Morgunblaðið - 17.01.1981, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1981
25
Halldór Laxness:
Ávarp vegna Máríusögu
Herra forseti Bókmentafélags,
heiðruðu aðalfundargestir.
Þegar forseti okkar bauð mér að
taka til máls á þessum aðaifundi Hins
íslenska Bókamentafélags 1980, tók ég
boðinu fegins hendi af þeirri ástæðu
að ég hef leingi, vonandi þó ekki of
leingi, þóst eiga dálítið erindi við
félagið sakir málefnis sem mér er
hugarhaldið. Reyndar hef ég aldrei
vitað með vissu hvar skyldi bera niður
ef ég ætti að fá íslendínga til að taka
við sér í því máli. Nú hef ég komist að
þeirri niðurstöðu að Bókmentafélagið
kynni að vera ólíklegt til að láta þetta
erindi mitt með öllu sem vind um
eyrun þjóta. En orð eru til alls fyrst.
Svo er mál með vexti, og stundum
þarf að minna íslendínga á það, að við
hófumst til bókmenta á þjóðtúngu
okkar um svipað leyti og sú þjóð
frakkar, sem að sínu leyti hafa um
aldir verið mest bókmentaþjóð álfunn-
ar. Líklegt er að bækur hafi fyrst
borist híngað með norrænum mönn-
um, þeim sem við nefndum Vestmenn,
og stofnað höfðu nýlendu á austur-
strönd Einglands og tekið þar kristni
skömmu fyrir landnám íslands. Eing-
lendíngar nefndu þjóð þessa dani til
forna, en kalla þá „víkinga" núna,
eftilvill af ástæðum sem meir heyra
undir túristaprópaganda en sagn-
fræði. Þegar þessir skandínavar voru
gerðir útrækir úr nýlendu sinni í
Austur-Anglíu á frumtíð íslandsbygð-
ar, hafa margir þeirra fyrir víst leitað
híngað til lands. Þessi norræna þjóð af
Einglandi var bóklesið fólk. Ekki er
það útí bláinn þegar Ari teingir
tímatal á íslandi við hneisufult enskt
ártal, 870, og kynni að hafa markað
upphaf á endi norrænna yfirráða á
Einglandi.
Fróðum mönnum um sögu „vík-
ínga“-tímabils á Einglandi, þarámeðal
próf P.H. Sawyer, ber saman við
íslenskar bækur fornar um að ísland
hafi að verulegu leyti byggst af
Vestmönnum; en þetta fólk var kristið
og mart af því læst á bækur þegar það
kom til íslands, — þveröfugt við
landflótta bændur sem híngað rákust
úr Noregi. Kanski var það þetta fólk
sem samþykti með lófataki á Alþíngi
við Öxará að heiðnir menn á íslandi
skyldu verða kristnir uppúr þurru þar
sem þeir stóðu á Lögbergi einn vordag
á því hentuga og velmeðfærilega ári í
sagnfræði, árinu þúsund.
Eitt er víst, áðuren við byrjuðum að
semja Íslendíngasögur og safna eddu-
fræðum og öðrum kellíngabókum upp-
úr 1200 hafði hér staðið frjósamt
bókmentaskeið í heila öld, svo á latínu
sem á móðurmálinu. Hér höfðu gervöll
landslög verið bókfest snemma á 12tu
öld; jafnvel á lltu öld eru að minsta-
kosti skráð tíundarlög Gissurar bisk-
ups. Þó hljóta hómilíubækur og aðrar
„þýðíngar helgar" að hafa verið enn
eldri á íslensku, amk nokkurnegin
jafngamlar kristniboði í landinu, því
Flutt Hinu íslenska
Bókmentafélagi á
aðalfundi, 13da des-
ember 1980.
án slíkra handbóka er jafnógerlegt að
smíða kirkjur einsog að messa eða
botna yfirleitt í nokkru sem í kirkju
framfer. Sama á við um kirkjutónlist,
en án hennar hefði ekki verið hægt að
sýngja messu né halda uppi skyldugri
tíðagerð. Svo vill til að lifað hafa af
fáein skinnblöð frá lltu öld með því
tónletri, „neumum", sem fornmenta-
menn nútímans, aðrir en franskir
benediktsmúnkar, hafa ekki lagt útí að
rannsaka svo mér sé kunnugt. Ymsir
klerkar og skólamenn gerðust snemma
latínuhöfundar, þar sem bókmenníng
barst okkur öll á því máli, svo latína
má heita grundvöllur í mentun okkar
enn í dag; og eins fyrir því þó nú
vefjist fyrir mönnum að beygja mensa.
