Morgunblaðið - 30.07.1981, Qupperneq 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 30. JÚLÍ1981
ptárgiitJ Útgefandi ttXiIíitití* hf. Árvakur, Reykjavfk.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson.
Auglýsingastjórl Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 80 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 4 kr. eintakið.
I „handarkrika“
Skandinavíu
Gjörvöll veröld veit að það eru engin kjarnavopn á Norðurlöndum.
Enginn heldur fram staðhæfingum þar um, ef undan eru skildar
nokkrar „gúrkur" í Þjóðviljanum um kjarnavopn á Keflavíkurflugvelli, sem
vantar þó allan sannfæringarsafa í. Hinsvegar er eitt stærsta vopnabúr
veraldar, sem m.a. geymir kjarnavopn, svo að segja í „handarkrika"
Skandinavíu, þ.e. á Kolaskaga á norðvesturmörkum Sovétríkjanna. Þá er
vitað um vopnabúnað Sovétmanna í Eystrasaltsríkjum — í næsta nágrenni
Norðurlanda. Kjarnavæddum kafbátum þeirra fer og fjölgandi á N-Atlants-
hafi og eru ósjaldan ekki langt undan íslandsströndum.
Norðurlönd geta naumast slakað á þeirri spennu, sem kjarnavopnabúnaður
Sovétríkjanna svo að segja í jaðri þeirra skapar, með því að lýsa því einhliða
yfir, sem heimur veit, að kjarnavopn verði ekki á Norðurlöndum. Sú von sem
skærust skin um marktæka afvopnun í veröldinni byggist á því, að vestræn
ríki mæti við samningaborðið sem ein og sterk heild. Líta þarf á
varnaröryggi og hugsanlega afvopnun á vesturhveli jarðar í samhengi, en
forðast ber að kljúfa okkar sterku varnarheild í veikar einingar, hvort heldur
er í samningum um afvopnun eða í varnarviðbúnaði. Það þjónaði fremur
hagsmunum gagnaðilans en vestrænna þjóða.
Áróðursstofnun Sovétríkjanna, APN, hefur sent íslenzkum fjölmiðlum
fjölritaða fréttaskýringu í tilefni af viðtali Brésnjef, ieiðtoga Sovétríkjanna,
við finnskt blað um kjarnavopn og Norðurlönd. Þar segir orðrétt: „Eins og
kunnugt er hafa margir stjórnmálamenn á Norðurlöndum, einkum í þeim
löndum sem eru í Nató, sett fram þá skoðun í þessum umræðum, að
nauðsynlegt sé að telja þau landamærahéruð, sem liggja að slíku svæði til
þess og í þessu tilliti yrðu það þá Kolaskagi og Eystrasalt. Þeim sem þetta
ritar (Ilja Baranikas) virðist þetta ekki rökrétt ...“ Síðar segir í þessari
sovézku fréttaskýringu: „Hvað varðar mögulega afstöðu Sovétríkjanna til
þeirra viðræðna, sem enn þá eru því miður aðeins hugsanlegar, þá verður að
búast við, að ekki verði hægt að tala um mjög verulegan samdrátt
kjarnorkuvopna í norðvesturhluta Sovétríkjanna, þegar á heildina er litið,“
en þar með teljast landamærahéruð sem liggja að Skandinavíuríkjum.
Hér er sami Sovéttónninn á ferð og fyrr. Vestræn ríki eiga að draga saman
varnarviðbúnað sinn. Ef hliðstæðar kröfur eru gerðar til Sovétmanna er það
„ekki rökrænt". Hinsvegar er þeim kappsmál að „semja" við Vesturveldin í
veikum einingum. Það þjónar ágengni þeirra. Og ekki skortir hliðstætt
Sovétbergmál í málgögn róttæklinga, hvorki hér á landi né annarsstaðar.
Sumarleyfin, land-
ið og vegakerfið
Nú stendur yfir sá tími sem við íslendingar verjum helzt í ársfrí okkar —
og framundan er mesta ferðahelgi landsmanna. Það er af hinu góða að
fólki gefist tími til að líta upp úr önnum hins daglega lífs, geti um frjálst
höfuð strokið og sinnt einstaklingsbundnum hugðarefnum. Ekki síður hitt að
fá tækifæri til að ferðast um landið, kynnast náttúru þess og fegurð, eða fara
utan til að sjá sig um í veröldinni. Ferðafrelsi er Islendingum í blóð runnið og
þeir gætu áreiðanlega illa sætt sig við það þjóðskipulag, sem meinar fólki að
ferðast heima eða heiman.
