Morgunblaðið - 11.02.1982, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, FIMM'PUDÍÖtflft'lrÍFEBRÚAR 1982
Sveinn Ólafsson
Markmið allra stjórnmála-
starfsemi getur aðeins verið eitt:
að virkja skynsemi og viturleika í
|>águ velferðar samfélagsins. Að
ná þessu markmiði er hinsvegar
ekkert einfalt mál og þannig
bundið mörgum örðugleikum, því
skynsemi og viturleika er vanda-
samt og erfitt að meta og vega.
Algildan og óbrigðulan mæli-
kvarða er vart að hafa, nema ef
vera skyldi prófraun reynslunnar
sjálfrar, sem ein sýnir, en þó ekki
fyrr en eftirá, hvaða eiginleikum
einstaklingar búa yfir í þessum
efnum, þ.e. í þeim þúsundum
atriða er til þarf í sambandi við
hin flóknu og margbrotnu við-
fangsefni stjórnmálanna í hinu
daglega lífi. Fái hún ekki að tala
sínu máli um einstaklingana eru
þeir ekki annað en óskrifað blað.
Á umliðnum öldum hafa kyn-
slóðir og samfélög leitað ýmsra
ráða til að geta virkjað þessa
háleitu og í raun fágætu hæfileika
í sína þágu fólkinu til gagns og
hagsbóta, en gengið misjafnlega.
A síðari tímum birtist á sjón-
arsviðinu sú stefna, sem vér al-
mennt þekkjum undir heitinu:
Lýðræði. Þetta form réttar al-
mennings tii að hafa áhrif á
stjórnarfar hefir þótt gefa mesta
og bezta möguleika á að tryggja
almenna velferð og réttlæti í
stjórnarháttum, þótt því sé hins-
vegar í mörgum efnum áfátt eins
og þekkt er. Dæmi um vandkvæði
í þessum efnum er m.a. jafnt vægi
atkvæða áhugalítilla og um leið
oft þekkingarlausra þegna á við
hina áhugasömu, vel upplýstu og
reyndu í pólitískum efnum, þótt
þetta sé beinlínis úrslitaatriði um
það að menn viti hvað þeir eru að
gera og geti þannig tekið ábyrga
afstöðu til vandmetinna mála. Af
þessu hefir leitt þann mikla ókost
að engan veginn er tryggt með
þessu fyrirkomulagi, sem þó telst
hið bezta, að möguleikar séu fyrir
hendi til að virkja þá einstaklinga
í samfélaginu, sem hafa bezta
hæfileika, reynslu og þekkingu til
að geta unnið samfélaginu gagn í
hæzta mæli.
„Móðins“ tal og lýðskrum
hafa brenglad dómgreindina
Ekki fer hjá að ýmsar afskræm-
ingar hafa komið fram í dagljósið
á hugmyndum manna um hvað
lýðræði sé, hvar mörk þess liggja
og hver séu þau iögmál þess, sem
ekki má brjóta, ef ekki á að leiða
af því samféiagslega ógæfu og
ófarnað. Virðast ýmsir hafa rugl-
azt all meinlega í ríminu og mis-
heppnazt í þessum efnum að
greina hvar rökum og skynsemi
sleppir og firrurnar taka við.
I dag stöndum vér andspænis
því að þorri almennings hefir
gleypt allskonar hugmyndir í
þessum efnum að því er virðist al-
gjörlega ómeltar, þannig að alls-
kyns „móðsins“ tal og lýðskrum
hafa brenglað dómgreindina svo
að hinar fáránlegustu hugmyndir
eru uppi um Iýðræði, og jafnvel
svo að nær engin rök duga til að
andæfa þessum ófögnuði, jafnvel
við fólk sem annars hefir virzt
vera sæmilega skynsamt. Kveður
svo rammt að að manni verður á
að halda að hvaða skoðanir sem
eru, hversu vanhugsaðar og skyni
skroppnar sem þær eru, geti geng-
ið inn hjá fólki, þegar múgsefjun
kemur inn í myndina. Og í öllu
moldviðrinu er varla nokkuð við-
urkennt sem lýðræði, sem ekki all-
ir geta ráðskazt með og jafnvel
umturnað svo að vart standi
steinn yfir steini að því er varðar
gagnlegar og nytsamlegar niður-
stöður þ.e. gert að hrærigraut. Af-
bakanir af margskyns tagi eru
orðnar hreint vandamál þannig að
margir vita nánast varla hvað
snýr upp eða niður.
