Morgunblaðið - 15.05.1980, Síða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. MAÍ 1980
Baráttan við
verðbólguna
þær hafa smám saman orðið mik-
ilvægari í stefnumótun varðandi
alla þætti opinberra fjármála og
starfsemi lánsfjármarkaðsins. Hins
vegar hefur reynslan sýnt glögg-
lega, að áætlanagerð af þessu tagi,
getur reynzt óskhyggja ein, nema
menn séu reiðubúnir til að fylgja
henni eftir í daglegri ákvörðunar-
töku og með því að beita viðeigandi
hagstjórnartækjum, eftir því sem
nauðsyn krefur til þess að ná
settum markmiðum.
Það var frá upphafi þessarar
áætlunargerðar talin mikilvæg for-
senda betra jafnvægis á lánsfjár-
markaði, að það tækist að stórbæta
stöðu ríkissjóðs og endurgreiða þær
skuldir, sem hann hafði safnað í
Seðlabankanum á erfiðleikaárun-
um. Þótt verulega drægi úr halla
ríkissjóðs þegar á árinu 1976, hefur
. leiðin til jafnvægis og hvað þá
greiðsluafgangs í ríkisbúskapnum
reynzt æði torsótt, og hélt skulda-
söfnun ríkissjóðs við Seðlabankann
áfram ár hvert allt til ársins 1978.
A síðastliðrtu ári urðu þau mikils-
verðu umskipti, að lítils háttar
greiðsluafgangur varð í viðskiptum
ríkissjóðs við Seðlabankann í fyrsta
skipti síðan 1972. Hafði skuldasöfn-
un ríkissjóðs átt drjúgan þátt í því
að veikja stjórn peningamála fram
að þessu, og skiptir því miklu máli,
að ekki verði hvikað frá ásetningi,
sem fram kemur í afgreiðslu fjár-
laga og lánsfjáráætlun fyrir árið
1980, um lækkun skuldarinnar við
Seðlabankann í samræmi við gerða
samninga. En í lok ársins 1979 nam
nettó-skuld ríkissjóðs við bankann
28 milljörðum króna.
• Sjálfkrafa reglur
um endurkaup
afurðavíxla
Önnur meginorsök peningaút-
streymis úr Seðlabankanum undan-
farin ár hefur verið mikil aukning
endurkaupa afurðavíxla, en vegna
þeirra sjálfkrafa reglna, sem um
þessi útlán gilda, hafa þau aukizt
nokkurn veginn í hlutfalli við þjóð-
arframleiðslu og reyndar rúmlega
það. Skilyrði þess, að aukning
endurkaupa hafi ekki í för með sér
þensluáhrif, eru þau, að Seðlabank-
inn geti ætíð með innlánsbindingu
eða öðrum hætti tryggt sér á móti
þá aukningu ráðstöfunarfjár, er
nægi til að standa undir þessum
útlánum. En vegna þeirrar rýrnun-
ar á ráðstöfunarfé bankakerfisins,
sem átti sér stað, einkum á árunum
1970—1976, skilaði innlánsbinding-
in ónógu fé til þess að standa undir
aukningu endurkaupa, enda þótt
bindiskylduhlutfallið væri hækkað
smám saman upp í það 25%
hámark af heildarinnlánum, sem þá
var í lögum. Loks var svo komið á
árinu 1977, að endurkaupin voru
komin verulega fram úr því fé, sem
bundið var í Seðlabankanum. Síðan
hafa verið gerðar ítrekaðar ráðstaf-
anir til þess að ráða bót á þessum
vanda, og er nauðsynlegt að gera
þær enn á ný að umræðuefni vegna
þess, hve mikilvægur þáttur þróun
endurkaupa og innlánsbindingar er
í stjórn peningamála hér á landi.