Segja má að á þessu uppgosi bók-
menta okkar hafi útlendíngar laung-
um haft daufan skilníng. Jafnvel þeim
mönnum sem síst skyldi, gleymdist
stundum að tólfta öldin var á Islandi
lærð öld. Þannig hafa heilar aidir
fornra bókmenta hér á landi fallið í
skugga hinnar þrettándu, og ekki
notið athygli og skilníngs sem vert
væri hjá seinni mönnum. Tímabil
múnka vék fyrir háklassík einsog
Íslendíngasögum og eddukvæðum upp-
úr tólfhundruð. Hinsvegar má telja
það óhjákvæmilegan árángur af „sið-
bót Lúters" þegar þarað kom, að eftir
innleiðslu hennar hér var skolleyrum
skelt við kaþólskri bóköld okkar sem
verið hafði undanfari Islendíngasagna
og Eddu.
í Siðbótinni voru leiðarmörk okkar
á mentabraut ekki aðeins flutt frá
Einglandi og Frakklandi, og kristilegt
uppeldi okkar leyst úr teingslum við
Róm sjálfa, heldur fór svo að við
feingum okkur kristilega utanáskrift í
skrýtilegum saxneskum sveitapláss-
um, tilamunda Wittenberg og Pomm-
ern, og lauk með því að við drógum
einhversstaðar „Vinda og Gauta her-
toga" á tombólu (en svo hljóðar einn af
titlum danakonúnga) auk hertogans af
Lauenburg og svo framvegis. Sjálf
höfuðborg danaríkis, þaðan sem hét að
okkur væri stjórnað, var nú lögð undir
lágþýska hertoga og kórdjákna Lúters.
Norðurevrópskir útkjálkamenn Sið-
bótarinnar, og íslendíngar upplærðir
af þeim, einsog Arngrímur lærði,
flokkuðu í raun réttri bókmentaskeið
okkar hið fyrsta, tólftu öldina, undir
villu og svíma; svo gerði jafnvel
sjálfur Arni Magnússon. Fyrir bragðið
liggja bækur þessa guðvísa frumtíma
enn í rusli, lítt rannsakaðar, einstöku
þó útgefin, en illa og þá mestanpart af
útlendum fræðimönnum. Lærdóms-
menn okkar létu sér ekki duga að
hunsa kirkjulega texta forna, heldur
tókst þeim í Siðbótinni að brenna eða
rista sundur til iðnaðarþarfa hinar
miklu messubækur kirkjunnar og aðr-
ar saungbækur, gulls ígildi, dýrlega
lýstar og útflúraðar á bókfell, svo og
brjóta flestallar myndir og önnur
listaverk kirkjuleg sem til voru í
landinu, þeim sem ekki var stolið eða
rænt og seld útlendíngum fyrir smá-
penínga ellegar gefin.
Og víkur nú sögunni að bók sem
hefur inni að halda mjög fjölvislega
markað litróf þess guðfræðilega raun-
veruleiks miðalda, sem kalla má að
verið hafi fögnuður og leiðarljós þeirr-
ar tíðar manna: máríutignun. Hér
gefst ekki tóm til að útlista blöndu
sem miðaldir gerðu af skáldskap
náttúrufræði sagnfræði guðfræði, öllu
í senn, auk aðdáun helgrar meyar; en
ég vil aðeins minna á þá tíð þegar
maríumyndin var ímynd öryggis og
mildi; tákn móðurfaðmsins; og um leið
eitt sterkast afl siðmenníngar á her-
skáum tíma í Evrópu, þegar Kristur
rómakeisari var myndaður þar sem
hann stóð í keisarakápu föstum fótum
á þartilgerðum fótstalli, festum utaná
krossinn, og krýndur kórónu herkon-
únga.
Á tólftu öld hafa verið hér höfundar
á Islandi sem tóku sér fyrir hendur
ýmist að safna semja eða ritstýra að
sínum hætti sögu heilagrar meyar, og
mikil smiðvél var kristins dóms um
þær mundir og upphaldsafl mannúð-
arstefnu í heiminum. Sjónarmiðið er
okkur nútímamönnum að vísu fjar-
lægt; ýmsum finst það óviðkunnan-
legt. Eingu síður er hin guðlega
kvenmynd þó merki þess að fornís-
lendíngar voru bornir uppi af alþjóð-
legri siðmenníngu síns tíma. Og bókin
Máríusaga, sem samanstendur einsog
af mörgum hólfum, þar sem ekki er
alténd innangeingt úr einu í annað, er
óumdeilanlega höfuðrit frá fyrsta
blómaskeiði íslenskra bókmenta, sam-
in áðuren Islendíngasögur voru byrj-
aðar; og ber þessi bók með sínum
hætti fram kvenmynd sem táknaði
mildi drottins á vargöld og vígöld.
