn spöl frá móðurinni.
Fræin ná að þroskast hér í
sæmilega góðum sumrum og það
er ekki óalgengt að finna hlyn-
plöntur á fyrsta ári í grasflötum
Illynvir
Hlynurinn er stórt, limaríkt
og laufmikið tré. Hann er
þurftamikill og vex aðeins vel í
frjóum og djúpum jarðvegi. Vex
hann einkum í lundum innan um
aðrar trjátegundir en myndar
sjaldan víðáttumiklar skógar-
breiður, líkt og reynir. Blöðin
eru stór og handsepótt og varpar
tréð miklum skugga. Þau þola
töluverðan næðing án þess að
skorpna. Blöð og brum standa
gagnstætt á greinum, og ,ef
endabrum skemmist af frosti
eða öðrum ástæðum hættir
trénu til að vera tvítoppa og
jafnvel margtoppa, og er því ráð
að taka eftir slíku í tíma og laga
með klippingu. Annars breiðir
tréð alltof mikið úr sér og tekur
upp rými fyrir öðrum gróðri.
Þótt norðurmörk hlyns séu við
landamæri Danmerkur og í
Suður-Englandi þrífst hlynur
langt norður eftir Noregi, allar
götur norður í Troms-fylki. Þar
sem honum hefur verið plantað í
laufskóga Danmerkur og
Skandinavíu hefur hann víða
rutt sér til rúms og heldur þá
öðrum trjátegundum niðri.
Hann er aðgangsharður og er
greinilega að ryðja sér braut
norður á bóginn.
Hér á landi er töluvert af
hlyni í görðum í Reykjavík, og
eru flest þeirra á aldrinum 40 til
50 ára. A Akureyri minnist ég
ekki að hafa séð hann, né heldur
annarsstaðar. Elsti hlynurinn er
við Laufásveg 5, en hann er illa
vaxinn og bældur af álminum
við hliðina. Honum var plantað
1888 og kom hann hingað frá
Skotlandi. Annar hlynur er á
horni Suðurgötu og Vonarstræt-
is. Hann er ekki hár en gildur og
með stóra krónu. Gunnar
Bjarnason verkfræðingur og
fyrrum skólastjóri óx upp í
húsinu Suðurgötu 5, sem nú er
horfið, segir mér frá því, að faðir
í görðum, en þær eru slegnar
með grasinu.
Fræin liggja oft eitt sumar
yfir í jörð áður en þau spíra og
því þarf einhverja hvata á þau
til að þau lifni öll á fyrsta vori.
Ungar hlynplöntur eru býsna
viðkvæmar og oft er erfitt að
koma þeim á legg í misjafnri tíð,
en þær harðna með aldrinum og
því ætti ekki að planta þeim í
garða fyrr en þær eru nokkurra
ára og sæmilega stórar. Þá eru
þær komnar yfir viðkvæmni
barnsáranna.
Hlynur er ekki kvillagjarn.
Hvorki lýs né maðkar herja á
hann að nokkru marki og svepp-
ir og annar ófögnuður sækir lítt
á hann.
Viðurinn er sléttur, harður og
mjög áferðarfallegur, hvítur eða
gulhvítur á lit. Hann er notaður
til margskonar smíða, í þilplötur
og til iðnaðar í pappír og fleira.
Látum svo staðar numið með
garðahlyn eða berghlyn. Hér
sést og annar hlynur í einstökum
görðum, broddhlynurinn. Hann
er miklu viðkvæmari en hinn og
er allhætt við haustkali. Samt
eru norðurmörk broddhlyns um
miðbik Noregs og því mætti
ætla, að hann þrifist betur. Sú
hefur ekki orðið raunin á, hvorki
hér né á Akureyri. Vera má, að
hingað hafi ekki fengist nógu
góð kvæmi, og mætti kanna það.
Svo eru og fjórar tegundir hlyna
í Norður-Ameríku, sem ekki
hafa verið fluttar hingað frá
nógu norðlægum stöðum. Tvær
þeirra vaxa á Nýfundnalandi og
tvær eru í suðurhluta Alaska.
Annar er smávaxinn hlynur,
Acer glabrum, sem að líkindum
gæti orðið garðtré hér, ef fræ
væri sótt á rétta staði. Möguleik-
arnir til að auðga gróðurríki
landsins eru víða, ef við bara
réttum út hendurnar í réttar
áttir.
