Morgunblaðið - 14.03.1981, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. MARZ 1981
11
reynt að verja málstað þeirra)
eru orðnir að dufti í gröfum
sínum, þá mun nafn Kjarvals
lýsa til heiðurs íslandi." Þann-
ig var vinátta og ást þeirra,
löngu eftir aðskilnað," sagði
Eva.
DVERGHAMRAR
„Margir standa í þeirri trú,
að Dverghamrar Kjarvals séu
fantasía, en svo er alls ekki.
Fyrirmyndin að verkinu eru
stuðlabergsmyndanir á Síðu í
V-Skaftafellssýslu. Kjarval
málaði myndina 1929. Það er
viss súrrealismi yfir verkinu,
nánast pointismi. Ég hef hér
mynd sem tekin var á Síðu
síðastliðið sumar og það er
fróðlegt að sjá, hvernig Kjar-
val hefur skynjað náttúruna,"
sagði Eva.
ANDAR
ÖRÆFANNA
„Andar öræfanna er enn eitt
verkið eftir Kjarval. Faðir
minn gekk milli efnamanna í
Reykjavík árið 1930 og bauð
myndina til kaups fyrir hönd
Kjarvals fyrir 70 krónur. Eng-
inn taldi sig hafa efni á að
kaupa myndina. Astæðan var
trúlega sú, að þeir skildu ekki
list, höfðu ekki gaman af
myndinni. Svo fór að lokum, að
faðir minn keypti myndina af
Kjarval, þar sem hann hafði
vart til hnífs og skeiðar.
Margt ungt fólk hefur komið
að orði við mig og sagt hve
foreldrar mínir hafi verið
framsýnir að fjárfesta í mál-
verkum. Nú fjárfestir fólk í
málverkum. En á þessum árum
var þetta sjónarmið hreinlega
ekki til. Faðir minn lifði og
hrærðist í listum, einkum mál-
aralistinni. Hann var í þessu af
ástríðu, ofurást á myndlist.
Hann fór erlendis aðeins viku
eftir að hann fermdist til
mennta. Til að stunda nám í
garðyrkju. Listfræðingur furð-
aði sig fyrir skömmu á því og
taldi það undarlegt, að garð-
yrkjumaður, járnsmiður og
smjörlíkisframleiðandi, það er
að segja faðir minn, Markús
Ivarsson og Ragnar í Smára,
skuli hafa safnað um sig jafn
mörgum listaverkum og raun
ber vitni og þannig hreinlega
bjargað gífurlegum verðmæt-
um. En þá var langskólanám
aðeins fyrir fáa útvalda og allt
er tímanum háð. Sjálfsagt
hefðu þessir menn numið list-
asögu og orðið listfræðingar
hefðu aðstæður leyft. Nú á
tímum þykir það sjálfsagt, og
er, að menn skuli geta stundað
það ævistarf, sem hugur stefn-
ir til.“ sagði Eva.
LANDPÓSTUR
„Þessi mynd Höskuldar
Björnssonar var gerð um 1950.
Faðir minn sagði einhverju
sinni, að Póst og símamála-
stjórnin ætti að nota þessa
mynd á frímerki. Hún er ákaf-
lega falleg í litum og sterk í
línum, vel gerð. Höskuldur var
okkar fremsti fuglamálari. Það
kom þó flatt upp á mig, að
margir, einkum yngra fólk,
þekkja ekkert til hans. Nú eru
18 ára síðan hann dó, en hann
dvaldi langdvölum heima og
var alla tíð heilsuveill," sagði
Eva.
Landpóstur.
íslenzkur bás á
heimilisiðnað-
arsýningu í
Thailandi
Dagana 6.—20. febrúar var
haldin mikil alþjóðleg heimilis-
iðnaðarsýning í Bangkok, höfuð-
borg Thailands. Margt fyrir-
manna var þar samankomið og
þótti sýningin hin merkasta.
Island átti sýningarbás og hafði
Jörgen A. Hade, aðalræðismaður
íslands í Thailandi og kona hans
veg og vanda af hlut Islands á
sýningunni. Þá lagði Nina Johns,
Frá islenzka sýningarbásnum á
sýningunni i Bangkok.
íslenzk kona búsett í Thailandi,
muni til sýningarbáss Islands.