Svo langt hefir þessi ruglings-
háttur gengið, að þótt það sé
manna í milli viðurkennt að nauð-
syn beri til að hafa leiðtoga til að
ráða ferðinni til að nokkurt vit
geti verið í hlutunum, þá fæst vart
nokkur samstaða innan þjóðfél-
agsins til að leyfa slíkum leiðtog-
um að hafa þau forráð að þeir geti
uppfyllt skyldur sínar og stjórnað
í friði og spekt með því viti sem
þeir hafa og eitt getur leyst þann
vanda sem við er að glíma. Vitið,
sem viðurkennt var með vali
þeirra að þeir hefðu, dugar nú ekki
og er einskis eða lítils metið. Allir
verða að geta haft hönd í bagga,
og ruglað stefnuna með sínum
misskildu „lýðræðislegu" skoðun-
um, sem gjarnan birtist síðan í
misbeitingu valds og allskyns
þvingunaraðgerðum og kverkatök-
um í samfélaginu. Þetta merkir í
raun að lýðræðislega kjörnir
stjórnendur fá lítinn eða engan
frið til að stjórna fyrir öllu „lýð-
ræðinu". Slíkt ástand er hið versta
sem hent getur fyrir lýðræðið
sjálft, og þannig er hið brothætta
fjöregg, lýðræðið, sem ríður á að
vernda, í mikilli hættu.
Eru „prófkjör“ eina
sanna lýðræðið?
Ein af skrumskælingunum, sem
komið hafa upp í sambandi við
rangtúlkun hugmyndarinnar um
lýðræði eru hin svonefndu
„prófkjör" innan stjórnmálaflokk-
anna, „opin“ eða „lokuð", til vals á
mönnum á framboðslista til al-
mennra kosninga, þ.e. vals á
mönnum til að velja til forystu í
þjóðmálum fyrir flokkana og þar
með þjóðina. Slík er ósamkvæmn-
in og skilningsleysið, að nú fæst
það vart lengur viðurkennt al-
mennt, að þeir sem valdir voru
forystumenn sakir hæfileika
sinna, reynslu og þekkingar til að
leiða flokk á vandrötuðum vegum
skynsemi, hafi lengur það vit til
að bera að geta gagnað til þess að
sjá út, útvegað og valið sína sam-
starfs- eða eftirmenn til að sjá
málefnum flokks og þjóðar (ef þeir
verða kosnir) farborða. Til þessa
er þeim nú ekki treyst lengur.
Þetta kallar þegar á spurninguna
um flokksmennina sem völdu þá:
Vantaði þá við valið vitglóruna «1-
gjörlega í þá? Eitthvað er bogið
við slíka hluti. Þetta passar ein-
faldlega ekki saman. Og ef um
einn stóran misskilning er að
ræða, hvar er þá flokkurinn á vegi
staddur? Hver getur treyst slíkum
flokki? Hvað sem svarið er liggur
þó það ljóst fyrir að hér er ekki
heil brú í. Samkvæmnina og vitið
vantar hér algjörlega, eftir því
sem bezt verður séð. Eitt er víst að
velja verður menn til forystu sem
trausts eru verðir, og um leið er
það lágmarkskrafa að þeir fái að
njóta traustsins í alvöru.
Eins og áður segir eru allir upp-
fullir af því að „prófkjör" séu hið
eina sanna lýðræði. Og ef það sé
ekki viðhaft muhi það kalla fram
þá hættu að sá stjórnmálaflokkur,
sem framfylgi slíkri óhæfu, muni
hreinlega splundrast. Þegar skoð-
un af þessu tagi kemur fram eins
og hún sé hinn eini sannleikur,
þótt hún sé meira og minna nýtt
„móðins" fyrirbæri, þá verður
manni einfaldlega á að spyrja
sjálfan sig: Hvar eru grundvall-
arrök stjórnmálastarfsemi og
stofnunar stjórnmálasamtaka?
