Morgunblaðið - 30.05.1981, Side 31

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. MAÍ1981
31
Menn virðast vilja góma
það, sem þeir hafa séð út
um bílgluggann eða á
skjánum og hengja það upp
á vegg, — máske er þar
með þrám þeirra fullnægt
um náttúruskoðun ... Haf-
steinn notar engin hjálp-
artæki við myndsköpun
sína heldur hendurnar ein-
ar ásamt hugviti og tilfinn-
ingu
beinu og lífrænu vinnubrögðum,
— fáir gestir láta sjá sig og sala er
nær engin. Ég verð að viðurkenna,
að þetta skil ég alls ekki og ég er
algjörlega andvígur slíkri þróun.
Engu máli skiptir hvað menn
mála geri þeir það vel og mál-
verkið þar með gott og kemur við
kenndir okkar. Það er hið mikil-
vægasta en ekki hitt að aðhyllast
listastefnur, sem eru í raun fjár-
magnaðar af forríkum listakaup-
mönnum þótt fáir njóti peninga
þeirra nema þeir sjálfir og örfáir
skjólstæðingar þeirra. Það tekur
marga tíma að átta sig á þessu og
til eru vítin til þess að varast þau.
í stuttu máli þá er margt
sterkra mynda á sýningu Haf-
steins Austmanns að Kjarvals-
stöðum og maður verður var
umtalsverðra breytinga í listsköp-
un hans sem eru verðar allra
athygli. Mig langar að vísa hér til
nokkurra og eru það „Gullbrá" (1),
„Vetrarkvöld" (11), „Vetur" (18),
„Á móti straumnum" (43) og
„Skammdegi" (48). Allt eru þetta
sterkar myndir er spanna vítt svið
innan myndsköpunar Hafsteins
Austmanns.
Ég veit nú að þessi listamaður
lætur ekki deigan síga þrátt fyrir
tímabundið mótlæti en ég vil
hvetja almenning og þá sér í lagi
listunnendur að láta þessa sýn-
ingu ekki fram hjá sér fara. Það
væri meiriháttar slys í íslenzkri
listasögu ef þessi sýning fær ekki
notið þeirrar athygli sem hún á
skilið.
Hafsteini Austmann þakka ég
svo fyrir sýninguna og óska hon-
um alls góðs, — sýning þessi ber
vott um grósku í íslenzkri mynd-
list og að menn sæki ótrauðir
fram á sinni braut þrátt fyrir
hróp og köll úr öllum áttum.
í húsi Bomholts
Julius Bomholt (1896—1969) var
einn þeirra manna sem lét sér
annt um samvinnu Norðurlanda,
einkum á menningarsviði. Hann
sat á þingi fyrir jafnaðarmenn í
fjörutíu ár, var kennslumálaráð-
herra, menntamálaráðherra og fé-
lagsmálaráðherra, formaður utan-
ríkismálanefndar og formaður út-
varpsráðs og fleira mætti telja
upp. Ásamt Hartvig Frisch mótaði
hann stefnu danskra jafnaðar-
manna í menningarmálum og eftir
lát Frisch var það fyrst og fremst
Bomholt sem réð stefnu flokksins
í þessum efnum.
Meðal bóka Bomholts er
Arbejderkultur (1932) líklega
þekktust, en hann samdi einnig
fjölda skáldsagna og skrifaði
endurminningar sínar í mörgum
bindum.
Eftir að Bomholt hafði dregið
sig í hlé frá erli stjórnmálanna
árið 1968 bjó hann í Sönderho á
Fanö. Þar hugðist hann eingöngu
sinna ritstörfum. Enn ekki var
langur tími til stefnu.
Bomholt lést árið eftir. Hann
hafði ákveðið að hús hans í
Sönderho skyldi verða dvalarstað-
ur norrænna rithöfunda, þar
skyldu rithöfundar fá að búa
lengri eða skemmri tíma og þeim
að kostnaðarlausu.
Hús Bomholts í Sönderho ka.ll-
ast nú Digterhjemmet Bomholts
hus og er stjórn þess í höndum
Esbjergborgar. Fram að þessu
hafa sex rithöfundar búið í Digt-
erhjemmet.
