Morgunblaðið - 13.11.1980, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 13. NÓVEMBER 1980
Þór Magnússon þjóðminjavörður:
Lyftan í Þjóðminjasafns-
húsinu og annað henni tengt
fatlaðir farið úr bíl Suðurgötu-
megin og umhverfis húsið, sem er
nokkru lengri leið, en öll á jafn-
sléttu. Þetta yrði mun hagkvæm-
ari lausn á allan hátt en sú, sem
fyrst var fundin.
Ef vel tekst til ættu þessar
framkvæmdir að komast í kring
fyrir næsta sumar, bæði lyftan og
inngangur fatlaðra. En þar með er
ekki öll sagan sögð. Ekkert sér-
stakt salerni fatlaðra er í húsinu
og þarf að útbúa það sérstaklega.
En þá kemur þar á ofan, að allar
frárennslislagnir undir gólfum
hússins eru ónýtar, og þarf oft á
ári að fá hreinsunarmenn til að
taka úr stíflur. Verður því að
leggja allar þær lagnir að nýju í
sambandi við fyrirhugaðar breyt-
ingar á vinnuaðstöðu.
Þetta eru aðeins fáein atriði til
að sýna, hve erfitt er að sinna
þörfum þessa húss, sem mjög var
vanbúið í upphafi. Sífellt koma til
stóraðgerðir, sem oft ber bráðan
að og er í rauninni fjarri, að fyrir
endann á þeim sjái.
Vera má, að hér hafi þetta mál
ekki verið tekið fastari tökum
vegna þess, að fatlaðir leggja í
rauninni sárasjaldan leið sína
hingað í safnið, sem aftur kann að
stafa af því, hve erfitt húsið er
fötluðum. Þjóðminjasafnið á
hjólastól, sem mér er tjáð, að Gísli
Sigurbjörnsson hafi gefið. Sá stóll
hefur mjög sjaldan verið notaður.
Hins vegar er hann ætíð tiltækur
ef um er spurt, og ekki getur það
verið hann, sem Magnús segir að

í Morgunblaðinu 5. nóv. spyr
Magnús Kjartansson um það,
hverju sæti dráttur sá, sem orðið
hefur á því, að lyftan, sem svo
lengi hefur verið beðið eftir að
kæmi í hús Þjóðminjasafnsins, sé
ekki komin enn á sinn stað. Grein
Magnúsar er mér kærkomið tilefni
til að gera grein fyrir því máli og
jafnframt ýmsu öðru, sem kreppir
að í safninu og starfi þess.
Um mörg undanfarin ár hefur
mikið verið unnið að endurbótum
á húsi safnsins, þar sem hvaðeina
hefur þurft lagfæringa við og
annað hefur aldrei verið fengið í
húsið, sem gert var ráð fyrir í
upphafi. Meðal þess var lyftan, en
lyftustokkur var steyptur neðan af
neðstu hæð og upp í turn. A þeim
árum er húsið var byggt, voru
erfiðleikar á öflun byggingarefnis
og hvers kyns útbúnaðar og þurfti
leyfi Fjárhagsráðs fyrir hverju
einu, sem keypt var eriendis frá.
Meðal þess, sem ekki fékkst að
kaupa, var lyftan. Þess vegna kom
hún ekki í húsið í upphafi.
Þegar farið var að ræða opin-
berlega um vandamál fatlaðra á
Islandi og ekki sízt hindranir
þeirra á að komast um opinberar
byggingar, kom Þjóðminjasafnið
þar til umræðu. Hefur Magnús
Kjartansson verið einna einbeitt-
astur í að benda á vandkvæðin
hvarvetna í því sambandi.