Um leið kemur fram spurningin
um hvernig það var, sem menn nú
vilja varpa fyrir róða? Þá einnig
verður sú spurning uppi: Hvort
vitið og skynsemin hafi núna fyrst
verið að verða til? Getur verið að
þetta hafi allt verið glórulaust áð-
ur?
Kjörnefndir gerðar
nánast óvirkar
Látum oss þá skoða hvað stofn-
um stjórnmálaflokks eða samtaka
í raun merkir. Áhugasamir menn
um velferð samfélagsins stofna
með sér samtök. Þeir leggja mikla
vinnu og tíma á grundvelli reynslu
sinnar, þekkingar og vitsmuna til
að móta vandasama og margþætta
stefnuskrá um öll þau fjölþættu
mál sem rekstri samfélagsins,
viðskiptum þess innávið og útávið
eru samfara. Hið eðlilega er sam-
kvæmt þessari mynd af upphaf-
inu, að þessir menn segi sín í milli:
Við ætlum að vinna að þessari
stefnu, sem við höfum mótað á
eigin spýtur, fylgi hinna almennu
kjósenda, og við ætlum að finna
okkur menn, sem eru færir um að
framfylgja þessari stefnu, skilja
hana og erum tilbúnir að verja
hana í orði og verki og þannig
leiða hana inn í samlíf þjóðarinn-
ar svo það megi auka velfarnað
hennar og þannig verða flokknum
og stefnu hans til framdráttar. Til
að þetta mætti takast voru út-
nefndar kjörnefndir þar sem voru
menn, sem voru taldir færir um að
finna hina hæfustu og framboðsl-
ega sterkustu menn, skilja hvað til
þyrfti og hafa getu til að fá þá
menn til liðsinnis, sem heppilegir
væru í þessu tilliti. í hendi þessara
kjörnefnda var þannig velferð
flokksins ails, því svo veigamikið
var að vel tækist til og hinir beztu
menn einungis væru í framboði.
Þegar nú kjörnefndir eru gerðar
nánast óvirkar og „prófkjör" verð-
ur hið ákvarðandi afl eða þáttur,
hvað skeður þá? Jú, svarið liggur
opið fyrir. „Lýðræðið" liggur þá í
því að allir þessir áhugasömu
menn, sem grundvöiluðu flokkinn
og hafa lagt í það alúð, vinnu og
hugvit að móta stefnuna og eiga
að bera ábyrgð á henni, segja nú
eða er gert að segja, nú skulum við
hætta að ákveða sjálfir hverjir
hafa hæfileika og séu færir um að
vera í forsvari fyrir flokkinn. Við
skulum láta fólkið sjálft segja
okkur hvaða menn við eigum að
hafa í framboði. Og við skulum
afsala okkur öllum rétti til þess að
taka ákvarðanir eða stjórna gangi
framboðsins í nokkru efni. Menn
semja að vísu einhverjar reglur
um þetta, en reynslan sýnir að
þær duga oftast skammt og svo-
kallaðar kjörnefndir verða með
þessu nánast áhrifalausar vegna
heimtufrekjunnar, óeiningarinnar
og skammsýninnar, sem reynslan
sýnir að þessu fyrirkomulagi hefir
nánast fylgt eins og óheilla draug-
ar.
Þetta tvennskonar fyrirkomu-
lag verkar þannig í rauninni sem
tvær næstum gjörsamlega ósam-
þýðanlegar andstæður, þótt mörg-
um velviljuðum manni hafi í upp-
hafi sýnst að þær gætu samverkað
til góðs hver með annarri. Þær
kalla óhjákvæmilega fram spurn-
ingar eins og: Hvar er lýðræðið í
þessu dæmi? Hvar er skynsemin?