Frá rottum til Kínverja
Úr Vestfirzka fréttablaðinu á ísafirði:
Einar Otti, dýralæknir, rakst inn til okkar um daginn og hafði meðferðis
auglýsingu um eyðingu villikatta í kaupstaðnum. Við spurðum hann hvernig
gengi að eyða. „Þetta er kannske misskilningur," sagði Einar Otti. „Ef öllum
villiköttum verður eytt hér á svæðinu, þá gerist ekki annað en það að það
verður rottufaraldur hérna í vor, þegar snjóa tekur að leysa."
Ef til vill mætti leysa málið með því að hafa villikettina til þess að éta
rottur, grimma hunda á kettina, fá kínverja á hundana (sbr. kvikmyndina
Mondo Kane) og sprengja kínverja á gamlárskvöld!!!
HELGARVIÐTALIÐ W
í janúar síðastliðnum gaf Mál og menning
út bókina „íslenzkar barnabækur, 1780—
1979“ eftir Silju Aöalsteinsdóttur. í bókinni
fjallar Silja um íslenzkar barnabækur í 200 ár.
Hún fer ótroönar slóöir, því úttekt hefur ekki
áöur veriö gerö á íslenzkum barnabókum og
margar frumrannsóknir koma fram í verki
Silju, sem er velþekkt fyrir rannsóknir sínar
og áhuga á íslenzkum barnabókum. Blaöa-
maöur ræddi viö hana í vikunni.
Þú setur upphaf íslenzkra barnabóka viö ártaliö
1780. Af hverju?
Já, einhvers staöar veröur upphafiö aö vera og
satt bezt aö segja, þá ákvaö ég aö þarna skyldi þaö
veröa. Þá vegna þess, að fyrsta barnabókin kom þá
út, áriö 1780. Hún var eftir VigTús Jónsson, prest á
Stöö í Stöövarfirði. Hann orti Ijóö til dóttur sinnar
Ég hef lesið
þær allar
um miöja 18. öld og þaö var gefiö út 30 árum síöar,
1780, þegar Vigfús var látinn. Ljóðiö er ort undir
fornyröislagi. Er heilræöavísur og ákaflega
skemmtilegt, minnir nokkuö á Hávamál.
En sem sagt, ég geng fram veginn frá Vigfúsi.
Raunar eru höfundar ekki margir á 18. og 19. öld. Á
19. öld er fyrstan aö telja Jóhann Halldórsson, var
aö Bessastööum og síöar í Kaupmannahöfn. Hann
var siðavandur og bókmenntir hans voru í siöavönd-
unartón. Jónas Hallgrímsson samdi ævintýri og orti
margar periur. Þá er að nefna Torfhildi Hólm. Hún
bjó um skeið í Vesturheimi og var um margt
merkileg kona. Hún var fyrsti íslendingurinn, sem
gat framfleytt sér af ritstörfum sínum og fékk einnig
styrk frá hinu opinbera.
Höfundar á þessu tímabili, voru ekki margir. En
ég tók einnig þýðingar frá þessu tímabili. Magnús
Stephensen gaf út bókina „Sumargjöf handa
börnum" áriö 1795. Þaö var fyrsta barnabókin, sem
kom út í óbundnu máli. Er ákaflega siöleg,
uppfræöing. Börnin skulu vera góö, ef ekki þá hlýst
illt af. í sama tón eru „Kvöldvökur", sem Hannes
Finnsson þýddi. Þessar bókmenntir eru ákaflega
ólíkar Ijóöum Vigfúsar þar sem umburöarlyndi og
mannkærleikur eru í öndvegi.
Ég fer vítt og breytt yfir efni á 18. og 19. öld. Dreg
fyrst og fremst fram almenn einkenni. íslenzku
höfundarnir eiga þaö sammerkt aö hafa búiö
langdvölum erlendis. Erlend áhrif eru augljós. Þörf
fyrir barnaefni haföi ekki myndast á íslandi. Þá
vegna þess, aö íslenzkt þjóöfélag haföi lítiö breyst í
aldanna rás. Börnin tóku aö fullu þátt í störfum
þjóöfélagsins. Fjölskyldan var órofa heild. Þaö var
ekki fyrr en kom fram á 20. öld, aö þörf fyrir
barnaefni myndaöist. Þegar bændasamfélagiö riðl-
aöist og fólk flutti á mölina. Þá fóru hin fornu bönd
aö rofna, faðirinn viö vinnu aö heiman, móöirin
heima meö börnin, sem auk þess gengu í skóla.