Á árinu 1979 voru veittar kr. 15
milljónir á fjárlagalið safnsins
gjaldfaTður stofnkostnaður, og
af honum skyldi kr. 12 milljónum
varið til lyftu. Eg fæ hins vegar
ekki séð neins staðar þær 33
milljónir, sem Magnús talar um í
þessu sambandi. Arið áður, 1978,
var talið, að lyfta í húsið mundi
kosta um 23 millj. kr. Þessi
fjárveiting var því um helmingur
þess, sem uppsett lyfta kostaði
árið áður. Að höfðu samráði við
verkfræðing og Innkaupastofnun
ríkisins var ekki talið ráðlegt að
panta lyftuna, þar sem fé það, sem
til hennar væri ætlað, hrykki
engan veginn fyrir kostnaði. En þá
komu einnig til óvænt en óhjá-
kvæmileg útgjöld í sambandi við
var ráð fyrir, þótti einsýnt, að ekki
var hægt að ráðast í lyftukaupin á
því ári, þótt illt þætti, enda hefur
oftlega verið talað hér í húsinu um
nauðsyn lyftunnar. Okkur safn-
fólkinu er ljósast óhagræðið að
lyftuleysinu, því að oft þarf að
flytja þunga og ómeðfærilega
hluti milli hæða, sem erfitt er að
fara með um stigana.
A árinu 1980 eru veittar 24
millj. kr. til gjaldfærðs stofn-
kostnaðar. Þar af er gert ráð fyrir
endurnýjun sendibifreiðar safns-
ins, en því er nauðsyn að eiga góða
ferðabifreið. Hún er notuð allt
sumarið við fornleifarannsóknir
og þar að auki til hvers kyns
flutninga og ferða, en gamla
bifreiðin var svo af sér gengin, að
Innkaupastofnuninni hefur ekki
tekizt að selja hana. Varð því að
fjármagna bifreiðakaupin alger-
lega af þessum lið, gjaldfærðum
stofnkostnaði, að öðru leyti en því,
að nokkur fjárveiting fékkst úr
endurnýjunarsjóði.
En þrátt fyrir þetta hillir þó
undir, að lyftan komi innan tíðar.
Hún var pöntuð snemma á sl.
sumri og hefur safnið greitt inn á
hana sem svarar innkaupsverði.
Skv. nýlegu bréfi Innkaupastofn-
unar ríkisins mun lyftan verða
tilbúin tii afhendingar í fjórðu
viku ársins 1981, það er í lok
janúar.
Eg vonast til, að þá verði strax
hægt að taka hana í notkun. En
hins vegar kemur nú í ljós, að
ýmis tiikostnaður við þá fram-
kvæmd verður meiri en gert var
ráð fyrir. Lyftuhúsið reynist ekki
nógu hátt til að koma megi fyrir
mótor og lyftubúnaði ofan við
lyftuna og verður að taka til
bragðs að byggja ofan á það, og
kemur hér til ófyrirsjáanlegur
kostnaður.
En þótt iyftan komist í gagnið
og geti flutt bæði fólk og safn-
gripi, eru samt ekki allar hindran-
ir úr vegi fyrir því, að fatlaðir geti
Þór Magnússon
veldlega inn í húsið. Á neðstu hæð
þess er íbúð, sem þjóðminjavörður
hefur haft til afnota þar til á sl.
ári. Gert er ráð fyrir að breyta
henni í skrifstofur og vinnustofur
safnfólks strax og fé verður fyrir
hendi á hinum margumtalaða lið,
sem nefndur er gjaldfærður
stofnkostnaður. Einn af stórum
göllum þessa húss er sá, að hvergi
virðist hafa verið gert ráð fyrir
skrifstofum, vinnustofum eða
geymslum þegar það var hannað.