Þorsteinn
Gylfason:
Gísla þáttur
Pálssonar
í grein minni „Hvers vegna í
dauðanum?", sem birtist í Morg-
unblaðinu laugardaginn 12ta
apríl 1980, drap ég á að þvílík væri
eymd þeirrar sálarfræði sem
þættist geta mælt greind manna,
að hún gæti ekki einu sinni gert
grein fyrir svo hversdagslegu
fyrirbæri sem skilningi einfaldra
setninga, hvað þá miklu flóknari
þáttum almennrar greindar á borð
við fyndni. í Morgunblaðinu frá
fimmtudeginum 17da apríl gerir
Gísli Pálsson á sína vísu tilraun
til að hnekkja þessari fullyrðingu
minni, að vísu ekki með fræðilegri
greinargerð um fyndni, heldur
með því að vera fyndinn.
Uppistaðan í þessari tilraun
Gísla er að slá saman í eitt
málstað tveggja manna, mínum og
Ingjalds Tómassonar, en Ingjald-
ur hafði ritað grein um fornsög-
urnar í Morgunblaðið hinn llta
apríl; vildi hann þar veg þeirra
sem mestan, bæði sem lifandi
bókmennta og sannfræði. Var
ljóst af grein Gísla að það átti að
vera mér til sérstakrar háðungar
að vera settur á bás með Ingjaldi,
og þó skör lægra í básnum. Og
þarna bregzt Gísla gamansemin
fyrsta sinni: hann gætir þess ekki
að mér kunni að vera sómi að
þessum félagsskap. Því hvað sem
skoðunum Ingjalds líður á sann-
fræði fornsagna og fleiri málefn-
um, þá er hann að minnsta kosti
prýðilega skrifandi maður, sem er
meira en sagt verður um Gísla
sjálfan svo að dæmi sé tekið.
Hver skyldi annars Ingjaldur
Tómasson vera? Hann er roskinn
verkamaður í Reykjavík, en mun
hafa horfið af mölinni um skeið á
kreppuárunum og stundað búskap
fyrir austan fjall. Hann er einn
þeirra ótalmörgu íslenzku erfið-
ismanna fyrr og síðar sem hafa
„reynt að lifa ofurlitlu andlegu lífi
eftir beztu föngum," eins og
Stephan G. Stephansson komst að
orði um sjálfan sig. Hann hefur
um tveggja áratuga skeið skrifað
greinar í Morgunblaðið og Dag-
blaðið um hugðarefni sín: íslenzk-
an landbúnað og skógrækt,
íslenzkt þjóðerni og íslenzka
tungu, siðferði okkar sem nú lifum
og sannfræði fornsagna. Og sam-
neyti við slíkan mann þykir Gísla
Pálssyni vera háskólakennaranum
Þorsteini Gylfasyni til háðungar,
einkum þó kannski þar sem Þor-
steinn þessi býr á Aragötunni. En
þar virðist Gísli vera á sama báti
og samkennari hans Ólafur Ragn-
ar Grímsson að hann hefur brenn-
andi áhuga á heimilisfanginu því.
Fyndni Gísla er ekki öll. Hann
lýkur grein sinni á þeirri tillögu
að okkur Ingjaldi verði veitt
Fálkaorðan sem hann nefnir svo,
áður en það sé um seinan. Matthí-
as Johannessen segir að hér geti
tæpast verið um hina íslenzku
fálkaorðu að ræða, heldur hljóti
þetta að vera nýtt heiðursmerki
sem Gísli veiti sjálfur, enda séu
það ekki margir okkar íslendinga
sem standi undir heitinu Fálki
með stórum staf. Annar vinur
minn vakti hins vegar athygli
mína á lokaorðum Gísla: áður en
það er um seinan. Verður þetta
skilið öðru vísi en sem morðhótun
við okkur Ingjald? Nema það sé
þessi létta kímni sem okkur eyj-
arskeggjum er svo töm. Hvernig
væri að Gísli rannsakaði nú skop-
skyn sitt fræðilega? Þá ræð ég
honum að byrja á að lesa vandlega
rit Sigmundar Freud Fyndni og
rætur hennar i dulvitundinni.
