Morgunblaðið - 12.09.1981, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. SEPTEMBER 1981

Til varnar
Hayefe
og Friedman
Eftir Hannes Hólmstein Gissurarson
Grein í tilefni ádeilu Þorsteins Gylfasonar á frjálshyggju Hayeks og Friedmans
Nokkrir menn hafa skrifað greinar
síðustu vikurnar í Morgunblaðið um
frjálshyggju, Einar Baldvin Baldvinsson
20. ágúst, Sigurður Thorlacius 5. septem-
ber og Þorsteinn Gylfason 5. og 6.
september. Einar Baldvin gagnrýndi
lýðræðishugtak frjálshyggjumanna, Sig-
urður svaraði rökum þeirra gegn ríkis-
afskiptum af nýtingu náttúruauðiinda, en
Þorsteinn deildi á frjálshyggju tveggja
kunnustu stjórnmáiahugsuða nútímans,
Friedrich Hayeks og Milton Friedmans.
Þessum þremur mönnum ber öllum að
þakka fyrir málefnalegar greinar, ólíkar
flestum þeim, sem skrifaðar hafa verið
áður gegn frjálshyggju. Rökræður við þá
geta skýrt þann ágreining, sem er um
markmið og leiðir í stjórnmálum, og orðið
mjög gagnlegar. Ég vona, að ég geti svarað
þeim og ýmsum öðrum rækilega síðar, t.d.
í tímaritinu Frelsinu, en verð að sinni að
láta mér nægja að gera nokkrar athuga-
semdir við greinar Þorsteins — til varnar
Hayek og Friedman, sem hann misskilur
því miður, og til skýringar nokkrum
stjórnmálahugtökum.
I.
Þorsteinn deiiir á frjálshyggju Hayeks
og Friedmans. En hvað er frjálshyggja?
Það er hugtak, sem við notum til að skilja,
hvaða stjórnmálahugmyndir menn hafa.
Þorsteinn hefur þá kenningu um frjáls-
hyggjuna, að hún sé ekki ein, heldur séu
frjálshyggjurnar margar, frjálshyggjan
hafi ekkert „innra eðli“, sem lýsa megi
með skilgreiningu. Hann vitnar í ættar-
mótskenningu Ludwig Wittgensteins, seg-
ir, að á öllum þessum frjálshyggjum sé
ættarmót eða svipur, en þær hafi ekkert
eitt samkenni — annað en nafnið. Þetta er
að sjálfsögðu rétt í einum skilningi,
frjálshyggjurnar eru jafnmargar frjáls-
hyggjumönnunum, þótt ekki sé nema af
þeirri einföldu ástæðu, að þeir eru ólíkir
einstaklingar. Frjálshyggja Ólafs Björns-
sonar í bókinni Frjálshyggja og alræðis-
hyKKja er ekki hin sama og frjálshyggja
Jónasar Haralz í bókinni Velferðarríki á
villigötum, sem er að koma út. En það
breytir því ekki, að margt er líkt með
þessum „tveimur" frjálshyggjum. Þetta,
sem Þorsteinn segir, er þó rangt í þeim
skilningi, að allt geti verið frjálshyggja,
sem mönnum sýnist að telja svo. Hugtök
eru tilgangslaus, ef svo er. Orðið „frjáls-
hyggja“ er misnotað, ef það er notað um
stefnu Alþýðubandalagsins eða stjórn-
málahugmynd John Kenneth Galbraiths.
(Þorsteinn gerir reyndar einfalda villu,
þegar hann telur Galbraith frjálshyggju-
mann. Galbraith kallar sig „liberal", en
það orð hefur aðra merkingu, það er notað
um menn með aðrar stjórnmálahugmynd-
ir, í Bandaríkjunum en í Norðurálfu.
Þorsteinn verður að gæta sín á að íslenska
eins og tölva. Islenska orðið „frjálshyggja"
hefur fengið merkingu, ekki síst af bók
Ólafs Björnssonar og blaðagreinum Jónas-
ar Haralz og margra annarra, og engin
ástæða er til að breyta þeirri merkingu.)
