Morgunblaðið - 05.09.1982, Qupperneq 19

19
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBDR19S2
________________________________________
Myndir og texti:
Elín Pálmadóttir
Sigurjón Sigurð8son á Horni með stórviðarsögina, sem afi hans Eyjólfur
Sigurðsson fékk ásamt hefilbekk og öllum hugsanlegum áhöldum til smíða
fyrir björgun og aðhlynningu sjómannanna frönsku 1873. Flest áhöldin eru
nú í safninu i Höfn og sést hluti þeirra hér á myndunum, en stórviðar- og
flettisögum heldur Sigurjón eftir. Hann er enn að nota þær.
Tonton Yves les á stein í Stafafellskirkjugarði í Lóni: Til minningar um 38
franska sjómenn, sem fórust við Nesfjöru 6. marz 1873. Friðjón sýslumaður
Guðröðarson sýnir gamla sjómanninum leiðið.
in er löng og erfið, með sandbleyt-
um og fleiru. Með mér tók ég minn
ágæta vinnumann, Eyjólf Eyjólfs-
son (látinn 1951). Eftir 7 tíma ferð,
komum við að Skeiðará. Skipið
hafði strandað vestan við fljótið,
sem var ennþá verra og hættulegra.
Áin var í vexti og vitanlega erfitt að
komast yfir. Á bakkanum hinum
megin vöppuðu 4—5 menn af Ár-
óru. Auðséð að þeir höfðu ætlað að
vaða yfir ána, sem var alveg ófær.
Þarna stóðu þeir og gátu ekkert
gert. Okkur tókst að ríða ána, þrátt
fyrir mikinn straumþunga og á
sandbakkanum við sjóinn fundum
við alla áhöfnina. En þetta fallega
skip, Áróra, var hræðilega illa far-
ið. Eftir að hafa athugað strand-
staðinn ákvað ég að bíða hjá skip-
brotsmönnum um nóttina, því mað-
ur gat átt von á Skeiðarárhlaupi,
sem koma á 5—10 ára fresti. En ég
sendi vinnumann minn heim að
Svínafelli til að safna mannskap og
hestum til að flytja skipbrotsmenn
á næstu bæi. Fyrr væru þeir ekki úr
hættu. Síðdegis næsta dag komu
þeir með 30 hesta og við lögðum af
stað. Komum á áfangastað eftir erf-
iða og langa ferð með uppgefna
skipbrotsmennina á hestbaki. Á
Svínafelli urðu eftir skipstjórinn og
11 sjómenn. Sjálfur tók ég með mér
heim stýrimennina tvo og tíu sjó-
menn, sem voru hjá mér og konu
minni í 10—14 daga, ef ég man
rétt.“
„Já, ég man þetta svo vel,“ segir
Tonton Yves þarna sem hann stend-
ur í túninu á Sandfelli 70 árum síð-
ar. Þessa nótt, sem bóndi hennar
kom með skipbrotsmennina heim,
fæddi prestsfrúin dótturina Guð-
rúnu. Sú Guðrún er vinkona gamla
sjómannsins og hann hitti hana
hér. Hún gaf honum meira að segja
lopapeysu. Því eftir að Tonton Yves
náði aftur sambandi við sr. Jón
skrifuðust þeir á þar til hann lést,
og eftir það við dætur hans. Nú
hitti hann Guðrúnu á íslandi í boði
hjá forseta íslands. Og Þuríður,
dótturdóttir sr. Jóns, dóttir Matteu
bauð gamla sjómanninum og fylgd-
armönnum hans heim síðasta
kvöldið sem þeir voru hér, þar sem
rifjaðar voru upp minningar og
frásagnir sr. Jóns og skoðaðar
myndir og bréf.
Samböndin eru þó enn meiri.
Þegar Tonton Yves hafði fengið
bréfið frá sr. Jóni 1951, lét hann
birta það í blaðinu „La Presse
Paimpolaise" með formála, þar sem
hann hugðist þannig ná sambandi
við félaga sína af Aróru, sem enn
kynnu að vera á lífi eða afkomendur
þeirra. Það tókst. Þeir eru nú allir
látnir. En fyrir nokkrum árum fann
ung kennslukona, Lucette Ferlicot, í
bréfum langafa síns, að honum
látnum, nafn Tonton Yves og afrit
af bréfi sr. Jóns. Hún hafði upp á
Yves í Paimpol, hitti hann. Fékk
hún einnig svo mikinn áhuga á ís-
landi, að hún hefur oftar en einu
sinni lagt leið sína til íslands og
komið þá til Þuríðar, dótturdóttur
sr. Jóns, og Páls Ólafssonar manns
hennar.