Til þess að minna á Digter-
hjemmet hefur verið gefin út bók
sem nefnist Digterhjemmet Bom-
holts hus — et nordisk forfatter-
tilbud. Udgivet af Esbjerg komm-
une 1981. Vestkystens forlag í
Esbjerg sér um dreifingu. Rit-
stjórn bókarinnar annast skáldið
Ulf Gudmundsen. Formáli er eftir
borgarstjórann í Esbjerg, A.K.
Nielsen, en inngangur um Julius
Bomholt og hús hans er skrifaður
af Ulf Gudmundsen.
Julius Bumholt
991 Enogtyve máneder í
Bomholts hus segir Steen
Kaalö á skemmtilegan hátt
frá dvöl sinni í Sönderho.
Arangur dvalarinnar var
ný Ijóðabók frá hendi hans,
tvær skáldsögur og leik-
ritii
í Digterhjemmet Bomholts hus
skrifa rithöfundarnir sex um dvöl
sína í Sönderho. Þeir eru Eiler
Jörgensen, Britt G. Hallqvist,
georgjedde, Steen Kaalö, Paal
Brekke og Ulrik Grás. Bókin er
skreytt teikningum eftir Haakon
Hesselager. Bókin nær þeim til-
gangi sínum að kynna lifandi
norræna menningarstarfsemi og
er auk þess ekki svo ómerk
heimild um rithöfundana sex.
í Enogtyve máneder í Bomholts
hus segir Steen Kaalö á skemmti-
legan hátt frá dvöl sinni í Sönder-
ho. Árangur dvalarinnar var ný
ljóðabók frá hendi hans, tvær
skáldsögur og leikrit. Kona hans
orti og gaf út fyrstu ljóðabók sína
Sonurinn naut hafs og strandar.
Ekki má gleyma geit þeirra hjóna
sem varð þess heiðurs aðnjótandi
að fá að búa í bílskúr fyrrverandi
menntamálaráðherra. Geitin fékk
líka einstaka sinnum að koma í
eldhúsið og jafnvel inn í stofu
þegar henni leiddist. Kaalö birtir
nokkur ljóð í bókinni um það
hvernig dagarnir liðu í Sönderho.
Paal Brekke birtir líka ljóð eftir
sig, en framlag hans nefnist Om
savnet av en metemarks memoar-
er. Brekke fjallar einkum um
.fjölmiðla og játningabækur sem
hann á gagnrýninn hátt kallar
„ekshibisjonistisk finporno". Er
greinilegt að það hefur farið í
taugarnar á Brekke að þurfa að
taka afstöðu til bóka sem lýsa
misheppnuðum hjónaböndum,
framhjáhaldi, kynvillu, ofbeldi á
heimilum og drykkjusýki. Hann
leitar til fuglanna og jafnvel
maðkanna sem eru honum fremur
að skapi en fólk sem ber tilfinn-
ingar sínar á torg og skirrist ekki
við að opinbera einkalíf sitt fyrir
öðrum.
En Brekke kemst ekki hjá að
velta fyrir sér vandamálum og
örvæntingu annarra eins og ljóð
hans Til Jens Björneboe er til
vitnis um:
En dikt om dodcn. dct vct vi jo
kan inxcn skrivc. Ilvcrt rimord
i allc sprák cr pá livct. Mcn
nattcskoddcn scr jc« drivc
Kjcnnom dcx. ok hak lukkcdc
dörcr hörcr jcK dcK rivc
ct papirark i to.
Þótt þessi litla bók sé fyrst og
fremst þakklætisvottur sex rithöf-
unda fyrir gistivináttu í elskulegu
umhverfi segir hún töluvert um þá
sjálfa og heiminn fyrir utan.
Eugen von Böhm-Bawerk benti
þegar á nítjándu öld á oskaplega
mótsögn í kenningu Marx.