Ásgeirs þáttur
Sigurgestssonar
Laugardaginn 26ta apríl ritar
Ásgeir Sigurgestsson í Morgun-
blaðið greinina „Þorsteinn Gylfa-
son móðurmálið og byltingin".
Ásgeir á það sammerkt með Gísla
að bregðast við lýsingum mínum á
eymd sálarfræðinnar og annarra
mannfélagsfræða, studdum dæm-
um og rökum, með því að æpa að
mér ókvæðisorð um hvað ég sé
ómögulegur heimspekingur — sem
ég auðvitað er. Einu sinni heyrði
ég tvær litlar stúlkur kallast á
vestur á Ásvallagötu, og æpti
önnur: „Pabbi þinn er miklu rang-
eygðari en mamma mín!“ Hann
var það.
Þeim Ásgeiri og Gísla er líka
sameiginleg árátta til að slá um
sig með rökfræði; þannig telur
Ásgeir sig dómbæran um að ég
hafi týnt niður allri þeirri rök-
fræði sem ég hljóti að hafa lært á
námsárum mínum. Báðir tala um
„skýringar", „forsendur", „álykt-
anir“ og þar fram eftir götunum,
en bersýnilegt er að hvorugur
þeirra hefur minnsta skilning á
þvílíkum orðum. Svo að dæmi sé
tekið telur Gísli um grein mína að
„framhjáhlaup höfundar" gangi
„beinlínis gegn ályktunum hans“.
Hann heldur áfram: „Þorsteinn
ver t.d. mörgum orðum í að
gagnrýna það sem hann kallar
‘stuðulstrú’, en um leið heldur
hann uppi vörnum fyrir náskylda
stuðulstrú, sem ‘miðar að því að
nemendum lærist það sem réttast
er í hverri grein’. Mun leitun á
skýrara dæmi um eymd heimspek-
innar.“ Og lesi menn nú vandlega:
hér heldur Gísli því fram að eins
konar mótsögn sé á milli þess að
telja annars vegar tilgangslaust
að reyna að finna fólksfjölgun-
arstuðul, frjósemisstuðul jarðvegs
eða greindarvísitölu, og trúa því
hins vegar að hægt sé að kenna
fólki að syngja réttan keðjusöng,
skrifa rétta ítalska skrift, bera
rétt fram þýzku eða íslenzku,
yrkja rétta limru. Við menn sem
svona hugsa er auðvitað ekkert að
segja nema hvort þeir vilji ekki
reyna að hugsa um eitthvað ann-
að.
Loks má nefna að Ásgeir Sigur-
gestsson leggur á það stöðuga
áherzlu að ég geti ekki talizt
menntamaður. Eins og mér er
nokkur sómi að félagsskap við
Ingjald Tómasson, þá er mér líka
sómi að því að Ásgeir, sem virðist
telja sjálfan sig menntamann,
vilji ekki hafa mig þar í flokki
nema í gæsalöppum.
Að fúkyrðum frátöldum og get-
sökum um að ég hyggist bjóða mig
fram til þings og öðru í svipuðum
dúr, gengur grein Ásgeirs út á
tvennt. Öðru þessara efnisatriða
eru gerð mun betri skil í grein
eftir Sigurð Júl. Grétarsson frá
19da apríl og mun ég svara því
þegar að henni kemur síðar í
þessari grein. Hitt efnisatriðið er
að hann telur mig ætla sálfræð-
ingum skelfilegt innræti. Þetta er
mesti misskilningur. Á innræti
sálfræðinga var ekki minnzt einu
orði í grein minni. Kannski Ásgeir
skilji ekki orðið ‘innræti’; það
væri alveg eftir sálfræðingi. Að
innræti Gísla Pálssonar hefur
verið vikið í þessari grein: hér
hefur verið leitt í ljós að Gísli er
snobb að innræti; honum finnst
Ingjaldur Tómasson verkamaður
ófínn og heldur að hann varpi rýrð
á háskólakennarann Þorstein
Gylfason (sem býr á Aragötunni)
með því að setja þá Ingjald undir
einn hatt.
