Morgunblaðið - 13.12.1981, Blaðsíða 18

Ævi og störf flokksleiðtoga
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Matthías Johannessen:
ÓLAFIÍR THORS. Ævi og störf.
I.—II. 439 + 464 bls. Alm. bókafé-
lagið. Rvík, 1981.
Þetta er geysimikið rit — á
tíunda hundrað blaðsíður alls,
margra manna getið eins og
gleggst má marka af langri
nafnaskrá, efnisatriði í rauninni
óteljandi en þó ekki skilið við
neitt fyrr en því hafa verið gerð
svo tæmandi skil sem kostur er.
Ævi og störf er undirtitill bók-
arinnar. Höfundur hefur kosið
að tvinna það saman. Því verður
ekki metið með nákvæmni
hversu miklu rúmi er varið til að
fjalla um ævi Ólafs Thors né
heldur hvað störf hans eru mik-
ill hluti efnisins; þó er augljóst
að mun meira segir frá hinu síð-
ar talda. »Ólafur var alla tíð
mikill verkmaður. I raun og veru
féll honum aldrei verk úr hendi,
og honum þótti skemmtilegra að
vinna en skemmta sér,« segir
Matthías Johannessen.
Fyrst segir frá æsku- og upp-
vaxtarárum Ólafs Thors og tek-
ur sá hlutinn tiltölulega lítið
rúm í ritinu. Ólafur hefur verið
glaðvær og einkar líflegur ungl-
ingur; og snemma vinsæll meðal
jafnaldra; en að öðru leyti fara
af honum fáar sögur. Faðir hans,
Thor Jensen, var þá og lengi sið-
an langumsvifamesti athafna-
maður landsins. Ólafur ólst því
upp við góð efni, en einnig við
atorku og vinnusemi, því Thor
Jensen hafði hafist úr fátækt og
vissi hvað það gilti að láta hend-
ur standa fram úr ermum. Þeir
feðgar voru allir í athafnalífinu.
Þótt Ólafur lyki stúdentsprófi
hefur því tæplega freistað hans
að sitja enn marga vetur á skóla-
bekk í þeim vændum að ljúka
háskólaprófi og gerast embætt-
ismaður. Þess konar staðlað líf
hefði ekki átt við hann.
Stjórnmálaáhugi hefur sýni-
lega vaknað snemma með Ólafi.
í þann mund sem hann tók að
skipta sér af stjórnmálum urðu
þau gagngerðu straumhvörf á
pólitíska sviðinu að gömlu flokk-
arnir frá tímum sjálfstæðisbar-
áttunnar liðu undir lok en nýja
flokkakerfið varð til — það sem
enn stendur. Ólafur gekk til
fylgis við Ihaldsflokkinn. Leið-
togi hans var Jón Þorláksson,
»maður fámáll og fáskiptinn og
seintekinn í kynningu.* Athygl-
isvert er að Ihaldsflokkurinn
hefur strax notið svipaðs fylgis
með þjóðinni og Sjálfstæðis-
flokkurinn eftir að hann var
stofnaður með sameiningu við
Frjálslynda flokkinn 1929. Fylg-
ið hefur hvikað þetta frá fjörutíu
til fimmtíu prósent, en þó yfir-
höfuð nær lægri tölunni. Frjáls-
lyndi flokkurinn var stofnaður
1926 og varð aldrei fjölmennur.
Eigi að síður hafði hann sín
áhrif á hinn nýja flokk: »1
stefnuskrá Sjálfstæðisflokksins
gætti meira þjóðernisstefnu
Frjálslynda flokksins en fjár-
málastefnu Ihaldsflokksins.*
Jón Þorláksson sá snemma
foringjaefni í Ólafi Thors og
hvatti hann til framboðs og
seinna til að taka sæti í ríkis-
stjórn. En Ólafur fór sér hægt í
hvoru tveggja, hugði að læra
þyrfti stjórnmál eins og hvað
annað og greip ekki fyrstu tæki-
færi, sem buðust á þeirri frama-
braut. Einnig má minna á að
fyrsta áratuginn, eftir að
Sjálfstæðisflokkurinn var stofn-
aður, mátti kalla Framsóknar-
tímabil; Sjálfstæðisflokkurinn
var þá í stjórnarandstöðu og
hafði alls ekki þau áhrif á lands-
málin sem atkvæðamagnið að
baki hans gaf þó tilefni til.