Helzt virðist svo sem húsið hafi
ailt átt að vera sýningarsalir. Þess
vegna hefur orðið að hola starfs-
fólki niður hér og þar í húsinu,
skrifstofur eru á fyrstu hæð,
vinnustofur á jarðhæð, á annarri
loftræstikerfi hússins. Kaupa
þurfti nýjan rafmótor fyrir loft-
blásara og gera miklar og kostn-
aðarsamar breytingar á raflögn-
um og öðrum útbúnaði í því
sambandi. Þetta kom til af því, að
Rafmagnsveitan breytti spennu á
bæjarkerfinu. Þetta varð að gera
án tafar og engin sérstök fjárveit-
ing var ætluð til þess, þannig að
taka varð af því fé, sem ætlað var
til gjaldfærðs stofnkostnaðar, þar
á meðal lyftu.
Þegar þetta kom í Ijós, svo og
það, að öll föst og nauðsynleg
útgjöld stofnunarinnar fóru langt
fram úr þeirri áætlun, sem gert
með góðu móti notfært sér safnið.
Magnús Kjartansson minnist á
hinar hrikalegu tröppur við húsið,
sem engum vegfaranda dyljast og
fæla kannske ýmsa frá að freista
inngöngu.
Framan af var svo ráð fyrir
gert, að fatlaðir gætu komið inn í
húsið bakdyramegin, frá Suður-
götunni, þar sem eru stórar dyr á
jarðhæð til vöruflutninga. Hins
vegar kemur í Ijós, að þetta er
slæm lausn, þar sem þá þyrfti að
hafa einhvers konar vörzlu við
dyrnar.
Nú er því hallazt að annarri
lausn til að fatlaðir komist auð-
hæð og í turni. Sama er að segja
um geymslur, þær eru víðs vegar
um húsið og sumar í rauninni
allsendis óforsvaranlegar. —
Þetta er kannske mál óviðkom-
andi lyftunni en sýnir þó, hve öll
vinnuaðstaða hér í húsinu er
bagaleg.
Hugmyndin er nú að gera inn-
ganginn í íbúðina, þar sem fram-
vegis verða skrifstofur, þannig úr
garði, að fatlaðir komist þar inn í
húsið í hjólastól. En til þess þarf
einnig að gera skábraut neðan af
bílastæðinu við húsið og upp
lóðina, sem að vísu yrði nokkuð
brött, og að dyrunum. Einnig gætu
sé notaður til flutninga listaverka
hér í húsinu og hálfónýtur þess
vegna.
Fjárveitingar til Þjóðminja-
safnsins hafa alla tíð verið afar-
knappar, en hafa verður í huga, að
þessi stofnun hefur á hendi lang-
mestan hluta minjaverndar alls
landsins, fornleifarannsóknir,
fornleifaeftirlit, viðgerðir og við-
hald gamalla bygginga og forn-
minja og hvers kyns umönnun
menningarminja. Þar að auki
kemur til safnstarfið innan veggja
hússins. Má þá og nefna, að
Þjóðminjasafninu er ætlað að sjá
byggðasöfnunum fyrir hluta af
rekstrarfé og útvega þeim framlög
til nýbygginga eða standsetningar
sýningarhúsnæðis að hluta. Hins
vegar hefur sú fjárveiting, sem til
þess hefur fengizt, hvergi nærri
hrokkið fyrir þörfinni. Má nefna,
að í fjárlagafrumvarpi fyrir 1981
er gert ráð fyrir sömu upphæð í
krónutölu til byggðasafna og veitt
var á fjárlögum ársins 1980, kr. 38
millj., en ég hafði farið fram á kr.
60 millj. í fjárbeiðni í þessu skyni.
í þessu sambandi má geta, að
heildarfjárbeiðni mín fyrir safnið
á árinu 1981 nemur kr. 526 millj.,
og er Örnefnastofnun þá ekki
meðtalin, en í fjárlagafrumvarp-
inu nýja er talan 275 millj.,
Örnefnastofnun heldur ekki með-
talin. Hins vegar fær safnið sjálft
nú í ár 213 millj. kr. á fjárlögum.
