Morgunblaðið - 17.01.1981, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1981
15
Hann sýndist allt of fínlegur til að
vera í hlutverki Rauðu akurlilj-
unnar. Hann sýndist miklu frem-
ur menntamaður. Augun ein komu
upp um hann. Þau komu á óvart í
þessu sviplitla, næstum því tví-
ráða andliti. Augnaráðið var
ókvikult, hann var aldrei fyrri til
að líta undan. í augunum logaði
öll sú ástríða, sem útlit hans
annars duldi. Hann virtist falla
vel að því viðfangsefni sem hann
hafði valið sér, byggingarlist. í
Michiganháskóla sýndi hann
meiri hæfileika en gengur og
gerist til þessa framtíðarstarfs
síns. En jafnvel í hlutlausu landi
eru stríðsár ekki vænlegur tími
fyrir ungan arkitekt að hefja
störf. Að finna starf var ekkert
vandamál fyrir hann. Wallenberg
gekk inn í einn af bönkum afa
síns.
Ungi Svíinn hafði þegar sýnt
mikla tungumálahæfileika. Áður
en langt um leið var hann sendur í
viðskiptaferð til Palestínu. í Mið-
jarðarhafshöfninni Haifa heyrði
hann fyrst frásagnir af hryðju-
verkum nasista. Haifa var á þess-
um tíma full af gyðingaflótta-
mönnum. Áhrif frásagna þeirra af
nasistarikinu Þýzkalandi áttu eft-
ir að hafa varanleg áhrif á unga
manninn. Upp frá þessari stundu
tók lífsstefna Raouls Wallenberg
skarpa beygju. Þegar hann kom
aftur til Stokkhólms tók hann að
sér forstöðu fyrir útflutnings- og
innflutningsfyrirtæki. Meðal sam-
starfsmanna hans var ungverskur
gyðingur, Kalman Lauer. í Lauer
fann Wallenberg gáfaðan, tilfinn-
inganæman og menntaðan félaga,
sem brátt varð hans besti vinur.
Lauer átti ekki lengur kost á að
ferðast til ættlands síns, svo
Raoul fór í viðskiptaferðirnar
þangað.
Budapest tók á þessum dögum
jafnvel sjálfri sér fram. Þótt
borgin væri hluti af Öxulveldun-
um, virtist hún heilla svo með
fegurð sinni hermenn Þriðja ríkis-
ins að íbúarnir gátu ekki ímyndað
sér að þeir mundu leiða stríðið að
hliðum hennar. Svo þeir héldu
áfram að borða utandyra hjá
Gundels í Borgargarðinum og
fylla dansbarina á Margiteyju.
Þeir stóðu í biðröðum til að sjá
Charlie Chaplin leika Hitler í
Einræðisherranum og veltust um
af hlátri. Svart var tískuliturinn
og „Stormy Weather" var lagið
sem menn hummuðu á Corsobökk-
um meðfram Dóná. Uppáhalds
gamansaga Budapestbúa var:
„Hver er munurinn á Hitler og
Chamberlain? Chamberlain eyðir
helgunum úti á landi meðan Hitl-
er tekur löndin um helgar." Þann-
ig var sú Budapest, sem Raoul
Wallenberg kynntist fyrst 1943;
borg með fallega barok bygg-
ingarlist, hliðstæða við tvíbura-
systur sina hinum megin Dónár,
Vínarborg. Borg, þar sem íbúarnir
reyndu í örvæntingu að hanga á
draumaímynd sinni. Það sló Wall-
enberg hversu veikar stoðir þessa
glæsilífs voru í raun.