Eg kom ekki híngað til að setja á
lángar tölur um Máríusögu en aðeins
til að nefna þetta rit á aðalfundi þessa
lærða félags í þeirri von að einhver
fróður íslendíngur og góðgjarn maður
uppvekist til að kanna bókina í
útgáfuskyni; ég stend jafnvel í þeirri
trú að ekkr einir saman norðmenn,
heldur einhver hleypidómalaus landi
okkar, kunni að finna sér renna blóðið
til skyldunnar gagnvart minníngar-
merki frá einu höfuðtímabili íslenskra
bókmenta, öndvegisverki sem af ann-
arlegum orsökum hefur ekki átt upp á
pallborðið hjá íslenskum fræðimönn-
um. Ég vona að sú tíð nálgist að
íslendingum, sem stundum eru þrúg-
aðir af sjálfbirgíngshætti samfara
óþarflega sterkum saxneskum prótest-
antisma, megi auðnast að taka til
handargagns þetta merkilega íslenska
rit frá því öldinni á undan íslend-
íngasögum, og láta sér detta í hug að
gefa út bókina á prent.
Einhver var kanski að halda að sú
tíð væri liðin, að við þættumst of góðir
lúterstrúarmenn til að líta réttu auga
höfuðrit og sálarbækur íslenskra forn-
höfunda frá tíma þegar Íslendíngasög-
ur voru enn hugur guðs. Má kalla gott
dæmi þess, hvers íslendíngar meta
bókmentaheiður sinn fornan, að norð-
menn, sem sjálfir eignuðust þó ekki
heimsbókmentir fyren laungu síðar,
skyldu hafa til orðið að hirða upp af
götu sinni þetta forníslenska plagg og
láta það á prent í Kristjaníu 1871 (í
útgáfu sem kend er við norðmanninn
Unger). Þessi útgáfa var vísast gerð í
málvísindalegum tilgángi, prentuð í
tveim bindum, og er rúmar 1200
blaðsíður að stærð. Slík útgáfa hefði
mörgum þó að óreyndu virst fremur
höfða til réektarsemi íslendíngs en
norðmanns, þar sem bókin er umfram
alt vitnisburður um samheyrileik ís-
lands við evrópska menníngu á tíma
þegar Íslendíngasögurnar sjálfar voru
ekki orðnar til.
Mér þykir slæmt að útvarpsstjóri skyldi
ekki fara að svo eindregnum óskum
- segir Vilhjálmur Hjálmarsson formaður útvarpsráðs
„ÉG HEF í þessu máli reynt að
halda mig við þær staðreyndir,
að samkvæmt lögum veitir
útvarpsstjóri stöður aðrar en
forstöðumanna. þó að fengn-
um tillögum ráðsins. Ég tel
þvi, að hann hafi ekki farið út
fyrir valdssvið sitt,“ sagði Vil-
hjálmur Hjálmarsson, formað-
ur útvarpsráðs, í samtali við
Morgunblaðið i gær, er hann
var spurður álits á umdeildum
ráðningum fréttamanna til
Rikisútvarpsins.
„Ég get hins vegar einnig
sagt það,“ sagði Vilhjálmur
ennfremur, „að mér þykir það
slæmt að útvarpsstjóri skyldi
ekki geta farið að svo eindregn-
um óskum útvarpsráðs eins og
um var að ræða í þessu tilviki.
Hér var atkvæðamunurinn svo
mikill."
Vilhjálmur sagði, að vegna
þessa máls hefði verið boðað til
útvarpsráðsfundar í gær. Þar
hefðu mætt allir útvarpsráðs-
menn og útvarpsstjóri, og mál-
in verið rædd. Fréttastjóra
Ríkisútvarpsins sagði Vil-
hjálmur ekki hafa setið fund-
inn, og hefði ekki verið óskað
eftir því. Vilhjálmur sagðist
ekki vilja rekja umræður á
fundinum, en sagði útvarps-
stjóra þar hafa svarað ýmsum
fyrirspurnum útvarpsráðs-
manna. Engar ályktanir voru
gerðar.
Vilhjálmur Hjálmarsson
kvaðst ekki búast við að nein
breyting yrði á þeim ráðning-
um sem þegar hefðu verið
gerðar, enda væri valdið í
höndum Andrésar Björnssonar
útvarpsstjóra. Ekki kvaðst
formaður útvarpsráðs vilja spá
um hvort þetta mál yrði til að
koma upp erfiðleikum í sam-
skiptum útvarpsráðs og út-
varpsstjóra í framtíðinni, en
hann kvaðst vona, að svo yrði
ekki.
Þá gat Vilhjálmur þess, að
undanfarið hefðu farið fram
umræður um verktilhögun í
ýmsum málum sem þessum, svo
sem er varðandi tilskilda
menntun umsækjenda og aug-
lýsingar á lausum stöðum, um
mætingu fréttastjóra útvarps á
útvarpsráðsfundi og fleira.
Kvaðst Vilhjálmur vona, að
ýmis mál mætti færa til betri
vegar í framtíðinni, en þau
hefðu ekki verið rædd sérstak-
lega vegna síðustu atburða.