Að óbreyttum lögum um innláns-
bindingu hafði Seðlabankinn aðeins
eina leið til þess að hemja út-
streymi fjár vegna endurkaupa, en
það var með lækkun endurkaupa-
hlutfalla. Var því gripið til þess
ráðs að lækka endurkaupahlutföll
um 2 prósentustig í ársbyrjun 1978
og um 3 prósentustig til viðbótar
snemma á árinu 1979. Þessar ráð-
stafanir voru þó enn ófullnægjandi,
og gerði bankinn margsinnis grein
fyrir þeirri skoðun sinni, að aðeins
væri um tvo kosti að velja, meiri
lækkun endurkaupa eða aukna inn-
lánsbindingu. Með lagasetningu um
stjórn efnahagsmála var sá kostur
valinn að hækka heimild Seðla-
bankans til innlánsbindingar úr 25 í
28% af heildarinnstæðum. Sú skoð-
un Seðlabankans lá þá fyrir, að
frekari hækkunar væri þörf, ef
leysa ætti vandamálið eingöngu
með þessum hætti. Sú hefur einnig
orðið raunin á. Seðlabankinn ákvað
að nota þegar hina nýju lagaheim-
ild um hækkun innlánsbindingar,
og er bundið fé flestra innláns-
stofnana komið upp í eða mjög
nálægt 28% hámarkinu. Banka-
stjórn Seðlabankans taldi því nauð-
synlegt, að gerðar yrðu enn frekari
ráðstafanir til þess að draga úr
endurkaupum, og var í janúar sl.
ákveðið að lækka endurkaupahlut-
fall enn um 3,5 prósentustig í
þremur áföngum, og kom hinn
fyrsti, l'/z prósentustig, til fram-
kvæmda síðastliðinn febrúar. Fyrir
eindregin tilmæli ríkisstjórnarinn-
ar var hins vegar frestað frekari
aðgerðum í þessu máli, unz fyllri
upplýsingar lægju fyrir um aðra
þætti stefnu hennar í lánsfjármál-
um.
• Óhjákvæmilegt
að styrkja stjórn
peningamála
Þótt frekari ákvarðanir hafi ekki
af þessum sökum verið teknar
varðandi þessi mál, er bankastjórn
Seðlabankans enn þeirrar skoðun-
ar, að óhjákvæmilegt sé að gera,
áður en langt um líður, frekari
ráðstafanir til þess að styrkja
stjórn peningamála á þessum vett-
vangi. Eins og margfaldlega hefur
verið bent á, er ekki eingöngu
nauðsynlegt að tryggja, að endur-
kaup fari ekki fram úr ráðstöfun-
arfé Seðlabankans í formi bundis
fjár, heldur er nauðsynlegt að losa
um hluta bindiskyldunnar, svo að
hægt sé að beita henni sem al-
mennu stjórntæki á sviði pen-
ingamála. Eins og nú standa sakir
hefur Seðlabankinn ekki yfir að
ráða neinu áhrifamiklu tæki til
þess að vega gegn utanaðkomandi
þenslu, t.d. vegna óvenjulega mik-
illa gjaldeyriskaupa, þar sem inn-
lánsbindingin er að fullu notuð til
þess að fjármagna endurkaup.
Er bankastjórn Seðlabankans
eindregið þeirrar skoðunar, að það
svigrúm, sem nauðsynlegt sé í þessu
efni, verði ekki fengið með því móti
einu að halda áfram að hækka
hlutfall bundins fjár í Seðlabank-
anum. Eina raunhæfa leiðin til
lengdar er sú, að draga stórlega úr
þeirri lánsfjármiðlun, sem í endur-
kaupunum felst, og færa þennan
þátt lánastarfseminnar að veru-
legum hluta aftur í hendur inn-
lánsstofnana. Framkvæmd slíkrar
stefnu er þó óneitanlega ýmsum
vandkvæðum bundin.
Sú víðtæka endurkaupastarfsemi,
sem Seðlabankinn hefur með hönd-
um, á bæði rætur í einhæfni
íslenzkra atvinnuvega og hinni
miklu og sveiflukenndu lánsfjár-
þörf sjávarútvegs og landbúnaðar.
Jafnframt hefur þróun bankakerf-
isins orðið með þeim hætti, að
viðskipti víð þessar atvinnugreinar
eru svo að segja eingöngu bundin
við tvo banka, ef litið er á þær
hvora fyrir sig. Miðlunarhlutverk
Seðlabankans er fólgið í því, að
jafna verulegum hluta af lánsfjár-
þörf þessara tveggja atvinnuvega á
innlánsstofnanir í landinu með því
að fjármagna þær af innlánsbind-
ingu, sem leggst hlutfallslega jafnt
á þær allar. Um leið hefur þessi
fyrirgreiðsla Seðlabankans vafa-
laust orðið til þess að draga úr
hvatningunni til eðlilegri dreif-
ingar þessara viðskipta á allar
innlánsstofnanir. Þannig er endur-
kaupakerfið, eins og svo oft vill
verða, bæði afleiðing þeirrar óeðli-
legu sérhæfingar í viðskiptum við
einstakar atvinnugreinar, sem er
einkenni íslenzkrar bankastarf-
semi, og á um leið þátt í því að
viðhalda þessu ástandi og komá í
veg fyrir jafnari dreifingu útlána.