Um þetta leyti var Raoul að
kynnast því nánar hvað lá fram-
undan hjá Ungverjum. Frændi
hans, Jacob Wallenberg, hafði
gerst milligöngumaður fyrir Karl
Goerdeler, yfirmann andnasísku
neðanj arðarhreyf i ngar i n nar
þýsku. Wallenberg eldri reyndi að
hafa milligöngu milli Goerdeler,
borgarstjóra í Leipzig, og bresku
stjórnarinnar. Á sama tima og
forsjónin var að snúa bakinu við
þýzka hernum og allt að hrynja á
vígstöðvunum, sneri Heinrich
Himmler sér til frænda Raouls til
að þreifa á viðhorfi Bandamanna.
Þetta varð að engu, eins og fjöldi
annarra tilrauna á elleftu stundu.
Nú var þolinmæði unga Wallen-
bergs á þrotum. Af þessum gagns-
lausu tilraunum sannfærðist hann
um að hann yrði að blanda sér
persónulega í málið. Hann var
ekkert sérlega hugrakkur að eðlis-
fari. Heldur ekki fíkinn í ævintýri.
En hann haföi óbilandi tilfinningu
fyrir skyldurækni og 1944 fannst
honum kominn tími til að gera
eitthvað meira í málinu.
Á sama tíma og samvizka Wall-
enbergs rak á eftir honum, voru
Alheimsráð gyðinga og bandaríski
sendiherrann í Stokkhólmi að
leita að Svía til að taka að sér
björgunarferð til Budapest.
Herschel Johnson var á vegum
Stríðsflóttamannahjálpar FDR að
leita að manni sem gæti haft
hraðar hendur í skjóli diplomata-
réttinda, rist sig þannig í gegn um
skriffinnsku og formsatriði og
hrifsað þannjg eins marga ung-
verska gyðinga og mögulegt væri
úr greipum Hitlers. Franklin Del-
ano Roosevelt hafði skuldbundið
sig til að leggja fram allt það fé
sem þyrfti í þessa björgunarferð,
gegn um bandariska sendiráðið í
Stokkhólmi beint til Wallenbergs.
Áður en Wallenberg tók að sér
sendiferðina til Budapest, sat
hann í þrjá daga að samningum
við sænska utanríkisráðuneytið.
Hann krafðist þess að hafa frjáls-
ar hendur í Ungverjalandi, án
nokkurra hafta og án tillits til
diplomatiskra kurteisishátta.
Utanríkisráðuneytið veitti honum
frjálsar hendur.
Þegar Eichmann sá Wallenberg
í fyrsta sinn, þar sem hann sat á
barnum í Arizona-næturklúbbn-
um í Budapest, leit SS-foringinn á
hann sem úrkynjaðan diplomat.
Eichmann hafði rangt fyrir sér.
Wallenberg reyndist fær um að
sigra nasistana á þeirra eigin
velli. Hann mútaði, hrósaði, sveik
og smyglaði. Hann lærði að lifa af
í ríki algers stjórnleysis og
hryðjuverka. í lokin, þegar nasist-
ar voru á flótta og Eichmann
sjálfur að leita sér felustaðar í
Áusturríki, þá var Wallenberg enn
að hrifsa gyðinga úr greipum
smáu glæpamannanna sem eftir
urðu af því að þeir gátu ekkert
flúið, ungversku nasistanna sem
báru nafnið Örvarkrossinn.
í einu af siðustu bréfum sínum
til móður sinnar í Stokkhólmi,
skrifar Wallenberg: „Meðal hjálp-
arfólks míns hafa orðið 40 manns-
hvörf og pyndingar ... Ég hefi það
á tilfinningunni að ég geti átt
erfitt með að snúa heim til
Stokkhólms um sinn eftir að
Rússarnirr eru komnir. Ég býst
ekki við að koma heim fyrir
páska ... og það er jafnvel vafa-
samt. Enginn getur vitað hvað
kann að koma fyrir hér.“
Martröðin, sem Wallenberg
upplifði, þegar einkennisbúnir
ræningjar gerðu innrás á heimili
hjálparvana fólks um miðnættið
og Örvakrossmenn höfðu staflað
upp líkum á ísi þaktri Dóná til
„sundkennslu", hún var dæmigerð
fyrir það hversu stjórnarfarið var
farið veg allrar veraldar. Dóná var
aldrei blá, en oft rauð veturinn
1944—45. Lík voru ekki lengur
grafin. Sírenurnar voru hættar að
aðvara borgarana um loftárásir,
sem ekkert lát var á. Þegar einn af
30 þúsund hestum nasistanna varð
fyrir sprengju, tók það hóp hungr-
aðra karla og kvenna ekki nema
nokkrar mínútur að hreinsa kjötið
af beinunum með vasahnífum eða
nöglunum einum.