Að engu slíku var vikið í fyrri
grein minni; þar var ekki einu
sinni leitt getum að innræti fals-
arans Sir Cyrils Burt, hvað þá
annarra. Þar var aðeins um eitt að
ræða: viðgang hvers konar félags-
fræða, einkum sálarfræði og upp-
eldisfræði, á síðustu tímum og
jafnhliða afturfarir mannlegra
fræða, einkum eins og þær koma
fram í hrakandi móðurmáls-
kennslu víða um lönd. í grein
minni var svo varpað fram, Helga
Hálfdanarsyni til umhugsunar,
ofurlítilli tilgátu um hugsanlegt
samband þessa tvenns: það að
síversnandi tök manna á máli og
hugsun kynnu að vera forsenda
þess að hin aðskiljanlegu félags-
vísindi næðu að dafna. Að vísu
drap ég líka á stéttabaráttu iðk-
enda þessara fræða, en hún kemur
innræti þeirra nánast ekkert við.
Nema hvað venjulega getum við
gengið að því vísu að stéttabaráttu
heyi menn af sómasamlegum
hvötum, oftast þeim að sjá sér og
sínum farborða. Og til að taka nú
af öll tvímæli vil ég fullvissa
Ásgeir um að ég hef aldrei efazt
um að allur þorri sálfræðinga,
uppeldisfræðinga og félagsfræð-
inga vinni störf sín í góðri trú. Það
er einmitt þess vegna sem fræði
þeirra eru háskaleg.
Sigurðar þáttur
Grétarssonar
Grein Sigurðar „Má sálarfræði
ekki vera til?“ birtist í Morgun-
blaðinu laugardaginn 19da apríl
sem fyrr er sagt. Er hún á allt
öðru menningarstigi en greinar
þeirra Ásgeirs og Gísla; mér þykir
vænt um það af því að Sigurður
hefur lært svolítið í heimspeki. En
hleypur á sig samt. Þar ber mest á
því að Sigurður telur sér trú um
mikla firru, eins og þeir Ásgeir og
Gísli gera auðvitað líka. Sigurður
segir: „Vegna þess að mannbóta-
fræðin gekk sér til húðar, telur
Þorsteinn sjálfgefið að greind-
arpróf séu della." Og nú verð ég að
biðja Sigurð minn að lesa betur;
kannski hann nenni að segja þeim
Ásgeiri og Gísla til í leiðinni.
I grein minni sagði ég brot úr
sögu mannbótafræði og greindar-
sálarfræði; saga þessa tvenns
verður ekki sundur skilin allt
fram á síðustu tíma, svo sem ráða
má af Mannbótum Steingríms
Arasonar. Þessa sögu sagði ég
ekki sálfræðingum samtímans til
óvirðingar, hvað þá að ég léti
nokkurs staðar í ljósi þá
heimskulegu skoðun að þeir beri
ábyrgð á glöpum fyrirrennara
sinna. Söguna sagði ég, eins og ég
tók fram berum orðum oftar en
einu sinni, til marks um „skeyt-
ingarleysi mannfólksins um börn
sín“ og andlega velferð þeirra.
Því fer svo fjarri að ég telji
eitthvað „sjálfgefið" um greind-
arpróf í ljósi sögu greindarfræð-
anna, að ég gætti þess vandlega í
greininni að freista lesarans ekki
einu sinni til að hafa falsanir
Cyrils Burt til marks um að
greindarpróf séu fráleit. Kjarni
málsins um Burt er sá sem svo er
lýst í grein mini:
Viö þessa fölsunarsögu bæt-
ist svo sú staöreynd, sem er
háifu verri, aö þaö skiptir
næsta litlu máli hvort gögn
Burts eru fölsuö eöa ekki. Öll
fræöileg umgerö gagnasöfn-
unarinnar, jafnt hugtökin sem
beitt er sem tölfræöileg úr-
vinnsla úr gögnunum, mun
vera meö þeim endemum aö
engin reynslugögn, hversu
ófölsuö sem þau væru, heföu
getaö leitt neitt í Ijós um
arfgengi sálargáfna eöa önn-
ur efni sem Burt voru hugleik-
in. Og í krafti þessara aumu
fræöa óö þessi maöur og allt
hans liö uppi í brezka skóla-
kerfinu í áratugi.
Þess má kannski geta að þessi
lýsing á, að breyttu breytanda,
eins við um útvarpsrannsókn Ólafs
Ragnars Grímssonar, sem ég hygg
að sé helzta „vísindaafrek“ félags-
vísindadeildar til þessa dags, en
að þeirri rannsókn víkur Ingjaldur
Tómasson fáeinum orðum í grein
sinni um fornsögurnar.