Ég hef talið einn prófstein vera til á
frjálshyggju — þá kenningu, að atvinnu-
frelsi sé nauðsynlegt skilyrði fyrir al-
mennum mannréttindum. Þetta er ekki
„eðli“ frjálshyggjunar, heldur regla um,
hvernig nota eigi orðið (eða öllu heldur,
hvernig eigi ekki að nota það), sett til þess
að auðvelda rökræður. Þrætur um „eðli“
hugtaka eru tilgangslitlar, en það er þó
skynsamlegra að koma sér saman um
þrönga merkingu orða en víða og hafa því
orðið „frjálshyggju" um þessa kenningu,
sem ég taldi hentugan prófstein, en finna
önnur orð um aðra stjórnmálahugmyndir.
Ég ætla að leyfa mér, áður en ég sný
mér að ádeilu Þorsteins á Hayek og
Friedman, að benda lesendum á tvö brögð,
sem Þorsteinn beitir, þótt hann hneykslist
mjög á öðrum fyrir „ósvífinn áróður".
Annað er það, að hann lætur svo sem hann
standi álengdar og horfi með vorkunn-
samlegri lítilsvirðingu á tvo hópa manna
munnhöggvast, frjálshyggjumenn og „fé-
lagshyggjumenn" (en það orð notar hann
um sósíalista), en hvorugur hópurinn skilji
í rauninni, um hvað málið snúist. Hann er
ekki fyrsti maðurinn, sem líkir frjáls-
hyggjumönnum við sameignarsinna
kreppuáranna, og satt er það að vísu, að
eldmóðurinn er svipaður og sennilega
illskiljanlegur mönnum, sem eru að reskj-
ast. En það skiptir að sjálfsögðu engu um
þau rök, sem færð eru fyrir kenningunni.
Þeim verður að svara með öðrum rökum,
en ekki skopinu einu. Hitt bragðið, sem
Þorsteinn þeitir, er að leggja alltaf
óskynsamlegasta skilning, sem kostur er á,
í orð þeirra, sem hann deilir við. Hann
setur sig í stellingar manns, sem sé að
vanda um við óþæga nemendur, en ekki að
rökræða við kunna hugsuði, sem eru ekki
taldir neinir bjálfar. Ég efast ekki um, að
Þorsteinn telji sig vita margt betur en
Hayek og Friedman, enda hafa þeir ekki
hlotið nema ein nóbelsverðlaun hvor. En
það er þó sjálfsögð vinnuregia í rökræðum
að leggja skynsamlegasta skilning, sem
kostur er á, í orð fræðimanna, svo að
rökrætt verði um hugmyndir, en ekki orð.
II.
Þorsteinn fer þeim orðum um Hayek, að
hann sé „gamalmenni", sem „þjarki". Sá
skætingur skiptir engu máli. Hvað hefur
hann að segja um hugmyndir Hayeks?
Hann hefur tvennt að segja um fyrirlestur
þann, sem Hayek flutti undir heitinu
„Miðju-moðið" á íslandi og birtur var í 1.
hefti Frelsisins 1980. Annað er um rök
Hayeks gegn einni kenningu Mills:
Þess má geta í þessu viðfangi að sú
gagnrýni Hayeks á Mill (Frelsið I
(1980), 6—35) er byggð á sandi: Hayek
virðist, svo lygilegt sem það má teljast,
ekki skilja ívitnunina í Ilagfræði Mills
sem hann reisir gagnrýni sína á, hann
snýr beinlínis átakaniega út úr henni.
