Morgunblaðið - 18.02.1981, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. FEBRÚAR 1981
Úr for-
málum
bókar-
innar
Dr. Jónas Kristjánsson:
íslensku handritin
Bækur komu til íslands með
kristinni trú sem lögtekin var á
Alþingi árið 1000 og festi hér
rætur á 11. öld: helgar bækur á
latínu. Þegar hinar fyrstu bækur
gengu úr sér voru þær endur-
gerðar hér á landi, kirkjum
fjölgaði smátt g smátt, og nýir
prestar þurftu nýjar bækur.
Þjóðríkið forna var í öndverðu
veldi 39 jafnhárra höfðingja, og
svo var um hnúta búið að þeir
réðu einnig yfir málum kirkj-
unnar og hirtu tekjur hennar að
miklum hluta. Ungir höfðingja-
synir voru vígðir klerkar, en ella
réðu kirkjueigendur presta í
þjónustu sína og guldu þeim
kaup. Af þessu leiddi að hin
íslenska kristni varð þjóðleg og
veraldarhöfðingjar gerðust
lærðir menn. Við upphaf ritald-
ar lifðu minningar um landnám-
ið og frumsögu þjóðarinnar, en
þó í hæfilegum bláma fjarlægð-
ar. Þessar sérstöku aðstæður,
eining lærdóms og þjóðhyggju
og byggð í nýju landi, urðu
kveikja til þess að hér voru
skrásettar á móðurmáli miklar
bókmenntir og merkilegar, ekki
aðeins trúarleg rit heldur og
eddukvæði og dróttkvæði, lög og
ættvísi og umfram allt sögur
fjölbreyttar að efni og sniði.
Bækur voru gerðar af skinni og
letraðar með fjaðurpenna, blek
soðið úr sortulyngi, víði og
mýrasortu. I mörgum handritum
eru upphafsstafir teiknaðir í
breytilegum litum og stundum
fagurlega skreyttir. En þótt
hvorttveggja, bókfell og blek,
væri ákaflega sterkt þá hafa
allar hinar elstu íslensku bækur
tortímst í tímans rás. Nokkur
brot eru varðveitt frá 12. öld og
heilleg handrit frá 13., en þorri
íslenskra skinnbóka er frá 14.,
15. og 16 öld.
Um miðbik 16. aldar urðu
miklar breytingar á menntalífi
Islendinga. Mótmælasiður Lúth-
ers tók við af hinni gömlu
kaþólsku trú, og var nú talið
guði þóknanlegt að tortíma öll-
um latneskum viliubókum, en
helgirit á móðurmáli fengu
fremur að lifa. Prentsmiðja var
flutt til landsins, hún var lengi
einokuð af kirkjunni og flutti
þjóðinni trúarrit siðskiptanna á
móðurmálinu. Samtímis kom
pappír og leysti kálfskinnið af
hólmi sem efniviður í bækur. A
17. öld var farið að skrifa
fornsögur og önnur veraldarrit á
pappír af miklu kappi. Af því
leiddi að hinum gömlu skinnbók-
um var um skeið minni sómi
sýndur: þær voru máðar og
elliblakkar og auk þess skráðar
með fornlegri stafsetningu og
torráðnum styttingum. En um
sömu mundir vaknaði áhugi
norrænna þjóða á fornri sögu
sinni og skilningur á gildi fornra
handrita sem sögulegra heim-
ilda. Var nú farið að safna
íslenskum handritum og flytja
þau úr landi, einkum til herra-
landsins Danmerkur en einnig
nokkuð til Svíþjóðar. Seint á 17.
öldinni kom Árni Magnússon til
skjala, einn hinn besti handrita-
safnandi sem uppi hafur verið.
Hann dró að sér flest fornhand-
rit sem ekki voru þegar komin í
opinber söfn auk margra hand-
rita frá samtímanum, og hirti
brot og blaðsnepla hvar sem
hann komst höndum yfir.
I banasótt sinni ánafnaði Árni
háskólanum í Kaupmannahöfn
allar bækur sínar. Island var
rúið sínum fornu menningar-
minjum. En margt pappírshand-
rita var eftir í landinu, og menn
héldu áfram að endurnýja sögu-
handrit allt fram á þessa öld.