Og bókmenntirnar breyttust?
Já, en í fyrstu þegar fram kom á þessa öld voru
gefin út ævintýri í gamla forminu og endurminningar
frá liönum tíma. Breytingar voru í aðsigi. Fyrsta
frumlega barnabókahöfundinn tel ég vera Sigur-
björn Sveinsson. Hann var um margt mjög
merkilegur maöur. Var kennari í Vestmannaeyjum
og í Reykjavík. Hann sá fyrir þróunina, þörfina fyrir
nýjar bókmenntir. Hann rifjaöi í verkum sínum upp
æsku sína í sveit. Var skapandi höfundur, stílisti og
meö skemmtilega kímnigáfu. Hann lýsti veröld, sem
var yndisleg, örugg, hlý og barngóö. Þaö er mikil
dýpt í verkum hans. í lok verka hans gætir trega.
Þegar bernskan er á enda, skömmu eftir fermingu,
fór hann suöur — á mölina. Þar er hinn sári
undirtónn. Sá tónn, sem veröur aö vera til aö.
sveitasælan fái notiö sín því þegar allt kemur til alls,
þá er ekkert Ijós án skugga. Þaö var mikil gæfa aö
Sigurbjörn mótaöi íslenzkar barnabókmenntir meir
en aörir.
Ef til vill má segja, aö freistandi heföi veriö aö
hefja sögu íslenzkra barnabóka meö Sigurbirni, en
þaö var ekki fullnægjandi. Hann hefur vafalrtiö oröiö
fyrir áhrifum frá Jónasi Hallgrímssyni en óg spyr:
Hvaöa íslenzkur rithöfundur hefur ekki oröið fyrir
áhrifum frá Jónasi? íslenzkar barnabókmenntir
spruttu ekki upp af engu. Þaö var aödragandi og
hann langur.
Um svipaö leyti og Sigurbjörn gaf út sína fyrstu
sögu kom fram annar höfundur og ekki ómerkur. Ég
verö raunar aö segja, aö ég er dálítiö upp meö mér
aö hafa „uppgötvaö" Hallgrím Jónsson en þaö geröi
ég í lestrarsölum Landsbókasafnsins. Hallgrímur
haföi fallið í gleymsku. Hann var ek.ki listfengur eins
og Sigurbjörn en hann haföi mikiö gildi sem
áróöursmeistari. Hann setti í einu verka sinna upp
keppni sveitastráks og bæjarstráks og á endanum
haföi sá af mölinni betur. Vegna þess aö hann haföi
gengiö í skóla og þar er undirtón verka hans aö
finna. Þá er Hallgrímur merkilegur fyrir þá sök, aö
hann skrifaöi um samtíö sína, í sveit og bæ. Hann
haföi mikil áhrif á höfunda eins og Stefán Júlíusson,
Jennu og Hreiðar og Kára Tryggvason.
Silja Aöalsteinadóttir
Þessir höfundar skrifuöu hvunndagssögur, sem
ég kalla svo. Auövitaö er erfitt aö segja til hver bein
áhrif hafa veriö en ég tel víst, aö höfundar 4. og 5.
áratugsins hafi þekkt til Hallgríms. Þaö er því
freistandi aö telja hann fyrirmynd og undanfara, þó
rithöfundar séu oft ergilegir út í bókmenntafræð-
inga, sem þeir telja aö séu alls staöar aö leita uppi
strauma og áhrif.
Fram aö 4. áratugnum voru einkum skrifaöar
smásögur en um hann miöjan koma fram héllsteypt-
ar íslenzkar barnaskáldsögur. Fyrsta unglingaskáld-
sagan er „Börnin frá Víöigeröi" eftir Gunnar M.
Magnúss. í sögu sinni fer hann aftur til Vesturfar-
anna um og fyrir aldamótin. Kannski til aö lýsa
íslenzku samfélagi fyrir lesendum sínum, þróun
þess. í kjölfariö komu fram margir höfundar, sem
skrifuöu barnaskáldsögur en afkastamest voru þau
Ragnheiöur Jónsdóttir og Stefán Jónsson.