Fróðleik má sækja í allar grein-
ar bókarinnar, en skilning ekki
nema í tvær þeirra, „Hugmynda-
fræði fjármálavaldsins“ eftir
Hilferding og „Um launakenningu
Karls Marx“ eftir Sowell. Hilfer-
ding, sem reyndi einn örfárra
marxsinna að rökræða við aðra,
bendir á í grein sinni, sem er frá
1910, að frjálshyggjan er óskyld
hugmyndafræði stórfyrirtækja og
einnig landvinningastefnu sumra
stjórnmálamanna. Stórfyrirtækin
reyna alltaf að fá vernd ríkisins
fyrir samkeppni, þau reyna alltaf
að einoka, en fátt er frjálshyggju-
mönnum verr við en einokun. Og
landvinningastefnan á seinni
helmingi nítjándu aldar var þvert
á alþjóðahyggju frjálslyndra
manna, enda var Frjálslyndi
99 Þrátt fyrir alla þessa
galla er bókin virðingar-
verðasta tilraunin, sem ís-
lenzkir marxsinnar hafa
gert síðustu árin til að
fræða okkur um kenningu
sína, ög miklu betri en
fjölritaðir bæklingar
ofsatrúarmanna sem
margir eru til á ís-
lenzku. 44
flokkurinn í Bretlandi mótfallinn
henni, en íhaldsflokkurinn fylgdi
henni ákafur.
Sowell leiðir rök að því, að skilja
megi svo kenningu Marx, að
verkamenn yrðu því fátækari sem
iðnvæðingin yrði víðtækari, að
verkamenn yrðu hlutfallslega fá-
tækari. Samkvæmt því gætu kjör
þeirra batnað, án þess að hlutur
þeirra í þjóðarframleiðslu hefði
stækkað. „I þessum búningi verð-
ur kenning Marx virðingarverð
forsögn og ekki ósennileg, þótt
hlutfallslegur skerfur verka-
manna hafi ekki rýrnað og kenn-
ingin ekki ræst,“ segir hann.
Leggja verður áherzlu á, að kenn-
ingin er röng, þótt hún sé skilin
þessum skilningi, en hún er skyn-
samlegri en ella. Vera kann, að
Marx hafi sem fræðimaður haft
þessa skynsamlegri kenningu. En
hann hafði sem áróðursmaður
hina kenninguna, að kjör verka-
manna versnuðu. Það sýna orð
hans, sem höfð voru eftir í upphafi
þessa ritdóms, um, að „verkamað-
ur nútímans hrapaði dýpra og
dýpra". Og það sýna einnig eftir-
farandi orð hans (Úrvalsrit II, bls.
212): „Engar endurbætur á vélak-
osti, engin hagnýting vísinda í
þágu framleiðslu, engar nýjar
nýlendur, engir fólksflutningar úr
landi, engir markaðsvinningar,
ekkert verzlunarfrelsi né heldur
allt þetta til samans, mun megna
að útrýma eymd og fátækt iðnað-
arverkalýðsins, heldur mun sér-
hver ný aukning á framleiðni
vinnuaflsins á núverandi fölskum
grundvelli aðeins verða til að auka
félagslegt misrétti og skerpa þjóð-
félagsandstæðurnar." Vera kann,
að Marx hafi verið fræðimaður á
helgidögum, en hann var áróðurs-
maður hversdagslega.
I öðrum greinum bókarinnar er
reynt að berja í bresti kenningar-
innar af veikum mætti. Ég ætla
ekki að fara orðum um vinnuverð-
gildiskenninguna — þá kenningu,
að skiptagildi vöru ákvarðist af
því vinnuafli, sem notað hafi verið
til þess að framleiða hana — enda
ræði ég hana í ritdómi um bækl-
inginn Inngang að hagfræðikenn-
ingu Marx eftir Ernest Mandel.