Dr. Ólafur Halldórsson:
Handritið og saga þess
Skarðsbók er í stóru broti,^
36,2x27,6 sm, en hefur upphaf-
lega verið um það bil 38x28 sm.
Þegar bókin var skrifuð hefur
verið valin í hana fallegt og
gallalaust bókfell, letur á henni
er óvenju stórt og rúmt bil milli
lína, og spássíur eru stærri en
almennt gerist í íslenskum mið-
aldahandritum. Einn af bestu
skrifurum landsins hefur verið
fenginn til að skrifa texta og
fyrirsagnir.og lýsingar í bókinni
eru með handbragði fágæts
listamanns. Engar heimildir eru
varðveittar um það, hvar eða
fyrir hvern Skarðsbók hafi verið
skrifuð, en líkur benda til að hún
hafi verið skrifuð í klaustrinu að
Helgafelli. Dr. Selma Jónsdóttir
listfræðingur hefur bent á, að
gjafaramynd í bókinni gefi til
kynna, að sá sem lét gera hana
hafi ætlað að gefa hana, líklega
kirkjulegri stofnun. Fyrsti eig-
andi Skarðsbókar sem vitað er
um með vissu var Eggert Hann-
esson lögmaður (d. um 1583);
hann gaf bókina dóttursyni sín-
um, Birni syni Magnúsar prúða;
sonur Björns Magnússonar var
Eggert ríki að Skarði á
Skarðsströnd; hans dóttir var
Arnfríður, kona Þorsteins Þórð-
arsonar að Skarði. Systursonur
Þorsteins var Þórður Jónsson
prestur á Staðastað. Hann hafði
Skarðsbók með sér til Kaup-
mannahafnar 1697, og hjá hon-
um fékk Árni Magnússon bók-
ina. Skarðsbók kom aftur til
íslands 3. júní 1975 og hefur
verið varðveitt í Stofnun Árna
Magnússonar í Árnagarði síðan.
Giskað hefur verið á, að Egg-
ert Hannesson hafi fengið
Skarðsbók að erfðum eftir Björn
Guðnason í Ögri, móðurföður
sinn, og styðst sú ágiskun við
klausu í skrá sem Björn í Ögri
gerði um peningaskipti við
Guðna Jónsson föður sinn. í skrá
þessari segist Björn hafa fengið
föður sínum „lögbók með réttar-
bótum og kristinrétt og hirðsið-
um, hver að keypt var og seld
fyrir fimm hundruð" (þ.e. fimm
kýrverð). Efnið kemur heim við
Skarðsbók, og verðið bendir
væntanlega til að um dýra bók
hafi verið að ræða, en enga
sönnun er hægt að finna fyrir
því að Björn í Ögri hafi átt
bókina. Einnig hefur verið gisk-
að á að Ormur lögmaður Snorra-
son að Skarði hafi látið skrifa
Skarðsbók. Vitað er að hann
hefur látið skrifa handrit, t.d.
Postula sögurnar frá Skarði,
sem hann gaf hálfar Skarðs-
kirkju, en það handrit hefur
áreiðanlega verið skrifað á sama
stað og lögbókin. En í lögbókinni
frá Skarði er engan stafkrók að
finna sem gæti bent til þess hver
hafi verið fyrsti eigandi hennar,
og í bókinni sjálfri er enginn
ávitull um að hún hafi nokkru
sinni verið gefin þeirri stofnun
sem hún virðist í fyrstu hafa
verið ætluð.
Sigurður Lindal, prófessor:
Ef ni Skarðsbókar
Sá sem lét skrifa Skarðsbók
hefur sett sér það markmið að
færa í einn stað öll helstu lög
sem hann hefur talið að vörðuðu
íslendinga, bæði veraldleg og
andleg. Fremst er Jónsbók sem
lögtekin var á Alþingi 1281, en
síðan réttarbætur, 23 talsins, hin
elsta frá 1280, en hin yngsta,
sem ársett verður með vissu, frá
árinu 1353. Þessu næst er
Hirðskrá, þau lög sem hirðin
laut. Þá taka við kirkjulögin:
Kristinréttur Árna biskups Þor-
lákssonar, sem samþykktur var
á Alþingi 1275, en þar á eftir
fylgja svo skipanir biskupa og
samþykktir kirkjuþinga. Enn-
fremur eru í handritinu formál-
ar af ýmsu tagi, greinar úr
kirkjulögum og nokkrir fróð-
leiksmolar af öðru tagi.