Það er löngu ljóst orðið, að út úr
þessari sjálfheldu verður að brjót-
ast, en leiðin til þess er ekki
eingöngu sú að draga úr endur-
kaupastarfsemi Seðlabankans,
heldur þarf jafnframt að gera
beinar og ákveðnar ráðstafanir til
þess að endurskipuleggja banka-
kerfið og koma á jafnari og heil-
brigðari viðskiptadreifingu milli
innlánastofnana og þá sérstaklega
stærri viðskiptabankanna. Ekki
hefur skort tillögur um lausn á
þessum vanda, t.d. með sameiningu
banka. Tólf ár eru liðin, síðan
Seðlabankinn benti á þessa leið á
þessum sama vettvangi, og rúm sex
ár, síðan bankamálanefndin gerði
tillögur í sömu átt. Síðan hefur
málið margoft verið til umræðu,
frumvörp samin og þau lögð fram á
Alþingi, en ekkert meira hefur
gerzt. A meðan hefur vandinn í
þessu efni haldið áfram að vaxa, og
nú er t.d. hlutdeild sjávarútvegs-
lána 1 útlánum Landsbankans og
Útvegsbankans u.þ.b. 50% meiri en
hún var fyrir áratug. Eru þessir
bankar að sama skapi viðkvæmari
en áður fyrir öllum sveiflum, sem
verða í stöðu sjávarútvegsins. Óhjá-
kvæmilegt er að minnast hér sér-
staklega á Útvegsbankann og hinn
mikla vanda, sem hann er kominn í,
m.a. vegna einhæfrar útlánastarf-
semi, en um tveir þriðju hlutar af
útlánum hans eru nú bundnir í
sjávarútvegi og fjármögnun olíu-
innflutnings. Hefur þetta leitt til
sívaxandi skuldasöfnunar við
Seðlabankann, sem hefur enn aukið
á vandamálin í heildarstjórn pen-
ingamála í landinu. Bankastjórn
Seðlabankans vill nota þetta tæki-
færi til að ítreka enn einu sinni
nauðsyn þess, að á skipulagsvanda
bankakerfisins sé tekið hið allra
bráðasta og sett ný heiidarlöggjöf
um starfsemi banka og sparisjóða.
Þótt menn kunni að sjálfsögðu að
greina á um einstök útfærsluatriði,
held ég, að fullyrða megi að meðal
stjórnenda banka og innlánsstofn-
ana sé fullur skilningur á því, að
hér sé róttækra aðgerða þörf, og
vilji til þess að eiga samvinnu við
stjórnvöld um að koma þeim í
framkvæmd. Aðeins á grundvelli
slíkra skipulagsbreytinga er unnt
að tryggja, að allar innlánsstofnan-
ir og um leið viðskiptamenn þeirra
sitji við sama borð um þjónustu,
bæði að því er varðar innlend og
erlend viðskipti.