Ástæða er til að hvetja fólk til að þroska með sér heilbrigða
umgengnishætti við landið sitt. Gróðurlendi er sorglega lítill hluti landsins.
Og það á sannarlega í vök að verjast, þrátt fyrir stórátök í ræktun. Það er
hægt að valda illbætanlegu tjóni með skammtíma gáleysi, ef ökutækjum er
beitt utan vegakerfis á viðkvæmum gróðurblettum. Við þurfum því að
umgangast landið okkar af háttvísi og hlýhug. Hver yfirgefinn áningarstaður
þarf að vera hreinn og bera gengnum gesti gott vitni.
Umferðarslys eru því miður of tíð hér á landi og valda oft dauða eða
örkumlum, auk eignatjóns. Þessum slysum má verulega fækka með háttvísi
og tillitssemi í umferðinni. Það er of seint að iyðrast eftir að slys er orðið.
Þessvegna ættu menn að haga ferðamáta þann veg, að hvern dag megi að
kveldi lofa.
Því miður eigum við langt í land með varanlega vegagerð. Islenzkir vegir
gera því mun meiri kröfur til ökutækja en þekkist annarsstaðar. Þessvegna
þarf hvcr sá, sem leggur á þjóðvegakerfið, að búa ökutæki sitt undir þá
þolraun — og haga akstri eftir aðstæðum. En í leiðinni megum við gjarnan
minnast þess, að varanleg vegagerð er arðbær fjárfesting, sem skilar sér
undrafljótt, kostnaðarlega, í minna vegaviðhaldi, minni benzíneyðslu, minni
varahlutakostnaði og lengri endingu bifreiða. Aðeins virkjunarframkvæmdir
eru taldar arðbærari en varanleg vegagerð, en þó því aðeins að samhliða sé
tryggður nægur orkumarkaður.
Þá er ástæða til að minna þá, sem hyggjast sækja heim vötn og ár, á að búa
sig þann veg að heiman sem við á, hvað öryggisbúnaði viðvíkur, og gæta
varkárni í hvívetna.
íslenzkur ferðaiðnaður hefur haldið vel á spöðum undanfarin ár og getur
boðið ferðafólki upp á fyrirmyndarþjónustu. Það er því vel við hæfi að
Íslendingar verji orlofi sínu á heimaslóðum. En við þurfum að umgangast
landið okkar á þann hátt sem því ber og hafa fyrirhyggju með í ferðalagið.
Morgunblaðið óskar landsmönnum góðrar og gleðiríkrar helgi og vonar að
allir megi heilum vögnum heim aka.
Fréttaskýring um súrálsmálið
Samkvæmt samningunum um Álverið
í Straumsvík frá 28. marz 1966
greiddi ÍSAL sérstakt framleiðslu-
gjald í stað venjulegra skatta hér-
lendis. Gjaldið var lagt á framleiðslu
óháð ágóða félagsins, en þó með
þeim takmörkunum, að skattinneign
myndaðist hjá ríkinu, ef greiðslur
framleiðslugjaldsins urðu sannan-
lega umfram 50% af nettótekjum
félagsins það ár.
í þessum samningum eru ákvæði sem
heimila íslenzkum stjórnvöldum eft-
irlit m.a. með súrálsverðinu til
ÍSAL. Þessi heimild var notuð 1973
af Magnúsi Kjartanssyni, þáverandi
iðnaðarráðherra, og var þá í lok
rannsóknar ekki talið neitt athuga-
vert við súrálsverðið. Ekki náðist þá
árangur af óskum um endurskoðun
samningsins. I ágústlok 1974 verða
stjórnarskipi og við embætti iðnað-
arráðherra tók Gunnar Thoroddsen.
Þá um haustið hófust viðræður við
Alusuisse að nýju, og heimildin til
endurskoðunar var nýtt.