Miðaldir eru merkilegt tímabil
í sögu stjórnarhátta og réttar-
skipunar í Evrópu. Við upphaf
þeirra má kalla að verið hafi
ringulreið í öllum félagsháttum
en við lok þeirra var þjóðfélagið
komið í nokkuð fastar skorður.
Þróun lögfræðinnar átti hér
drjúgan hlut að máli, en þar var
mest um vert er menn uppgötv-
uðu hina fomu réttararfleifð
Rómverja á 11. öld og tóku að
beita aðferðum skólaspekinnar
við túlkun og aðra úrvinnslu
laganna. Hugtök voru skýrð og
skilgreind betur en áður, al-
mennar reglur komu í stað
sérstakra ákvæða sem bundin
voru við einstök tilfelli, og vísir
að skipulegu stjórnkerfi í stað
losaralegs samfélags sjálfstæðra
höfðingja. Með þessari bættu
lagatækni náðu menn betri tök-
um á stjórn þjóðfélagsins en
áður.
Veður
víða um heim
Akureyri 1 skýjað
Amsterdam 6 skýjaó
Aþena 15 heiðskírt
Berlín 2 skýjað
BrUssel 5 skýjað
Chicago 11 heiðskirt
Franklurt 4 heiðskírt
Færeyjar 9 alskýjað
Genf -1 skýjað
Helsinki -1 skýjað
Jerúsalem 8 rigning
Jóhannesarb. 23 heiðskirt
Kaupmannahöln 3 skýjað
Las Palmas 12 rigning
Lissabon 18 heiöskírt
London 5 heiðskírt
Los Angeles 31 heiðskírt
Madrid 10 heiðskírt
Malaga 11 skýjað
Mallorca 12 skýjað
Miami 24 skýjað
Moskva -5 heiöskírt
New York 14 rigning
Osló -2 heíðskírt
Parfs 6 heiðskírt
Reykjavík -3 ól
Ríó de Janeiro 38 heiðskirt
Rómaborg 9 heiöskírt
Stokkhólmur -2 heiðskírt
Tel Aviv 16 rigning
Tókýó 11 snjókoma
Vancouver 14 rigning
Vínarborg 2 skýjaö
Berlinguer,
Marchais og
Carillo ekki
til Moskvu
Mmkvu 17. (ebrúar. — AP.
HÁTTSETTUR flokksleiðtogi í
Sovétríkjunum vill lítið gera úr
þýðingu þess að ýmsir helztu
kommúnistaleiðtogar í Vestur-
Evrópu ætla ekki að sækja 26.
þing sovézka kommúnistaflokks-
ins, sem hefst í Moskvu á mánu-
daginn kemur. Leiðtoginn, Leonid
Zamyatin, kvaðð það segja sína
sögu að á annað hundrað erlendar
sendinefndir kæmu til fundarins,
— hitt skipti minna máli, hverjir
veittu þeim forstöðu.
Meðal þeirra, sem ekki verða á
þessum fundi, eru Enrico Berl-
inguer, leiðtogi ítalskra kommún-
ista, George Marchais, forystu-
maður franskra kommúnista, og
Santiago Carillo, leiðtogi
spænskra kommúnista.
Áflog í
þinginu
Nýju Delhl, 17. febníar. — AP.
HANDALÖGMÁL urðu í ind-
verska þinginu í dag, í fyrsta
sinn í sögu þess, og varð að
frcsta fundi þcss vegna. Upp-
hafið var það að þingmaður
einn, scm vildi fá orðið en
fékk ckki. mótmælti með
ópum og óhljóðum. Brugðu
nokkrir starfsbræður hans
hart við og keyrðu hann niður
í stól þar scm þeir héldu
honum föstum.
Þegar hér var komið sögu
sáu ýmsir þingmenn sig knúða
til að mótmæla meðferðinni á
manninum, og áður en varði
æstist leikurinn svo að full-
komin óreiða ríkti í þingsaln-
um. Leiðtogar þingflokkanna
sneru sér loks að því að bera
klæði á vopnin og róa sína
menn.