• Stungið við fæti
á árinu 1976
Kem ég þá að þeim þætti láns-
fjármálanna, sem mestu máli skipt-
ir, en það eru ávöxtunar- og láns-
kjör á innlendu fjármagni. Það
hrun fjármagnsmyndunar á vegum
bankakerfisins, sem einkum átti sér
stað á árunum 1972—1975, og ég hef
þegar drepið á, átti drýgstan þátt í
því jafnvægisleysi, sem þá skapað-
ist í peningamálum. Hefði áfram-
hald þeirrar þróunar á fáum árum
lamað getu bankakerfisins til þess
að sinna jafnvel allra brýnustu
rekstrarfjárþörfum atvinnuveg-
anna, en ofurselt þjóðarbúið sívax-
andi not.kun erlends lánsfjár. Ekki
var verulega stungið fæti við þess-
ari þróun fyrr en á árinu 1976, en
þá voru teknir upp sérstakir vaxta-
aukareikningar með mun betri
ávöxtunarkjörum en á öðru sparifé
í því skyni að hvetja til aukinnar
sparifjármyndunar. Þótt hér væri
ekki stórt af stað farið, kom brátt í
ljós, að árangur lét ekki á sér
standa, mikið fé safnaðist á hina
nýju reikninga, og verulega dró úr
raunverulegri rýrnun á ráðstöfun-
arfé bankanna. Síðan hefur verið
haldið áfram á þessari braut, að
vísu hægar og með meiri rykkjum
en æskilegt hefði verið, og er óþarfi
að rekja þá sögu hér. Samtímis var
farið inn á þá braut í vaxandi mæli
að taka upp verðtryggingu á útlán-
um fjárfestingarlánasjóða sam-
hliða lækkun nafnvaxta og aukin
voru kaup lífeyrissjóða á verð-
tryggðum bréfum.
Um það markmið, sem að var
stefnt, en það var að taka upp
ávöxtun fjár í samræmi við verð-
bólguþróun, var þó lengi deilt, og
það er ekki fyrr en með setningu
laga um stjórn efnahagsmála fyrir
ári, sem það nær fullri viðurkenn-
ingu. Bankastjórn Seðlabankans
fagnaði því á sínum tíma, að þannig
hefði með samstöðu ríkisstjórnar
og löggjafarvalds vérið mörkuð sú
grundvallarstefna að koma á já-
kvæðri ávöxtun innlends fjármagns
og útlána og tryggja þannig bæði
aukna fjármagnsmyndun í landinu
og réttlæti til handa þeim, sem með
sparnaði sínum leggja þjóðfélaginu
til fé til rekstrar og fjárfestingar.
• Enn vantar mikið
til að ná raunvöxtum
Samkvæmt efnahagsmálalögun-
um var gert ráð fyrir því, að
markmiði þeirra um jákvæða
ávöxtun yrði náð fyrir lok ársins
1980, og ákvað Seðlabankinn, að það
skyldi gert í sjö áföngum, með
ársfjórðungslegu millibili. Skyldi
vaxtabreytingin í hverjum áfanga
ákveðin með hliðsjón af því, hver
væri munurinn á útreiknuðu verð-
bólgustigi við hverja vaxtaákvörð-
un og gildandi vöxtum á sama tíma.
Hversu stórir áfangarnir yrðu
mundi því ráðast af því, hver
verðbólguþróunin yrði á þessum
aðlögunartíma. I samræmi við
þetta voru þrívegis gerðar breyt-
ingar á vaxtakerfinu á síðastliðnu
ári. Voru grunnvextir lækkaðir, en
verðbótaþáttur hækkaður með
hliðsjón af verðbólguþróun og því
markmiði, sem ég hef þegar lýst.
En þrátt fyrir nálægt 12% hækkun
á innlánsvöxtum í þessum þremur
áföngum vantaði enn í árslok mikið
upp á, að jafnvel hagstæðustu
innlánskjör næðu verðbólgustigi,
enda urðu verðhækkanir mjög örar
á síðara helmingi ársins. Samhliða
þessum breytingum var ákveðið að
taka upp sérstakan flokk útlána
með fullri verðtryggingu og 2%
vöxtum, og eru horfur á, að veru-
legur hluti útlána lífeyrissjóða og
hliðstæðra stofnana utan banka-
kerfisins muni í framtíðinni miðast
við þau kjör.
Þegar kom að ákvörðun áfanga-
breytingar verðbótaþáttar hinn 1.
marz sl., óskaði ríkisstjórnin, sem
þá hafði nýlega tekið við völdum,
eftir því að engar breytingar yrðu
gerðar á vöxtum á því stigi, enda
væru fyrirhugaðar aðgerðir til þess
að hægja verulega á verðbólgu-
þróun. Bankastjórn Seðlabankans
taldi rétt að fallast á þessa beiðni,
enda yrði ekki horfið frá fram-
kvæmd þeirrar meginstefnu að ná
jákvæðri ávöxtun í samræmi við
ákvæði laga um stjórn efnahags-
mála. Er nú brátt að því komið, að
ákvörðun verði tekin um næsta
áfangann, sem taka á gildi 1. júní
n.k. Vill bankastjórn Seðlabankans
leggja ríka áherzlu á þá siðferðilegu
og lagalegu skyldu að standa við
framkvæmd lánskjarastefnunnar,
sem ákveðin var á síðastliðnu ári.