Ég bið lesendur að taka eftir, að
Þorsteinn svarar ekki rökum Hayeks gegn
kenningu Mills, heldur telur, að ívitnunin,
sem Hayek velur, eigi ekki við. Sú kenning
Mills, sem Hayek hafnar, er, að gera megi
greinarmun á framleiðslu lifsgæðanna og
dreifingu þeirra og að markaðssjónarmið
eigi við í framleiðslu, en réttlætissjónar-
mið í dreifingu. Eg held, að tilvalið sé að
spyrja Þorstein sjálfan, hvort Mill hafi
haft þessa kenningu. Frá þessari kenningu
segir Þorsteinn svo í formála bókarinnar
Frelsið eftir Mill:
Mill hafnaði þar (í bókinni Lögmál
hagfræðinnar) fyrstur manna þeirri
skoðun hinna eldri hagfræðinga, einkum
Davids Ricardo (1772—1823) að skipting
eigna og tekna á hverjum tíma ylti á
óbreytanlegum lögmálum efnahagslífs-
ins. Hann taldi framleiðsluna eina háða
slíkum lögmálum.
Þorsteinn kveður í þessum formála —
skýrlega að orði. Mill hafði þessa kenn-
ingu, gerði þennan greinarmun. Mér finnst
síðan minna máli skipta, hvort Hayek
hefur misskilið eina tiltekna ivitnun en
hvort rök hans gegn kenningu Mills eru
gild, en ætla þó að fara með margum-
rædda ívitnun Hayeks í orð Mills:
Lögmálin um og skilyrðin fyrir fram-
leiðslu lífsgæðanna eru fræðilegs eðlis
... En svo er ekki um dreifingu
lífsgæðanna. Hún kemur engum lögmál-
um við heldur er aðeins mannasetning.
Mennirnir geta sem einstaklingar eða í
hóp gert það við lífsgæðin sem þeir kæra
sig um þegar þeim er til að dreifa (the
things once there). Þeir geta fengið þau
öllum sem þeir kjósa, með öllum þeim
skilyrðum, sem þeir setja.
Getum við skilið þessa ívitnun öðrum
skilningi en Hayek? Er Mill ekki að koma
orðum að þeirri kenningu, sem bæði
Þorsteinn og Hayek segja, að hann hafi?
Ástæða er til að víkja nokkrum orðum
að þeim rökum, sem Hayek færði gegn
kenningu Mills, en Þorsteinn lét ósvarað.
Þau eru, að framleiðsla og dreifing
lífsgæða séu síður en svo óháð, enda
dreifist lífsgæðin i sjálfri framleiðslunni
og hljóti að gera það, því að ella geti menn
ekki vitað, hvað eigi að framleiða. Menn
vita, hvað þeir eiga að framleiða, því að
markaðurinn segir þeim það (en „markað-
urinn" er orð, sem hefur einkum merking-
una: val einstaklinga). Verðbreytingar á
markaðnum vegna þess, að fleiri eða færri
en áður velja eitthvað, eru upplýsingar um
það, hvaða framleiðslubreytingar séu
nauðsynlegar. Sá, sem græðir, hefur
brugðist skynsamlega við breytingum og
spáð vel fyrir um framtíðina. Gróði hans
sýnir öðrum, hvað eigi að framleiða og
hvernig. sú dreifing lífsgæðanna, sem
hlýst af framleiðslunni, er því ómissandi
leiðarstjarna í sjálfri framleiðslunni. Hún
er í rauninni forsenda hagkvæmrar fram-
leiðslu. Menn geta að sjálfsögðu reynt að
nota ríkisvaldið til að breyta dreifingu
lífsgæðanna, en það veldur því, þegar til
lengdar lætur, að framleiðslan verður
óhagkvæmari, lífsgæðin verða færri og
mennirnir því allir fátækari en ella. Þessi
rök Hayeks kunna að vera flókin fyrir þá,
sem hafa ekki lesið rit hans, en það er
ómaksins vert að kanna þau, og það ætti
Þorsteinn að gera. (Þess má geta, af því að
Þorsteinn nefnir kenningu Rawls um
réttlæti með velþóknun, að Hayek telur
hana síður en svo í mótsögn við frjáls-
hyggju sína. Ástæðan til þess á að blasa
við þeim, sem þekkja kenningu Rawls um
réttlæti og skilja rök Hayeks gegn því að
breyta dreifingu lífsgæðanna.)