Merkilegt er að bera saman
skapgerðareiginleika og forystu-
hæfileika þeirra þriggja sem
drýgstan þátt áttu í að móta
sjálfstæðisstefnuna: Jóns Magn-
ússonar, Jóns Þorlákssonar og
Ólafs Thors. Jón Magnússon
»þekkti dularheima mannssálar-
innar flestum betur, og átti
gengi sitt að þakka glöggri inn-
sýn í skapgerð manna. Jón Þor-
láksson leit á mannfélagið eins
og óbrúað fljót, þar sem ein-
göngu þyrfti að beita þekkingu á
náttúrulögmálunum til að sigra
efnisheiminn.* Um Ólaf segir
Matthías að hann »var dulari en
margir hugðu og fáir þekktu það
sem inni fyrir bjó. Hann var
mikill alvörumaður þrátt fyrir
hnyttin tilsvör, gáska og spaugs-
yrði, sem hann hafði á hrað-
bergi.« Má það meðal annars
hafa verið að þakka hinu síðar-
talda að Ólafur »átti ákaflega
auðvelt með að kynnast fólki á
fundum og samkomum«. Inn á
heimili fór hann ekki til at-
kvæðaveiða eins og sumra var
háttur.
Allir voru menn þessir fastir
fyrir. Þegar Jón Þorláksson
hugðist hækka gengi krónunnar
1925 er sagt að útgerðarmenn
hafi gengið á fund Ólafs og beðið
hann að telja Jóni hughvarf svo
hann hætti við gengishækkun-
ina. Á þá Ólafur að hafa svarað:
»Farið upp að Korpúlfsstöðum
og snúið niður stóra nautið hans
föður míns.«
Matthías Johannessen
Olafur Thors átti allt sitt
gengi að þakka sigrum í frjáls-
um kosningum, bæði í flokki sín-
um og með þjóðinni. Samt hafði
hann slíkt töfravald yfir flokki
sínum að hann mun oftast hafa
ráðið því sem hann vildi. Þetta
ótvíræða vald átti hann meðal
annars óskilgreindum persónu-
töfrum að þakka. En lipurð hans
og hæfileiki til að meta aðstæður
hverju sinni vógu líka þungt á
metunum. »Óiafur Thors átti
menn ekki að óvinum,* segir
Matthias Johannessen. Minnum
á að pólitíkin var hörð og óvæg-
in, margt óþvegið orð látið falla
og persónuníð algengt í blöðum
og á mannfundum.
Víða er drepið á baráttu
þeirra Hermanns Jónassonar og
Ólafs Thors en þeir höfðu svo
ríkan metnað hvor fyrir hönd
síns flokks að talið var að hvor-
ugur vildi vera ráðherra í ríkis-
stjórn þar sem hinn væri forsæt-
isráðherrann. »... það var væn-
legast til vinsælda í Framsókn-
arflokknum að berjast af hörku
gegn Sjálfstæðisflokknum.«
Þetta kann að þykja furðulegt
þar sem um er að ræða tvo borg-
araflokka, báða nærri miðju
stjórnmálanna. Ráðningin á
þeirri gátu fæst ekki á einni síðu
þessa rits heldur í því öllu. Bar-
átta þessara flokka hefur lengur
en annað sett svip á stjórnmálin
íslensku. Og svo munu fram-
sóknarmenn telja að þeir njóti
enn góðs af þessum gamla arfi,
auki fylgi í hlutfalli við hörku
baráttunnar gegn Sjálfstæðis-
flokknum. Kjördæmabreytingin
og tvennar kosningar 1942 fóru
líka illa í framsóknarmenn sem
lengi hugðu á hefndir vegna
hrakfaranna þá.
Nokkra atburði ber öðrum
hærra á stjórnmálaferji Ólafs
Thors, t.d. Kveldúlfsmálið á
fjórða áratugnum þegar and-
stæðingarnir hugðust knésetja
Sjálfstæðisflokkinn með því að
eyðileggja Kveldúlf.
Skjótasti pólitíski sigur Ólafs
Thors mun hins vegar talin
myndun Nýsköpunarstjórnar-
innar þó umdeild væri vegna
þess að þar með var kommúnist-
um í fyrsta skipti veitt aðild að
ríkisstjórn á Islandi. Nokkrir
flokksbræður Ólafs Thors
studdu ekki þá ríkisstjórn en
ekki virðist það hafa valdið nein-
um vandræðum þeirra á milli,
hvorki persónulega né pólitískt.
Það var með naumindum að Al-
þýðuflokkurinn fékkst til að
taka sæti í Nýsköpunarstjórn-
inni eða eins og segir í kaflanum
um hana »að engin vandkvæði
voru á því, að sjálfstæðismenn
og sósíalistar næðu saman, en
þeim mun meiri á því, að þeir og
alþýðuflokksmenn gætu samið
um ríkisstjórn. Það er einnig at-
hyglisvert, hvernig framsókn-
armenn misskildu stöðuna og
töpuðu skákinni.«
Þarna var talið að Óiafur
Thors hefði leikið á Hermann
Jónasson og hefði Hermann un-
að þeim málalokum illa.