Ef auka á innlendan sparnað, er
ekkert mikilvægara en að sparifjár-
eigendur geti treyst því, að stjórn-
völd standi við skuldbindingar
sínar og yfirlýsingar um ávöxtun-
arkjör. Eru því miður merki þess,
að þetta traust hafi verið skert með
því að fresta þeirri breytingu verð-
bótaþáttar, sem með réttu lagi
hefði átt að koma til framkvæmda
1. marz. Það er því brýnt, að nú
verði ekki hvikað frá settu marki í
þessu efni og breyting verðbóta-
þáttar 1. júní n.k. verði í fyllsta
samræmi við þau fyrirheit, sem
gefin hafa verið. Engin hætta er á
því, að skotið verði yfir markið í
þessu efni, þar sem auðvelt er að
breyta verðbótaþætti til lækkunar
á ný, ef stefna ríkisstjórnarinnar
um lækkun verðbólgu á síðari
helmingi ársins ber tilætlaðan
ávöxt.
• Fjármagn hefur betur
haldið gildi sínu
Þótt enn vanti þó nokkuð á, að
lokamarkinu sé náð og komið hafi
verið á viðunandi ávöxtunarkjörum
á hinum innlenda fjármagnsmark-
aði, hefur lánskjarastefnan þegar
haft meiri áhrif til jafnvægis í
íslenzkum þjóðarbúskap en flestir
gera sér grein fyrir. Dregið hefur
verulega úr þeirri þrálátu spákaup-
mennsku á tímum ótrausts gengis,
sem áður setti svo mjög svip á
gjaldeyrisverzlunina. Fjármagn
hefur haldið betur verðgildi sínu,
framboð á lánsfé aukizt og dregið
hefur úr þeirri mismunun, sem
hörð lánsfjárskömmtun hefur ætíð
í för með sér. Loks eru raunhæf
lánskjör forsenda þess, að hægt sé
að fjármagna nauðsynlega upp-
byggingu í landinu án óhóflegrar
notkunar erlends fjármagns.
I lánsfjáráætlun þeirri, sem nú
liggur fyrir Alþingi, er gert ráð
fyrir því að auka enn verðbréfasölu
til lífeyrissjóða og taka einnig upp
sölu verðtryggðra skuldabréfa til
innlánsstofnana. Að svo miklu leyti
sem með þessu er leitazt við að
draga úr þörfinni fyrir erlendar
lántökur, telur bankastjórn Seðla-
bankans þessa leið eiga fullan rétt á
sér. Þessi skoðun er þó bundin þeim
fyrirvara, að haldið sé fast við
lánskjarastefnuna, svo að tryggt
verði eðlilegt framboð á innlendu
Iánsfé, en án þess er hætt við, að
auknar lántökur ríkisins á innlend-
um markaði verði til þess eins að
draga úr framboði lánsfjár til
atvinnuveganna. Á grundvelli heil-
brigðra lánskjara er hins vegar
ástæða til að ætla, að jafnvægi geti
náðst milli framboðs og eftirspurn-
ar á innlendum fjármagnsmarkaði,
svo að ekki þurfi að beita skömmt-
un eða lögþvingunum í því skyni að.
auka innlenda fjármögnun til fjár-
festingarlánasjóða og opinberra
framkvæmda.
