Morgunblaðið - 04.10.1981, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. OKTÓBER 1981
7
Umsjónarmaður Gísli Jónsson______________120. þáttur
Efni þessa þáttar verður hið
sama ok i siðasta þætti. Þar
slæddust inn villur, sem voru af
því tagi, að rétt þykir að endur-
hirta þáttinn í heild.
Fyrir skömmu endaði ég
spjallið á spakmælinu: Fátt er
svo ill, að einugi dugi.
Eins og oft endranær varð-
veitist í orðskviðum gamlar
myndir málsins sem ella eru
týndar og tröllum gefnar. I
þessu dæmi er orðmyndin ein-
ugi því til staðfestingar.
Fyrst er að athuga hvað
orðasambandið merkir: Fátt er
svo illt, að það dugi ekki að
einhverju leyti, eða fátt er svo
lélegt, að það sé ekki einhverj-
um eða einhverju nytsamlegt.
Þágufallið einu, sem þarna er
á undan neitunarviðskeytinu
-gi, er annað hvort svokallað
tillitsþágufall, sbr. þýðinguna
að einhverju leyti, eða hrein-
lega andlag með duga. Eitt-
hvað dugir einhverjum.
í fornu máli var viðskeytið
-gi oftast haft til neitunar,
eins og í títtnefndu orðtaki, en
einng gat það haft tilvísunar-
merkingu. Fræg eru orð Is-
lendingabókar Ara fróða Þor-
gilssonar: „En hvatgi (hvatki)
er missagt er í frægðum þess-
um, þá er skylt að hafa það
heldur, er sannara reynist."
Þetta mun eiga svo að skilja,
að hvað sem rangt er í bókinni,
þá beri að leiðrétta það.
Nú kann svo til að bera, að
þetta gamla viðskeyti birtist
okkur í eilítið breyttri mynd,
-ki (sbr. hvatki). Það er þannig
að skýra, að g-hljóðið hafði þá
áráttu að breytast í k, ef það
fór næst á eftir tannhljóðun-
um s eða t. Því er það t.d., að
eignarfallið, það sem samsvar-
ar þagufallinu einugi (engu),
er cinskis, g-ið hefur orðið að
k vegna eignarfallsendingar-
innar s, en síðan hafa menn
skotið öðru eignarfallsessi aft-
an á alla romsuna til frekara
öryggis. Nefnifallsmyndin (og
reyndar líka þolfallsmyndin)
eitt-gi breyttist í eittki af
fyrrgreindri ástæðu, og með
tíð og tíma var úr því ekki.
Það þótti mönnum kollótt
fornafn og tóku að nota þá orð-
mynd í atvikslegri merkingu,
svo sem við gerðum nú. Hins
vegar var puntað upp á for-
nafnið með því að skeyta við
það halanum -ert, svo sem í
likingu við eitthvert eða sér-
hvert. Höfum við svo fengið
hina forkostulegu fornafns-
breytingu: ekkert, um ekkert,
frá engu til einskis. En gamla
þágufallið einugi lifir aðeins í
orðtakinu sem þessar mála-
lengingar spunnust út af.
Svipað hefur gerst í sögu
annars fornafns sem nú er að
mestu gleymt. Það fornafn
hafði sömu merkingu og ekk-
ert og birtist í breytilegum
myndum (vætki, vetki o.fl.). Af
þessu fornafni lifir víst ekki
annað en þágufallið vettugi =
engu í orðasambandinu að
virða eitthvað að vettugi, það
er að virða það að engu, taka
akkert mark á því. í gömlum
skáldskap bregður þessu for-
nafni oft fyrir í öðrum föllum.
Bjarni Thorarensen kvað í
erfiljóðum um sr. Sæmund
Magnússon Hólm:
Hægast er öðrum
að herma eftir
í vætkis verðu,
en með því mun hann eiga
við, að auðveldast sé það
mönnum að apa annarra háttu
í því sem einskis vert sé. Þeir
sem ekki bundu bagga sína
sömu hnútum og samferða-
menn voru aftur hraktir í urð
út úr götunni.
Ingólfur Gunnarsson á Ak-
ureyri hringdi til mín um
kvöldið og hafði þá verið að
hlusta á fréttaviðtal um er-
lenda ferðamenn. Hann kvað
viðmælanda fréttamanns hafa
svo til orða tekið um einhve; ja
útlendinga, að þeir mundu
koma aftur, því að nú hefðu
þeir fengið smjörþefinn af Is-
landi. Við Ingólfur erum á einu
máli um að hér sé ekki rétt
með þetta orðasamband farið.
Að sjálfsögðu getur smjörþef-
ur verið með ýmsu móti, eftir
því hvernig ástatt er um
smjörið hverju sinni, en hvað
sem því líður, hefur svo farið
að þetta orðtak er haft í nei-
kvæðri merkingu. Ætla má að
orðið smjörþefur hafi oftar en
hitt verið notað , þegar smjör-
ið var farið að skemmast.
í orðabók Menningarsjóðs er
sagt að þetta orðtak merki að
kenna á einhveru, þola óþægi-
legar (auðkennt hér) afleið-
ingar einhvers. Hafi ferða-
menn fengið smjörþefinn af
íslandi og Islendingum, er því
vart við því að búast, að þeir
leiti hingað aftur, nema þá í
sjálfspyndingar- eða hefnd-
arskyni.