Hitt, sem Þorsteinn hefur að segja um
fyrirlestur Hayeks, er þetta:
Þess utan er öll grein Hayeks gagnsýrð
af barnslegri vísindatrú — vísindatrú
sem tengist siðfræðilegri tvíhyggju
þeirra Davids Hume og Max Weber og
henni í frumstæðustu mynd.
Verri öfugmæli eru varla til um kenn-
ingu Hayeks. Hann hefur skrifað heila bók
gegn vísindatrúnni, The Counter-Revolut-
ion of Science (Þorsteinn nefnir engin
dæmi „barnslegrar vísindatrúar" hans), og
hann telur siðfræðilega tvíhyggju alls ekki
fullnægjandi. Siðfræðileg tvíhyggja er
komin frá Grikkjum, sem gerðu greinar-
mun á mannasetningum og náttúrulög-
málum. Hayek telur, að þessi greinarmun-
ur sé óheppilegur, því að hans vegna hafi
mörgum sést yfir, að til sé þriðja reglan,
sú sem menn komast ekki að í náttúrunni
(þ.e. er ekki náttúrulögmál) og koma ekki
heldur á í mannheimi (þ.e. er ekki
mannasetning), heldur kemst á við sam-
skipti manna. Regla getur komist á, án
þess að nokkur komi henni á. Hún getur
verið árangur mannlegra athafna án þess
að hafa verið ætlun nokkurs manns. Dæmi
um þetta eru markaðslögmálin, sú sam-
stilling eða regla, sem verður til á
markaðnum vegna verðbreytinga, en þær
samhæfa störf einstaklinga. (Vera má, að
forn lög íslendinga hafi verið þessarar
gerðar. Þau voru umfram allt réttarvenj-
ur, sem voru færðar í letur, löngu eftir að
þær höfðu orðið til við langa þróun.)
Það er síðan annað mál, að Hayek gat
þess í fyrirlestrinum, að í vísindin mætti
ekki sækja rök fyrir siðferðilegum skoðun-
um og vísaði í því viðfangi til Humes og
Webers. Þetta hefur líklega valdið mis-
skilningi Þorsteins. Hayek var að benda á,
að enginn vísindalegur mælikvarði er
tiltækur, sem við getum notað til að
komast að, hvað sé sanngirni og hvað ekki
í tekjuskiptingu eða dreifingu lífsgæða. Ég
bið lesendur að taka eftir, að þetta eru
önnur rök Hayeks gegn afskiptum ríkisins
af tekjuskiptingunni en þegar hefur verið
rætt um. (Hin voru, að þau væru óhag-
kvæm, drægju úr framleiðslu lífsgæð-
anna.) En hvað felst í þessum rökum
Hayeks? Við tökum dæmi. Þorsteini kann
að finnast, að hann eigi „skilið“ 2 þús. kr.
hærri mánaðarlaun en hann hefur. Ég
kann að vera honum ósammála. Tvær
hugmyndir um sanngirni rekast á. Hvern-
ig getum við leyst málið? Hayek segir, að
við verðum að sætta okkur við að fá það af
lifsgæðunum, sem aðrir telji okkur eiga
skilið, sætta okkur við þá eftirspurn, sem
sé á markaðnum eftir þjónustu okkar.
M.ö.o. verðum við að sætta okkur við það,
að markaðurinn dreifi lífsgæðunum, því að
enginn önnur skynsamleg regla sé til um
það, hvernig eigi að dreifa þeim. Segjum
sem svo, að Þorsteinn reyndi að selja
þjónustu sína á markaðnum, þ.e. heim-
spekifyrirlestra. Hann fengi það af lífs-
gæðunum í sinn hlut, sem aðrir væru
tilbúnir til þess að greiða honum fyrir
þessa þjónustu. Og hann hefði ekki yfir
neinu að kvarta, þó að áheyrendur á
fyrirlestrum hans yrðu miklu færri en á
hljómleikum, sem Björgvin Halldórsson
héldi, og tekjur hans því miklu lægri en
Björgvins. Það, sem gerðist, væri, að fleiri
veldu „Bjögga" en Þorstein, og engin rök
má sækja í vísindin fyrir því, að þetta val