Ég hef nú gerzt nokkuð langorður
um ýmis þeirra verkefna, sem efst
hafa verið á baugi í stjórn fjármála
og peningamála á síðasta ári og enn
er við að fást. Þótt þokazt hafi í
rétta átt í sumum greinum, er
augljóst, að margt mætti betur fara
og aðgerðir til lausnar ýmissa
aðsteðjandi vandamála þola litla
bið. Þau viðfangsefni, sem ég hef
gert hér að umræðuefni, eru um leið
dæmi um það þrotlausa stríð, sem
heyja verður á öllum sviðum hag-
stjórnar, ef halda á þjóðarbúskapn-
um nokkurn veginn á réttum kili í
öíduróti 40—60% verðbólgu. Þótt
segja megi, að sá varnarsigur hafi
unnizt í efnahagsmálum undanfar-
in þrjú ár, að náðst hafi viðunandi
jöfnuður í viðskiptunum við útlönd
og haldið hafi verið uppi blómlegri
atvinnustarfsemi í mörgum grein-
um, þrátt fyrir verðbólguvandann,
er ekki þar með sagt, að íslenzkt
hagkerfi eða þjóðfélag þoli slík átök
til lengdar. Þarflaust ætti að vera
að fara enn einu sinni mörgum
orðum um þá óvissu og spennu, sem
því fylgir að tryggja afkomu sína og
halda hlut sínum í jafnmikilli
verðbólgu og hér hefur geisað,
hvort sem um er að ræða fyrirtæki
eða einstaklinga. Baráttan um
tekjuskiptinguna hlýtur því að
harðna, ákvarðanir um fjárráðstaf-
anir eru teknar á grundvelli óeðli-
legrar óvissu um framtíðina og
mikilvæg langtíma verkefni sitja á
hakanum vegna átakanna við verð-
bólguvandamál líðandi stundar.
Vissulega sýnir reynsla Íslend-
inga, að hægt er að draga úr
mörgum af óheppilegustu afleiðing-
um verðbólgunnar með aðlögunar-
aðgerðum á ýmsum sviðum efna-
hagsmála og að því verður að vinna,
á meðan verðbólgan verður ekki
hamin. Hætt er þó við, að slík
aðlögun beri takmarkaðan árangur,
margs konar skekkjum og misrétti,
sem verðbólgunni fylgir verði ekki
eytt með þessum hætti, en jafn-
framt verði álagið á stjórnkerfi
landsins meira en það fái borið til
lengdar.
• Nokkru verður að
fórna fyrir baráttuna
gegn verðbólgu
Eins og ég drap á fyrr í máli
mínu, virðist ljóst, að árangursrík-
ari barátta við verðbólguna hefur
undanfarin ár ekki reynzt samrým-
anleg ýmsum öðrum markmiðum,
sem menn hafa viljað keppa að, en
þó fyrst og fremst kröfum um
kaupmátt, atvinnustig og opinber
útgjöld. Eigi betri árangur að nást í
framtíðinni verður að afla almenn-
ari skilnings á því, að nokkru verði
til að fórna um tíma, ef koma á
verðlagsþróun hér á landi niður á
viðunandi stig.
En á meðan við glímum við vanda
tekjuskiptingar og jafnvægis milli
tekna og ráðstöfunarfjár, megum
við ekki missa sjónar af því, að
meginmarkmið allra efnahags-
starfsemi er sköpun verðmæta og
án aukinnar framleiðslu og aukinn-
ar atvinnustarfsemi verður minna
til skipta og togstreitan milli ólíkra
hagsmuna þeim mun harðari. Um
allan hinn iðnvædda heim eru nú
merki nýrra örðugleika á sviði
iðnþróunar og hagvaxtar. Hækk-
andi orkuverð, örar tæknibreyt-
ingar, samkeppni við ný iðnvædd
þróunarlönd og neikvæðari afstaða
til framleiðslu og hagvaxtar, allt
hefur þetta átt þátt í því að skapa
ný vandamál á sviði atvinnu- og
framleiðsluþróunar. Þessi vanda-
mál hafa vissulega ekki farið hér
hjá garði, og mikið liggur við, að
lausn þeirra verði ekki látin sitja á
hakanum vegna sífelldra átaka um
verkefni líðandi stundar. Að mörgu
leyti hafa Islendingar á tímum
auðlindakreppu betri skilyrði til
þess en flestar aðrar iðnvæddar
þjóðir að halda hlut sínum og
tryggja sér batnandi lífskjör. I
fiskimiðunum í kringum landið og
orkulindum vatnsafls og jarðhita
hafa þeir óskoruð ýfirfáð yfir
auðlindum, sem nýta má enn betur
en hingað til til bættrar afkomu og
mannlífs á íslandi. En á báðum
þessum sviðum er eftir að marka
stefnu, sem tryggi hagstæðustu
nýtingu þessara verðmæta. Að
þessum og öðrum aðkallandi verk-
efnum á sviði atvinnuþróunar verð-
ur að beina kröftum þjóðarinnar í
vaxandi mæli, ef vel á að fara.