Með hjálp þýzku hermannanna,
sem eftir voru hugðust Örva-
krossmenn láta það verða sitt
síðasta verk að drepa 70 þúsund
gyðinga, sem hnipruðu sig saman
innan lokaðra múra gyðingahverf-
isins. Einn af leigunjósnurum
Wallenbergs gerði honum aðvart
nóttina áður en gyðingahandtaka
skyldi fara fram. Þrátt fyrir
útgöngubann hélt Wallenberg
einn út á götu og lagði leið sína til
þýzka herstjórans, sem bjó í
Konungshöllinni í Buda. Wallen-
berg beitti sömu hótun og hann
var nú búinr að temja sér og sagði
August Schmidhuber hershöfð-
ingja að hann mundi í eigin
persónu siá til þess að Þjóðverjinn
yrði dreginn fyrir rétt og dæmdur
fyrir stríðsglæpi, ef hann stöðvaði
ekki þessi morð. Undir sprengju-
regni bandamanna, tók Schmid-
huber það til bragðs að afturkalla
skipun sína. Á einu kvöldi bjarg-
aði Wallenberg þannig 70 þúsund
mannslífum.
Þessháttar hótanir um ábyrgð
voru meðal áhrifaríkustu aðgerða
Wallenbergs. Slíkt hefði aldrei
gengið í Varsjá 1941, þegar hug-
myndir Hitlers um heimsyfirráð
sýndust vera framkvæmanleg
martröð. Þegar Rússar þrengdu
hringinn um hinn ósigrandi her
Þriðja ríkisins í Budapest 1944, þá
voru þær hugmyndir að engu
orðnar, nema í hugum þeirra
einsýnustu. Wailenberg nýtti sér
óttann við framtíðina til hins
ýtrasta. „Hann var stórkostlegur
leikari," segir Nina Lagergren
hálfsystir hans. „Hann var stór-
kostleg eftirherma. Ef hann vildi,
gat hann orðið þýzkari en prússn-
eskur hershöfðingi. Hrópað hærra
og orðið hrokafyllri...“. Þótt
ótrúlegt megi virðast, þá tókst
honum með þessu að ná fram
tilslökunum hjá nasistunum.
Þegar Rauði herinn var í janú-
armánuði farinn að síga inn í Pest
á suðurbakka Dónár, hafnaði
Wallenberg því að yfirgefa borg-
ina með öðrum diplomötum og
leita skjóls á öruggari stað í Buda.
Hann var heltekinn af verkefni
sínu, og gat ekki sleppt af því
hendinni. „Hann var eins og fiðlu-
leikari að leika geysierfiðan kons-
ert,“ segir Edith Wohl-Ernster,
konsertmeistari Stokkhólmsóper-
unnar, ein þeirra þúsunda gyðinga
sem Wallenberg veitti skjól í
Budapest. „Það gekk mjög nærri
honum, en hann vildi ekki hætta."
Honum hafði tekist að bjarga því
sem eftir var af gyðingunum í
borginni. Allt að 100 þúsund
manns voru á lífi, að mestu vegna
þess að honum tókst að sjá við
nasistunum og standa upp í hár-
inu á þeim. Nú vildi hann gera
meira fyrir þetta fólk.