Hvar er trygging þess að „próf-
kjörin“ leiði fram þá hæfileika-
menn, sem samfélagið þarfnast,
menn sem ráða yfir dugnaði,
þekkingu og vitsmunum til að geta
gengt hinu vandasama hlutverki
svo að fullnægjandi sé fyrir bæði
þjóðina og flokk sinn?
Eftirtekjan oftast óvissa
og ákvördunin fálm
Frumkvæðið er með „prófkjör-
unum“ tekið að mestu af kjör-
nefndunum, eins og áður er vikið
að og reynslan sýnir, svo að öryggi
stefnunnar er teflt í tvísýnu þar
sem val frambjóðenda er nánast
háð tilviljun og allskyns misjafn-
lega þekktu eða jafnvel óþekktu og
Sveinn Ólafsson
„„Prófkjörin“ hafa því
miður hingað til ekki, að
dómi þess er hér ritar,
sýnt sig að vera annað en
hrein sirkusfyrirbæri, sem
hafa valdið ómældum
skaða með því m.a. að láta
hverfa af sjónarsviði
stjórnmálanna á Islandi
fjölmargt afburðafólk í
stjórnmálum, þjóðinni til
bæði vansa og ómælds
tjóns, þótt það sé ekki
frekar tíundað hér, en
ekki er að efa að margir
þekkja þetta og eru sömu
skoðunar um hversu
hörmulega hefir þar til
tekist í mörgum tilfell-
um.“
hugsanlega meðfram metnaðar-
gjörnu fólki næsta taumlaust eft-
irlátið að ákveða sjálfu að það hafi
nauösynlega hæfileika og kosti til
að bera fyrir flokk og um leið þjóð,
og þannig til að geta boðið sig
fram. Um hugsanir, hvatir og
hæfileika þessa fólks geta aðeins
fáir vitað nema að litlu leyti.
Með „prófkjörunum" stendur
leiðin þannig algjörlega opin, eða
a.m.k. hindrunarlítið opin, fyrir
slíkt fólk, sem er að mestu leyti
oft algjörlega óskrifað blað, til að
troða sér á framfæri með hryggi-
legum hætti að þarna liggur skýr-
ingin á því að kjörnefndum (sem í
„prófkjörum" eru sem næst nafnið
eitt) hefir nánast reynst ókleift að
fá rönd við reist til að tryggja
hagsmuni flokksins, vegna þess
yfirgangs sem gjarnan vill fylgja
þegar komið er út í þessa hluti.
Skynsamlegum hömlum verður
nánast ekki komið við fyrir „dugn-
aði“ hinna sjálfskipuðu frambjóð-
enda, svo ekki sé kveðið sterkar að
orði. Reynslan hefir leitt í ljós að
næsta fáum af kjósendunum, sem
eiga að velja og þar með dæma, er
ljóst hverjum hæfileikum og kost-
um margt af þessu mjög svo fram-
andi fólki eru búið, án þess að
iasta það, en það er bara margt
óþekkt. Þegar svo stór hópur af
slíku fólki kemur fram á einum
stórum „prófkjörs“-lista verður
allt í óvissu og vandamálum —
Skoðanamyndun þeirra, sem eiga
að velja og þar með vera útverðir
lýðræðisins, verður nánast gjör-
samlega í molum, því flestir vita
vart sitt rjúkandi ráð. Það er
nefnilega ekkert áhlaupaverk að
komast að raunhæfri niðurstöðu
um hæfni hvers og eins í tíma, þ.e.
áður en kjósa skal því tóm til þess
er lítið hjá flestum en slík rann-
sókn útheimtir vinnu ef til gagns á
að vera. I raun gefast allflestir
upp, þótt ekki sé mikið á slíkt
minnst, enda vorkunnarmál að
láta ekki vita um slíkan vanda.
Jafnvel fæstir gera sér þetta nema
í litlum mæli ljóst. Samt skal
þetta „bliva". Þótt kjósendur skoði
myndir, spyrji náungann og reyni
að festa hendur á einhverjum
raunhæfum upplýsingum um hver
sé hæfastur verður eftirtekjan
samt oftast óvissa og ákvörðunin
fálm að því er tekur til þessa
grundvallaratriðis.