Alusuisse sendi í febrúar 1975 ríkis-
stjórninni bréf þar sem félagið
krafðist skattendurgreiðslna að upp-
hæð rúmlega 4 milljónir dollara.
Mikill undirbúningur fór fram í
kjölfar þessarar endurgreiðslukröfu
og í framhaldi af þeim viðræðum við
Alusuisse. Endurskoðunarfyrir-
tækinu Coopers & Lybrand var þá
falið að athuga málið. Hér heima
undirbjó viðræðunefnd um orkufrek-
an iðnað málið og í maíbyrjun er
gerð samantekt á hennar vegum.
í samantektinni er m.a. vakin athygli
á þróun kostnaðarverðs hráefna
ISAL. Kemur þar fram, að hækkun-
iná tveimur aðalhráefnum ÍSAL,
sem keypt eru af Alusuisse, frá
febrúar 1967 til maí 1975, hafi orðið
142,2% eða sem svarar 289,60 dollar-
ar á áltonn, en hækkun söluverðs á
sama tíma var 320 dollarar. Þá
kemur einnig fram að verðið á súráli
er að mati viðræðunefndarinnar
talið í hámarki miðað við önnur verð
á markaðinum.
Viðræðunefndin benti þá sérstaklega
á, að Alusuisse hafi aðstöðu til að
hafa áhrif á hagnað ÍSAL í gegnum
hráefnisverð, sem ISAL er gert að
greiða. Sérhver hækkun á hráefnis-
verði lækki hagnað ÍSAL og einnig
er bent á að Alusuisse viti af þessu
möguleika þar sem á árinu 1973 hafi
verið veittur sérstakur afsláttur á
súrálsverði til að ISAL gæti sýnt
hagnað og njóti þar af leiðandi betri
lánskjara út á við.
Coopers og Lybrand segja í lokaorðum
í skýrslu sinni til íslensku ríkis-
stjórnarinnar sem barst henni 3. okt.
1975, að ekki sé um neitt eiginlegt
heimsmarkaðsverð á súráli að ræða
eins og áli og því verði að taka tillit
til þess, að þær upplýsingar sem
tekist hafi að afla um súrálsverð
hrökkvi ekki til þess að segja
nákvæmlega til um verð í viðskipt-
um óskyldra aðila og að mat á
viðeigandi verðií viðskiptum
óskyldra aðila hljóti frekar að telj-
ast skoðun en staðreynd og með það
í huga komast C&L að þeiri niður-
stöðu að lækka beri tölu ÍSAL um
súrálskaup á árinu 1974 um 344
milljónir gkr.
Síðari hluta árs 1975 nást samningar
við Alusuisse og að mati íslenzkra
aðila er talið að þetta súrálsverðs-
mál hafi átt sinn þátt í því — og
hann-ekki lítinn — að hækkun næst
fram á raforkuverði. Hefur sú hækk-
un numið tekjuauka hjá Landsvirkj-
un upp á 17,5 milljónir dollara fram
til síðustu áramóta. Alusuisse viður-
kenndi þó aldrei að um of hátt verð
hafi verið að ræða og forstjóri
fyrirtækisins, Weibel, sagði í viðtali
við Mbl. í desember sl. að fyrirtækið
hefði árið 1974 — sem ætíð — haldið
sig í einu og öllu við ákvæði
aðalsamningsins.
Við samningana 1975 urðu einnig
breytingar varðandi framleiðslu-
gjaldið og var meginbreytingin í því
fólgin að upp var tekinn lágmarks-
skattur, sem greiðist án tillits til
taps eða hagnaðar, hjá ÍSAL og
skorið var á, að skattinneign mynd-
ist, nema við ákveðin skilyrði. Einn-
ig gildir nú sú hámarkstakmörkun,
að hækkun framleiðslugjaldsins
vegna stigbreytinga, sem einnig er
getið um í aðalsamningi, má ekki
leiða til skattlagningar umfram 55%
af nettóhagnaði félagsins í stað 50%
áður og nýtt lágmark er við 35%.
Samkomulag varð einnig um þáver-
andi skattinneign og hún ákveðin 4,4
milljónir dollara, sem var nokkru
lægri upphæð en ISAL hafði haldið
fram. Inneign þessi ber vexti sam-
kvæmt forvöxtum bandaríska seðla-
bankans og mun hún nú nema um 6
milljónum dollara.