Greinileg þróun er merkjanleg og fyrir mér
opnaöist nýr heimur þegar ég var aö vinna aö
þessu. Ég sá munstur veröa til, fannst ég uppgötva
nýjan heim, nýjan höfund næstum daglega. í
Háskóla íslands, þar sem ég haföi veriö í bók-
menntafræðum, haföi aldrei veriö minnst á þessa
barnabókahöfunda. Því dró maöur þá ályktun, aö
þessi saga gæti ekki veriö ýkja merkileg. En
sannleikurinn er, aö saga íslenzkra barnabók-
mennta er ekki ómerkari en aörir kaflar bókmennta-
sögunnar. Hún hefur átt sín blómaskeið og
hnignunarskeiö og hefur haft tilhneigingu til aö
fylgja þróun skáldsögunnar.
Blómaskeiö raunsæju unglingaskáldsögunnar tel
ég vera frá 1935 til 1955 meö aðdraganda og
eftirleik aö sjálfsögöu. Upp úr 1955 fer þessi
raunsæja bylgja aö ganga niöur og viö tóku
afþreyingarbókmenntir frá 1960 til 1970. Þær
bókmenntir eru sáralítið annaö en skemmtitextar.
Margir hverjir geröir af öngri list, aörir vel geröir
eins og gengur. Ég tel þessa þróun stafa af áhrifum
frá erlendum afþreyingarhöfundum. Bækur þeirra
seldust óskaplega vel og þaö var því eölilegt, aö
íslenzkir höfundar fylgdu í kjölfariö. Fram komu
margir nýir höfundar en þaö er eftirtektarvert, aö
eftir 1970 hefur vart komiö fram nýr reifarahöfund-
ur. íslenzkar barnabókmenntir hafa batnaö og
sjálfsagt er margt sem hefur stuölaö aö þessu.
Umræöa hefur aukist meö virkri þátttöku rithöf-
unda. Þeir hafa tekiö á hvunndagsvanda barna. Þá
er sérkennilegt fyrir síðasta áratug, aö sögur eru
einkum ætlaöar yngri börnum, undir 10 ára aldri.
Mér liggur viö aö segja forskólabörn. Þaö er í sjálfu
sér ágætt, en unglingar þurfa líka sitt.
Hvaöa persónulegar niöurstöður dregur þú fram
(verki þínu?
Annars vegar, aö saga íslenzkra barnabóka er
skemmtileg og samstiga sögunni. íslandssögunni vil
ég segja. Hún er ekkert einangraó fyrirbæri, heldur
samtvinnuö annarri sögu okkar lands og menningu.
Þetta fannst mér skemmtileg niöurstaða. Og hins
vegar, aö margir merkilegir rithöfundar hafa skrifaö
fyrir börn. löulega hefur verið talaó um barnabókar-
höfunda, sem 2. flokks höfunda. Slíkt er alrangt.
Margir afburöasnjallir rithöfundar, listamenn, hafa
skrifaö fyrir börn. En einnig miölungsgóöir hand-
verksmenn. Hér er alls ekki um aö ræöa einlitan
hóp, heldur fjölbreyttan. Rithöfundar barnabóka
hafa veriö misgóöir, eins og gengur og gerist í
bókmenntum.
Aö lokum Silja, hve miklum tíma hefur þú varíö
(þessar rannsóknir?
Ég hef variö 10 árum af ævi minni í þessar
rannsóknir. Ég hef að vísu gert annað meö, en
meövitað og Ijóst hef ég unniö í fimm ár beinlínis aö
þessari bók. Fimm árin á undan vann ég aö
kandidatsritgerö minni, „Þjóöfélagsmynd íslenzkra
barnabóka". Þaö er hreint ævintýralega vond bók.
Fyrir þaö verk las ég 200 íslenzkar barnabækur. En
mikiö fannst mér margar bækurnar leiöiniegar og
oft varö ég leið, sérstaklega framan af en þegar
heildarmyndin var aö fást, þá varö þetta verkefni
heillandi. Hver bók var eins og púsl, lítill partur af
stóru púsluspili.
En eins og ég sagöi, þá var kandidatsritgerö mín
hreint ævintýralega leiöinleg. Hún tekur yfir áratug-
inn 1960 til 1970 og er þröngur stakkur skorinn. Þaö
vantar alla dýpt í verkiö. Auövitaö vann ég hana af
beztu samvisku en í þessum efnum, sem öörum er
ekki hægt aö alhæfa en þaó geröi ég. Nú er ég
reynslunni ríkari. Ég hef lesiö allar barnabækur
íslenzkra höfunda — 600 aö tölu og ég hef raðað
þeim snyrtilega í spjaldskrá hjá mér. — H.Halls.