Hér kemur svo áróðursvél vina
og kunningja hinna sjálfvöldu
frambjóðendaefna hrelldum kjós-
endum „til hjálpar" í þessari þján-
ingu valsins. Kjósendur fá upp-
hringingu frá einhverjum vini
eins frambjóðandans, sem veit allt
um ótvíræða kosti og hæfileika
þessa „ágætis og afburðamanns,"
sem „við nokkrir höfum ákveðið að
styðja." Og þetta kemur nánast
eins og hrein björgun í vandamál-
inu, og nú veit viðkomandi hvað
hann á að gera. Og oft hefir þann-
ig sá mesta möguleika til að fá
„sinn mann“ studdan, sem fyrstur
er að koma honum á framfæri við
sem flesta. Þetta verður þá oft
líka kunningjamál og greiða-
starfsemi byggð á óyfirveguðum
loforðum við vininn um stuðning
af þvi að að hans sögn „þetta er
svo góður maður" (sem útaf fyrir
sig getur verið rétt, þótt mikið til
allt sem til þarf skorti að öðru
leyti).
Fólk leitt fram í blindni
Hver sér ekki að slík meðferð á
hugtakinu „lýðræði" er hreinn
skrípaleikur með þessu háttar-
lagi? Sjá menn ekki að fólk er hér
leitt áfram í algjörri blindni og er
sett í vonlausa aðstöðu til að koma
nokkurri dómgreind að? Skoðana-
myndunin er fölsk. Hún er nánast
fjarstýrð, þar sem allt vantar til
aö skapa raunhæfa vissu. Og þeir,
sem gleggst þekkja, vita hve átak-
anleg eftirtekjan hefir í mörgum
tilfellum orðið að því er varðar
hæfni ýmsra þeirra sem valist
hafa til foryrtu á ýmsum sviðum
þjóðmálanna, hve reynsluskortur
hefir víða orðið til tjóns og traf-
ala, því það er ekki öllum gefið að
hafa hæfileika á stjórnmálasvið-
inu, þótt þeir geti að öðru leyti
verið beztu menn.
Spurningin sem þetta kallar á
er, hvort ekki hefir gleymst í öllu
moldviðrinu og nýungagirninni að
skoða ýmsa aðra möguleika og
jafnvel halda í ýmislegt af því
gamla góða sem reynslan hafði
kennt fyrirrennurunum að væri
gott og nothæft? Er ekki nauð-
synlegt að betur sé tryggt að þjóð-
inni verði helzt ekki boðið uppá
annað en þrautreynda og þekkta
hæfileikamenn til að kjósa um, þó
nýliðar verði með, en aðeins í hóf-
legum mæli? Og þá er um leið
spurningin, hvort leiðir til þessa
séu ekki til, hugsanlega með ein-
hverri samblöndun á gömlu og
nýju? Og af hinu gamalreynda
með íhlandi mætti hugsa sér að
skoða hvort ekki gæti verið gæfu-
legt að skoða eftirfarandi, í stað
„móðins" leið „prófkjöranna" með
öllum sínum vanköntum:
Væri ekki rétt að gjöra kjör-
nefndirnar virkar á ný sem úr-
skurðandi aðila til að velja fram-
bjóðendur fyrir flokkana? Skylda
þeirra væri að 1) sjá út hæfa og
þekkta og vel kostum búna menn
til að verða málefni flokki og þjóð
til gagns (ef þeir hljóta kosningu),
2) að fá þá til framboðs, 3) að leita
eftir tillögum frá flokksmönnum
um flokksmenn, sem hugsanlega
væru studdir nokkrum fjölda með-
mælenda, 4) að kalla eftir fram-
boðum frá mönnum, sem sjálfir
hafa hug á að fara út í stjórnmál
(sem nú eru þeir, sem mest sækja
á um „prófkjörin"), en þeim verði
þá einnig gert að útvega sér tiltek-
inn fjölda meðmælenda (eins og
þeim sem aðrir stinga uppá).
Mætti hugsa sér meðmælendur
Prófkjörin
og skynsemin