★
Að mati íslendinga varð of hátt verð á
súráli, miðað við verð óskyldra aðila,
til þess að samningar náðust um
lagfæringu raforkuverðs og fleira á
árinu 1975, þó Alusuisse mótmælti
þá og mótmælti enn að um brot á
samningi hafi verið að ræða. Við-
ræðunefndin íslenzka benti í um-
fjöllun um súrálsmálið þá á, að
Álusuisse hefði með verðlagningu á
súráli aðstöðu ti að hafa áhrif á
hagnað ÍSAL og þar með skattlagn-
ingu. Á þeim tíma var því um
skattamál að ræða. í viðræðum milli
aðila náðust lagfæringar og breyt-
ingar, hvort sem súrálsmálið hefur
átt stóran eða lítinn hlut að máli.
★
Frá gerð viðbótarsamningsins 1975
hefur verið hljótt um þessa samn-
inga og heimild aðalsamnings um
endurskoðun og eftirlit ekki verið
notuð. Upphaf núverandi „súráls-
máls“ eins og það hefur verið nefnt í
fjölmiðlum má rekja til umræðna á
alþingi í desember sl., en þar segir
Hjörleifur Guttormsson iðnaðarráð-
herra í umræðum í sameinuðu þingi
um þingsályktunartillögu þing-
manna Sjálfstæðisflokksins um
stóriðjumál, „að í rauninni megi
leiða að því rök, þó ég sé ekki að gera
hér tillögu þar um, að hagkvæmast
væri að skrúfa fyrir þetta stóriðju-
ver, álverið, í áföngum og spara með
því sem svarar heilli stórvirkjun.
Slíkt væri raunar langsamlega ódýr-
asti virkjunarkostur landsmanna
nú“. — Ráðherrann sagði einnig, að
finna mætti þeim einstaklingum
sem störfuðu hjá ÍSAL þjóðhagslega
heppilegri störf.
Ilávær umræða og mikil blaðaskrif
verða í kjölfar þessara ummæla
iðnaðarráðherrans. Þriðjudaginn 16.
desember boðar ráðherrann til
blaðamannafundar og upplýsir þar,
að á árabilinu 1974 til 1980 hafi orðið
“hækkun í hafi“ á súráli frá Ástralíu
til Straumsvikur sem nemur 47,5
milljónum dollara, og næmi hækk-
unin 54,1% hærra innflutningsverði
til íslands en útflutningsverði frá
Gove í Ástralíu. Tölur þessar segir
Hjörleifur byggðar á upplýsingum
frá áströlsku hagstofunni, einnig
segir hann að með tilliti til þessara
upplýsinga hafi ríkisstjórnin ákveð-
ið að krefjast endurskoðunar samn-
inga við Alusuisse á raforkuverði. Þá
er upplýst að endurskoðunarfyrir-
tækið Coopers & Lybrand hafi málið
til framhaldsmeðferðar.
„Ilækkun í hafi 80 milljarðar" er
aðalfyrirsögn í Þjóviljanum daginn
eftir og segir þar einnig: „Svika-
mylla Alusuisse afhjúpuð." Sama
dag er málið á ný til umfjöllunar á
Alþingi, nú utan dagskrár í efri
deild. Kjartan Jóhannsson formaður
Alþýðuflokksins kveður sér máls
utan dagskrár og krefst svara frá
forsætisráðherra Gunnari Thor-
oddsen og Hjörleifi Guttormssyni,
sem fyrrverandi og núverandi iðnað-
arráðherrum, um hvern veg eftirlit
með súrálsverði hafi verið háttað frá
1975. Þau svör eru gefin, að ekki hafi
verið talin ástæða til slíkrar könn-
unar. Til máls taka einnig Eyjólfur
Konráð Jónsson og Þorvaldur Garð-
ar Kristjánsson. Þeir lýsa sig reiðu-
búna til samstarfs í máli þessu en
deila á málsmeðferð eins og Kjartan.
Lýsir Hjörleifur því yfir í umræðun-
um að samráð verði haft við stjórn-
arandstöðuna í máli þessu.