Hér er því um að ræða þann
rugling í notkun orðtaka sem
svo oft hafa verið tekin dæmi
af í þáttum þessum, stundum
samfara afbökun vegna mis-
heyrnar og skilningsskorts,
sbr. að sjá sína sæng út-
breidda fyrir upp reidda, að
koma eins og fjandinn úr
sauðalæknum fyrir sauðar-
leggnum og kunna eitthvað
reiðbrennandi í staðinn fyrir
reiprennandi. Þetta síðasta
minnir á, þegar reip (nú reipi)
rennur greiðlega gegnum
greipar eða hagldir. Afbakanir
orðtaka eru af mörgum toga
spunnar, eins og þegar maður-
inn sagði að neyðin kenndi
naktri konu að syngja.
Að lokum er svo skóladæmi
um staglstíl. Ólafur Bene-
diktsson á Akureyri kenndi
mér þessa greinargóðu lands-
lagslýsingu eftir ónefndan höf-
un:
Fagranes er fagurt nes
með fjöll og skóga, vötn og nes.
Það er alveg eins og önnur nes,
alveg eins og Langanes.
Húsgagnasýning
sunnudag frá 2—5
Vorum að fá ódýrar
veggsamstæður úr
eik, hnotu og pales-
ander. Verð frá
4.558—6.839.
Góðir greiðsluskil-
málar. Aðeins 20%
útborgun, eftir-
stöðvar á 9—10
mán.
Verslið þar sem úrvalið er mest og kjörin best.
Verzlið í Víði hf.
Lágmúla 23,
Dúnahúsinu, sími 39700. Sendum í póstkröfu um allt land.
........................
London 8.
október
Mjög ódýr helgarferö til London
8.—13. október.
Vegna forfalla eru örfá sæti laus.
Nú er tækifærið að fara í leikhús,
Talk of the Town, horfa á góöan
knattspyrnuleik og jafnvel líta í
verslanir.
Verð frá kr. 2.955.-
Innifaliö: Flug, gisting með enskum morgunverði, flutn-
ingur til og frá hóteli og miði á leik Tottenham
og Stoke City.
Allar nánari upplýsingar
í síma 27195 og 26611.
Austurstræti 17

MEGRUNAR
NÁMSKEID
Frá heilsuræktardeild Heilsuræktar-
innar í Glæsibæ.
Við bjóðum sérstök megrunamám-
skeið á morgnana, byggð að hluta á viður-
kenndri japanskri heilsuræktartækni.
Fáið frekari upplýsingar og pantið
tíma í síma 85655.
HEILSURÆKTIN
GLÆSIBÆ SÍMI 85655
GENGI VERÐBRÉFA 4. OKT. 1981
VERÐTRYGGÐ VERÐTRYGGD
SPARISKÍRTEINI „ HAPPDRÆTTISLÁN
RIKISSJOÐS: Pr k'100 RIKISSJOÐS
1969 1. flokkur 7.204,47
1970 1. flokkur 6.809,66
1970 2. flokkur 5.064,41
1971 1. flokkur 4.528,81
1972 1. flokkur 3.930,16
1972 2. flokkur 3.334,22
1973 1. flokkur A 2.466,55
1973 2. flokkur 2.272,45
1974 1. flokkur 1.568,45
1975 1. flokkur 1.284,68
1975 2. flokkur 967,64
1976 1. flokkur 916,64
1976 2. flokkur 739,24
1977 1. flokkur 686,57
1977 2. flokkur 575.03
1978 1. flokkur 468,68
1978 2. flokkur 369,87
1979 1. flokkur 312,78
1979 2. flokkur 242,67
1980 1. flokkur 186,99
1980 2. flokkur 147,47
1981 1. flokkur 129,61
Meöalávöxtun spariskírteina umfram verö-
tryggingu er 3,25—6%.
Kaupgengi
pr. kr. 100.-
A — 1972 2.414,86
B — 1973 1.988,89
C — 1973 1.699,37
D — 1974 1.447,73
E — 1974 996,86
F — 1974 996,86
G - 1975 667,65
H — 1976 638,16
I — 1976 488,70
J — 1977 456,15
Ofanskráö gengi er m.v. 4% ávöxtun
p.á. umfram verötryggingu auk vinn-
ingsvonar. Happdrættisbrófin eru gef-
in út á handhafa.
HLUTABRÉF
Eimskipafélag
íslands
Tollvöru-
geymslan hf.
Skeljungur hf.
Fjárfestingarf.
íslands hf.
Kauptilboö
óskast
Kauptilboö
óskast
Sölutilboó óskast
Sölutilboð
óskast.
VEÐSKULDABREF
MEÐ LÁNSKJARAVÍSITÖLU:
VEÐSKULDABREF
ÓVERÐTRYGGÐ:
jpgengi m.v. nafnvexti Ávöxtun Kaupgengi m.v. nafnvexti
2Va % (HLV) umfram (HLV)
1 afb./ári 2 afb./ári verötr. 12% 14% 16% 18% 20% 40%
1 ár 97,62 98,23 . 5% 1 ár 68 69 70 72 73 86
2 ár 96,49 97,10 5% 2 ár 57 59 60 62 63 80
3 ár 95,39 96,00 5% 3 ár 49 51 53 54 56 76
4 ár 94,32 94,94 5% 4 ár 43 45 47 49 51 72
5 ár 92,04 92,75 5V4% 5 ár 38 40 42 44 46 69
6 ár 89,47 90,28 6%
7 ár 86,68 87,57 6Vi%
8 ár 83,70 84,67 7%
9 ár 10 ár 80,58 77,38 81,63 78,48 7%% 8% TÖKUM OFANSKRÁÐ VERÐ-
15 ár 69,47 70.53 8%% BREF 1 UMBOOSSOLU
niáranHiMPáM (amm ha
VERÐBREFAMARKADUR, LÆKJARGÖTU 12 R.
Iðnaðarbankahúsinu. Sími 28566.
Opið alla virka daga frá kl. 9.30—16.