„Hann olli sænska sendiráðs-
fólkinu ýmiskonar vandræðum,"
að sögn Carls-Frederiks Palm-
stierna, fyrrum sendiráðsritara
Svía. „Þrátt fyrir allt var hann
leikmaður, ekki þjálfaður diplom-
at. Það sem hann var að gera í
Budapest fór langt fram úr því
sem talið var í verkahring björg-
unarleiðangurs." í janúarlok 1945
var verkefninu, sem Striðsflótta-
mannahjálpin hafði fengið hon-
um, lokið. En honum fannst sitt
eigið verkefni vera einfaldlega að
taka á sig aðra mynd. í nafni
„Wallenbergstofnunarinnar"
svokölluðu til „hjálpar og upp-
byggingar“, sem hafði stór áform,
hugðist hann brjóta sér leið að því
eina valdi sem eftir var í þessu
draugalandi, sovézku herstjórn-
inni í Debrecen, 200 km fyrir
austan Budapest. Þetta var að
mörgu leyti all hrokafull fyrirætl-
un. Hersveitir Malinkovskys
marskálks börðust enn hús úr húsi
í höfuðborginni. Síðustu leyfar
þýzka hersins voru enn í Konungs-
höllinni. Hitler skipaði að verja
Budapest, eins og það væri Berlín
sjálf. Og nú vildi Wallenberg
setjast niður með sovéska hers-
höfðingjanum og ræða við hann
framtíðarhorfur þúsunda horf-
inna, týndra og munaðarlausra,
sem settu allt sitt traust á hann.
Hann vildi tala við hernámslið
kommúnista um að skila aftur
eigum ungverskra gyðinga.
Hinn 13. janúar 1945 gaf Wall-
enberg sig fram við herflokk
Sovétmanna á götu nálægt einu
þeirra 32 „öryggishúsa" með
blaktandi sænskum fána, sem
hann hafði skipulagt í Budapest.
Hársbreidd var til stríðsloka.
Hitler hafði þegar lokað sig inni í
ríkiskanslarabyrginu sínu. Innan
þriggja vikna mundu Churchill,
Stalín og Roosevelt setjast niður í
Jalta til að draga upp ný landa-
mæri í Evrópu. Eftir tvo daga átti
björgun fanganna í Auschwitz að
hefjast. í flestra hugum var
martröðin á enda. Fyrir Raoul
Wallenberg var hún rétt að byrja.
Fjórum dögum seinna, 17. janú-
ar, lagði Wallenberg af stað í
ferðina, sem hann hélt að lægi til
Debrecen, undir leiðsögn sovéskra
hermanna á mótorhjólum. Hvern-
ig gat hann vitað að rauða axla-
skrautið á einkennisbúningi lið-
þjálfans, sem fylgdi honum, væri
tákn sovésku leyniþjónustunnar
NKVD, undanfara KGB. Wallen-
berg var leyft að stanza nokkrum
sinnum á leiðinni út úr Budapest.
Hann dreifði stórum peningafúlg-
um, sem hann ávallt hafði á sér,
til gyðinga í nokkrum af „sænsku
húsunum". Á siðasta viðkomu-
staðnum, bráðabirgðaspítala
sænska Rauða krossins, hrasaði
Wallenberg á hálli gangstéttinni
við innganginn. Paul Nevi, starfs-
maður á sjúkrahúsinu, hjálpaði
honum á fætur og hann sagði um
leið og hann kom auga á 3 öldunga
með gular gyðingastjörnur á jökk-
unum sinum að feta sig i átt til
sjúkrahússins: „Mér þykir vænt
um að sjá að erfiði mitt hefur ekki
verið árangurslaust með öllu.“
Þetta voru einhver síðustu orð
hans sem frjáls maður. Hann
hafði náð yfirhöndinni yfir nasist-
unum og lifað þá af. Eichmann,
sem hafði árangurslaust reynt að
fá hann drepinn, hafði látið falla
hrósyrði í hans garð. Hann kallaði
Wallenberg „stórkostlegan skák-
snilling". En Svíinn hafði enga
reynslu af viðskiptum við hið nýja
Hann kunni ekkert til þess að lifa
af í tortryggni og áhugaleysi
stofnanakerfisins.