Viðbrögð Alusuisse í málinu eftir
fréttamannafund ráðherra iðn-
aðarmála voru yfirlýsing um að
fyrirtækinu hefði ekki verið gefin
tækifæri né tími til að leggja fram
skýringar, aður en málið var birt
almenningi og Alþingi. Alusuisse
kvaðst sýknt allra saka. það hefði
langtímasamningsbundna skyldu til
að sjá ÍSAL fyrir súráli sem vernd-
aði ISAL gegn truflunum sem leitt
gætu til tjóns. Þá hefði súrálsverðið
milli ÍSAL og Alusuisse ávallt verið
og væri innan ramma langtímaaf-
hendingarsamninga. Einnig sögðu
þeir samanburð á hagskýrsluverðum
ástralsks súrálsútflutningsverðs við
innflutningsverð ISAL villandi.
Weibel, aðstoðarforstjóri Alusuisse,
sagði í viðali við Mbl. 19. desember,
að Alusuisse hefði sagt Hjörleifi
Guttormssyni að þeir hefðu haldið
sig í einu og öllu við ákvæði
aðalsamnings um viðskipti milli
óskyldra aðila. Þetta myndu þeir
sanna honum.
Weibel sagði ráðherrann haldinn mis-
skilningi í málinu, eins og hann
orðaði það, sem hann kvað yrði
leiðréttur, er Alsuisse gæfi fullnað-
arskýrslu um málið, sem berast
myndi fyrir miðjan febrúar.
★
Tölur þær sem iðnaðarráðherra til-
nefndi um „hækkun í hafi“ fékk Ingi
R. Helgason hæstaréttarlögmaður
og fulltrúi ríkisins í stjórn ÍSAL hjá
áströlsku hagstofunni í för sinni til
Ástralíu og London dagana 11. til 20.
nóvember sl. en þangað var hann
sendur sérstaklega til að kanna
súrálsviðskipti. Segir hann í skýrslu
sinni um ferðina að þetta séu
staðfestar heildartölur um útflutn-
ing frá Ástralíu til íslands. Ingi átti
einnig viðræður við aðra opinbera
aðila í Ástralíu og eins fulltrúa
Coopers & Lybrand í London.
í fyrrnefndri skýrslu Inga R. Helga-
sonar kemur m.a. fram, að um
mánaðarmótin nóvemer til desem-
ber hafi verið efnt til vinnufundar
með Coopers & Lybrand og þar
gengið frá skýrslu um „hækkun í
hafi“. Það virðist því koma tiltölu-
lega snemma í ljós, að „hækkun í
hafi“ kemur ekki inn á viðskipti
íslenzkra stjórnvalda við Alusuisse
skv. samningum eins og komið hefur
fram opinberlega nú. Enda segir í
niðurstöðum skýrslu Inga R. frá
Ástralíuförinni: „er ljóst, að ákvæð-
in í 27.03 í aðalsamningi byggja á
verði milli óskyldra aðila (arm’s
Iength prices), þegar arður ÍSAL er
reiknaður til skattlagningar. Fræði-
lega séð þarf því kostnaðarverð á
súráli eða hækkun verðsins í hafi
ekki að skipta máli við útreikning á
arði og sköttum ÍSAL, svo framar-
lega sem súrálsverðið til ÍSAL er í
takt við verð milli óskyldra aðila á
súráli."
Iðnaðarráðherra virðist þessi stað-
reynd ljós eftir fund Inga R. með
fulltrúum Coopers og Lybrand í
London 4. desember. Weibel, aðstoð-
arforstjóri Alusuisse, situr fund með
ráðherra 13. desember, gefur
bráðabirgðaskýringu og boðar fyllri
skýrslu um málið. 17. desember
sendir ráðherra formlega, skriflega
beiðni til Coopers og Lybrand þar
sem fyrirtækinu er falið að gera
nákvæma rannsókn á „arms length
prices" á súráli á árabilinu 1975 til
1979, þ.e. viðskiptum óskyldra aðila
og gefa upp álit sitt á hvað meta
mætti slíkt meðalverð í heiminum á
Of hátt verð
hækkunar rí
— að mati 1
Alusuisse mótmælti þá