En í bókinni er rætt um óskaplega
mótsögn í allri kenningu Marx,
sem austurríski hagfræðingurinn
Eugen von Böhm-Bawerk benti
þegar á 1896. í 1. bindi Fjár-
magnsins (Das Kapital) skipti
Marx framleiðslunni í þrennt:
varanlegt fjármagn (t.d. vélar og
mannvirki), breytilegt fjármagn
eða m.ö.o. laun verkamanna, og að
lokum það, sem atvinnurekendur
hirtu af verkamönnunum, en það
kallaði Marx „gildisauka“. Gildis-
aukinn var þannig tekinn af
breytilega fjármagninu og reikn-
aður af því. En menn þurfa ekki
að hugsa sig lengi um til þess að
skilja, að eitthvað er bogið við
þetta. Samkvæmt kenningunni á
gildisaukinn að vera því meiri sem
breytilega fjármagnið er meira,
þ.e. því meira sem vinnuaflið, sem
notað er í framleiðslunni, er
meira. Þetta felur það einnig í sér,
að gildisaukinn á að vera því
minni sem vélvæðing atvinnurek-
endanna er meiri. En það getur
ekki verið, því að atvinnurekendur
græða á vélvæðingu. Hvernig get-
ur gildisaukinn skýrt gróðann, ef
hann minnkar, þegar gróðinn
eykst? Reynt er að svara þessu í 3.
bindi Fjármagnsins, sem gefið
var út að Marx látnum. Svarið er,
að gróðinn sé ekki reiknaður af
breytilega fjármagninu eins og
gildisaukinn, heldur af öllu fjár-
magninu, summu varanlegs fjár-
magns og breytilegs.
Gróðinn var þannig ekki bund-
inn gildisaukanum. Marx hafði að
sjálfsögðu sína ástæðu til að
reikna gróðann af öllu fjármagn-
inu. Gróði hefði orðið misjafn
eftir framleiðslugreinum, ef svo
hefði ekki verið reiknað, því að í
sumum þarf meira vinnuafl og
minna varanlegt fjármagn en í
öðrum, en gróðinn verður að vera
svipaður í öllum framleiðslugrein-
um, ella stöðvast framleiðsla í
þeim, sem gróðinn er minnstur í.
Þetta felur það síðan í sér, að
skiptahlutfall vara ákvarðast ekki
af „gildi“ þeirra eins og það á að
vera samkvæmt kenningu Marx,
þ.e. ekki af því vinnuafli, sem
notað var til þess að framleiða
það, heldur af „framleiðsluverði"
þeirra. Kjóll, sem tiltölulega mikið
vinnuafl hefur verið notað til að
framleiða, en lítið varanlegt fjár-
magn, hefur ekki að sama skapi
meira skiptagildi en álplata, sem
tiltölulega lítið vinnuafl hefur
verið notað til að framleiða, en
mikið varanlegt fjármagn. Mót-
sögnina má því orða svo, að i 1.
bindi er miðað við „skiptagildi“
vöru, en í 3. bindi við „framleiðslu-
verð“. Marxsinnarnir reyna að
leysa þessa mótsögn í bókinni, en
þeim tekst það ekki, enda grípa
þeir einkum til merkingarbreyt-
ingar orða, er þeir ætla að komast
undan henni.
í alla hagfræðikenningu Marx
vantaði það, sem mestu máli
skiptir. Hvað átti að gera eftir
byltinguna? Hvernig var mönnum
ætlað að vinna saman í sameign-
arskipulagi? Þessum spurningum
svaraði Marx varla. Það var aust-
urríski hagfræðingurinn Ludwig
von Mises, lærisveinn Böhm-
Bawerks, sem sýndi í bókinni
Sameignarskipulaginu (Die Ge-
meinwirtschaft) 1922, að sú lausn,
sem marxsinnar hugsuðu sér, væri
ótæk. Verðlagning vara á markaði
væri nauðsynleg, ef reka ætti
búskap af einhverju viti. Honum
svaraði pólski hagfræðingurinn og
marxsinninn Oskar Lange nokkr-
um árum síðar með því að lýsa
sameignarskipulagi, þar sem vör-
ur væru verðlagðar eins og á
markaði. Ég sakna umræðna um
þetta mál, t.d. íslenzkunar ein-
hverrar greinar Langes, úr bók-
inni, því að fáir verða lengur til
þess að taka undir með Maurice
Dobb, sem spyr lesendur, „hvað
sanni betur heldur en þróun Ráð-
stjórnarríkjanna frá 1917, þá full-
yrðingu Marx, að kapítalisminn sé
tímabundið sögulegt skeið, sem
víkja muni fyrir sósíalismanum".