Eg var nýlega staddur í Færeyj-
um á fundi safnmanna. Við Is-
lendingarnir þar kipptumst við er
við heyrðum, að Forngripasafn
Færeyja fær 2 milljónir færeyskra
króna nú í ár, sem er nánast sama
upphæð og Þjóðminjasafn Islands
hefur, þegar fjárveiting Örnefna-
stofnunar er dregin frá. Þetta er í
rauninni stórfurðulegt, þar sem
ísland er margfalt stærra land og
menningarminjar hér mörgum
sinnum fleiri og fjölbreyttari en
þar. Færeyingum hefur líka tekizt
að gera marga hluti stórvel í
minjavernd og rannsóknum, enda
hafa þeir á að skipa miklu starfs-
liði við safn sitt, mun fjölmennara
en Þjóðminjasafnið hefur fengið.
A undanförnum árum hefur oft
verið bent á, hve illa margar
menningarstofnanir hérlendis eru
haldnar fjárhagslega. Þjóðminja-
safnið hefur ekki farið varhluta af
niðurskurði fjárveitinga og veit ég
satt að segja ekki, hvernig farið
hefði, ef safninu hefði ekki
áskotnazt sá hvalreki, sem er
fjórðungur af úthlutunarfé Þjóð-
hátíðarsjóðs. Hann hefur verið
notaður til ýmissa verkefna, ein-
kum úti um landið, og hefur
þannig verið hægt að framkvæma
ýmis stórbrýn verkefni, sem ann-
ars væru óunnin með öllu. Á það
bæði við um fornleifarannsóknir,
viðhald fornra bygginga, forn-
leifaskráningu og viðgerðir forn-
minja.
Að lokum vildi ég mega nefna
það, sem fáir vita líklega, að
Þjóðminjasafnið hefur ekki aðeins
um sjálft sig að sjá og byggðasöfn-
in að hluta, heldur stendur það að
nokkru undir rekstrarkostnaði
Listasafns Islands. Listasafnið
býr ókeypis í húsi Þjóðminja-
safnsins, greiðir hvorki húsaleigu,
rafmagn, hita né ræstingu né neitt
annað það, sem húsið lætur í té.
Sama má að mestu segja um
Örnefnastofnun, en hún er þó að
nafninu til deild í Þjóðminjasafn-
inu þótt hún hafi sérstakan fjár-
hag. Er það líklegast einsdæmi, að
opinber stofnun fái þannig ókeyp-
is húsaskjól hjá annarri og að það
komi hvergi fram reikningslega,
jafnvel þótt um beinar greiðslur
væri ekki að ræða. En lengi hefur
verið nokkurt fararsnið á Lista-
safninu og hefur því ekki verið
gengið eftir að það greiddi húsa-
leigu. En fyrir vikið verður Þjóð-
minjasafnið að sjá um útvegun
fjár, sem að hluta til notast af
öðrum stofnunum. En það vill til,
að sambýlið hér í húsinu er gott og
fari nú svo, að Listasafnið hverfi
héðan innan tíðar eins og loks
hillir undir, tekur því vart héðan
af að breyta þessu fyrirkomulagi.
Nú mun ýmsum þykja, að komið
sé langt frá upphaflegu efni,
lyftunni í Þjóðminjasafnshúsinu
og þeirri töf, sem orðið hefur á að
hún kæmi. En allt hangir þetta á
sömu spýtunni. Stofnunin er sí-
fellt í peningahraki til nærfellt
allra þeirra verkefna, sem hún á
að sinna. Fengjust meiri fjárveit-
ingar árlega, væri betri vinnuað-
staða fengin í húsinu, gömlu
byggingarnar í betra standi, Við-
eyjarstofa komin í lag, meiri
fornleifarannsóknir og betra forn-
leifaeftirlit og lyftan komin.
Þannig mætti lengi telja fram
verkefni, sem vinnast svo grátlega
seint. En allar okkar framkvæmd-
ir eru háðar fjárveitingum. Séu
nægir peningar til má margt gera.
En þar kreppir skórinn tíðum að.
Þór Magnússon