Rússarnir voru reiðir og tor-
tryggnir við Budapestbúa, síðustu
bandamenn Hitlers. Rænandi og
nauðgandi hermenn Rússa voru
algeng sjón um hábjartan daginn.
Þessir áfengis- og kvennaþyrstu
„frelsarar" komu bara með annars
konar hrollvekju. Stöðugt dundi
skriðdrekaskothríðin. Logarnir af
brennandi húsum spegluðust í
Dóná. Og þegar mátti sjá langar
fylkingar fanga á leið í austurátt.
Wallenberg hélt að hann yrði
virtur gestur hjá Malinkovsky
marskálki. Voru þeir ekki, þegar á
allt var litið, bandamenn, sem
höfðu verið að berjast við sameig-
inlegan fjandmann? Tengsli hans
við Washington gegn um Stríðs-
flóttamannahjálpina höfðu ekki
farið leynt. Wallenberg gat á
engan hátt vitað, að lok annarrar
heimsstyrjaldarinnar mörkuðu
upphaf annarra átaka: kalda
stríðsins.
Sögusagnir um þá ótrúlegu
samninga, sem hann hafði náð við
nasistana og um þá tugi þúsunda
mannslífa sem hann hafði þannig
bjargað, allt slíkt var eftirsókn-
arvert hráefni fyrir útsendara
NKVD. Þegar hér var komið, var
sovéska öryggislögreglan búin að
koma sér upp eigin stjórnkerfi
með stjórnstöðvum til hliðar við
herinn. Af ýmiskonar vitnisburði
má ráða hverju þeir voru að
sækjast eftir. Allt starfsfólk
sænska sendiráðsins var tekið fast
á næstu vikum eftir hvarf Wallen-
bergs. Hver einasti þeirra var
yfirheyrður um þessi glæsilegu
afrek Raouls Wallenbergs. For-
ustumenn gyðinga og samverka-
menn Wallenbergs voru alltaf
spurðir sömu spurningar: „Hafðir
þú samvinnu við nasista gegn um
Wallenberg? Ef þú játar það, þá
verður þér sleppt, annars ...“
En á meðan voru Wallenberg og
ungverski bílstjórinn hans, Vil-
mos Langfelder, í lest — ekki á
leið til Debrecen heldur þvert yfir
Rúmeníu með stefnu á Moskvu.
Áður en farið var með þá í
Lubyanka-fangelsið, var þeim
sýnd hin fræga neðanjarðarbraut
Sovétmanna í höfuðborginni. 31.
janúar var Wallenberg kominn í
klefa 123 í fyrrverandi Hótel
Moskvu, sem breytt hafði verið í
rammgert fangelsi fyrir pólitíska
fanga. Klefafélagi haris þessa
fyrstu daga var Gustav Richter,
fyrrum lögregluforingi Þjóðverja,
sem tekinn var fastur í Budapest.
Richter var sleppt 1955 og hefur
borið það að allir fangar sem
annaðhvort voru í klefa með
Wallenberg eða bílstjóranum
hans, hafi verið spurðir í þaula um
þá og síðan settir í einangrun.
I næstu grein verður sagt frá
leitinni að hinurh týnda Wallen-
berg.
Síðasta myndin sem vitaö er um
af Raoul Wallenberg.
Nina Lagergren, hálfsystir Raouls
Wallenbergs, segir: „Hann var stór-
kostleg eftirherma. Gat orðiö þýzkari en
prússneskur hershöfðingi. Hrópað
hærra, oröiö hrokafyllri...“ Oft
tókst honum meö þessu aö láta
nasistana slaka til.