Fyrra bindi ritsins endar á
myndun Nýsköpunarstjórnar-
innar og ýmsum umræðum um
hana. Hið síðara hefst á kafla
sem ber yfirskriftina Keflavík-
ursamningur en hann markaði
endalok sömu stjórnar. And-
stæðingar Sjálfstæðisflokksins
og varnarsamstarfs Islands við
vestrænar lýðræðisþjóðir hafa
eflaust gert sér í hugarlund að
forystumenn sjálfstæðismanna
og bandarískir ráðamenn hafi
haft svo góðan aðgang hvor að
öðrum að samningur þessi hafi
gerst fyrirhafnarlaust. Við lest-
ur þessa rits má komast að raun
um hið gagnstæða, samningur-
inn kostaði mikla vinnu, funda-
höld og heilabrot, enda var þar
með breytt frá hinni fyrri hlut-
leysisstefnu íslendinga. Og Sósí-
alistaflokkurinn hvarf úr ríkis-
stjórn.
Forsetakosningar 1952 eru dá-
lítið sérstæður kapítuli í stjórn-
málasögunni. Þá gerðist það að
margir sjálfstæðismenn fóru
ekki að tilmælum flokksforyst-
unnar. Upplýst er að Ólafur hafi
fyrst viljað styðja Ásgeir Ás-
geirsson en eining hafi ekki
náðst um það. Sjálfstæðismenn
og framsóknarmenn buðu þá
fram séra Bjarna Jónsson á móti
Ásgeiri og Gísla Sveinssyni,
gömlum sjálfstæðismanni. Þeir
munu ekki hafa átt skap saman,
Ólafur Thors og Gísli Sveinsson.
Þegar öllu var á botninn hvolft
réðu í þessum framboðsmálum
ýmiss konar málamiðlanir eins
og gengur og gerist í pólitíkinni.
— Sjálfur hafði Ólafur Thors
enga löngun til að verða forseti.
Næstu árin blésu vindar úr
ýmsum áttum. En 1960 var Við-
reisnarstjórnin mynduð undir
forsæti Ólafs Thors. Reyndist
hún einkar farsæl og var við völd
allan næsta áratug eins og kunn-
ugt er. En Ólafur Thors var orð-
inn aldurhniginn þegar stjórnin
var mynduð og féll frá á miðju
því tímabili.
Ólafur Thors átti sér fleiri
áhugamál en stjórnmálin þó
hann hefði nauman tíma til að
sinna þeim. Sem ungur maður
iðkaði hann skák og var alla tíð
síðan skákáhugamaður. »Skák-
fréttir voru það fyrsta, sem hann
las í blöðunum,« segir Matthías.
Hann hafði líka mikinn áhuga á
menningarmálum og voru ýmsir
rithöfundar og menntamenn
heimagangar hjá honum.
Ólafur Thors var vel ritfær en
þó sýnu meiri ræðumaður. »Þó
að margar ræður Ólafs Thors
sómi sér vel á prenti, eru þær
ekki nema svipur hjá sjón miðað
við það, þegar hann flutti þær
sjálfur,* segir Matthías.
Þau eru lokaorð þessa rits að
Ólafur Thors hafi verið »um
fram allt brjóst og forusta fyrir
þeim íslendingum, sem trúa á
frelsi einstaklingsins, samstarf
stéttanna og allsherjaruppbygg-
ingu í frjálsu landi.*
Eins og fyrr segir er þetta rit
geysimikið að vöxtum og um-
fangi. Höfundur vann að því ár-
um saman og leitaði víða fanga.
Margar heimildir hans eru frá
fyrstu hendi. Höfundur hefur
leitast við að skoða viðfangsefn-
in bæði innan frá og utan frá:
með augum samherja og and-
stæðinga. Hér eru margs konar
upplýsingar sem aldrei hafa
komið fram áður. Ólafur Thors
var svo fyrirferðarmikill í ís-
lenskum stjórnmálum um sína
daga að ekkert gat gerst hér
markvert á því sviði sem varðaði
ekki að einhverju leyti hann
sjálfan og flokk hans. Má því
heita að þetta sé íslensk stjórn-
málasaga þess tímabils sem
hann var áhrifamaður og flokks-
foringi.
Þetta er undirstöðurit. Sagn-
fræðirannsóknir, sem beinast að
tímabili Ólafs Thors í íslenskri
stjórnmálasögu, munu byggja á
því um ókomna tíð. Þess utan
vekur ritið svo auðvitað athygli
vegna þess að það nær að J^rösk-
uldi samtíðarinnar, þorri Islend-
inga man Ólaf Thors. Og málefni
þau, sem hátt ber í ritinu, eru
mörg baráttu- og hitamál enn
þann dag í dag.
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. DESEMBER 1981
Olafur
Thors
Margrét og Thor Jensen ásamt börnum sínum. Aftari röð f.v. Richard, Kjartan, Olalur, Haukur, Kristín,
Kristjana. Fremri röð: Lorentz, Thor, ('amilla, fyrir framan foreldrana Hilmar, þá Margrét.