Er við svo komum að Kálfa-
fellsstað í Suðursveit í leit að leið-
um franskra sjómanna í kirkju-
garðinum og hittum sr. Fjalar
Sigurjónsson, barst í tal að hann
hafði einmitt í fyrra eða hitteðfyrra
tekið þessa stúlku upp í bílinn ná-
lægt Höfn í Hornafirði, er hún var
á leið í Öræfasveit.
Nú segir Tonton Yves okkur að
Lucette væri aftur á íslandi. Hún
hafi tekið svo miklu ástfóstri við
landið, að hún segist vel geta hugs-
að sér að búa þar.
„En til þess þarf að finna henni
eiginmann á íslandi," sagði gamli
maðurinn, sem við sátum og drukk-
um kaffi á Kvískerjum hjá systkin-
unum og hann leit í kring um sig.
Mér finnst þú
vera íslendingur
Að Kvískerjum áttum við sér-
stakt erindi. Flosi Björnsson hafði
fyrir nokkrum árum skrifað sjó-
manninum Yves Le Roux hlýlegt
bréf, þar sem hann sagði m.a.: „Mér
finnst þú ekki vera Frakki. Mér
finnst þú vera íslendingur." Nú
langaði Yves gamla til að koma þar
við og þakka honum persónulega.
Og honum var sannarlega vel tekið
í Kvískerjum, þar sem bræðurnir
Sigurður og Flosi stóðu úti á hlaði
er okkur bar að, en Guðrún systir
þeirra beið með kaffi og pönnukök-
ur.
„Mér fannst," sagði Flosi til skýr-
ingar á fyrrnefndu bréfi, „að menn
hér hefðu viljað hitta þig og þakka
þér ef þeir hefðu enn verið á lífi
þegar þú fórst hér um 1979,“ sagði
Flosi, „þessvegna fannst mér ég
eiga að gera það fyrir hönd Öræf-
inga.“
„Þetta er fallega sagt,“ sagði
Tonton Yves. „Mér finnst ég nú
þekkja þig betur en marga Frakka."
Raunar kemur í ljós að Páll
Jónsson, afi þeirra Kvískerja-
bræðra, bjó á Svínafelli, að hann
var einn af þeim Öræfingum, sem
fór á strandstað til að bjarga
skipbrotsmönnum af Áróru 1912.
Ög við spjall yfir kaffinu um
strönd og strandmenn, rifja þeir
bræður upp söguna um langafa
þeirra, Jón Pálsson, sem var í hópi
Öræfinga er eitt sinn héldu á
strandstað. Þá sást til franskrar
skútu niðri á söndunum, þar sem
sjómennirnir voru um borð og eng-
in hætta búin. Hugðust Öræfingar
nota ferðina og fara í sel um leið,
komu því þrammandi með selakylf-
urnar um öxl niður á ströndina.
Leist skipbrotsmönnum ekkert á
þetta lið, sem að sótti, héldu að nú
ætti að gera út af við þá og gripu
krókstjaka og hvað sem fyrir varð
og röðuðu sér við borðstokkinn til
að varna heimamönnum uppgöngu í
skipið. Það mun hafa verið Jón
Pálsson, iangafi bræðranna, sem
fyrstur áttaði sig á hvað um var að
vera og kastaði frá sér kylfunni.
Allir Öræfingarnir gerðu slíkt hið
sama. Frönsku sjómennirnir sáu að
hættan var liðin hjá og slepptu sín-
um vopnum.
I Kvískerjum er til lítill bekkur,
sem er af skútunni La France, er
fórst 1921 þarna við ströndina og
líka lítil sjómannakista úr sama
strandi.
Fimm skútur
fóru þar upp
En áfram var haldið austur í
Höfn í Hornafirði, þar sem dvalið
var í heilan dag. Friðjón Guðröð-
arson sýslumaður tók á móti gamla
sjómanninum og fylgdarliði hans af
sinni miklu rausn, og fór með okkur
um hina frægu strandstaði frá 1873,
þegar 14—15 franskar skútur fóru
upp í skyndilegu sunnanveðri og
hríð, þar af fimm við Horn og í
Lóni. Voru lík að reka á öllum fjör-
um á eftir og voru sjómennirnir
jarðaðir í nálægum kirkjugörðum.
En einnig var mönnum bjargað að
bænum á Vestara-Horni og af því
mikil saga, sem Þórbergur Þórðar-
son hefur m.a. sagt frá. Er einmitt
sú sama frásögn sem Karl Sigurðs-
son sendi á esperanto til vinar síns
í Paimpol og birt var í blaðinu þar á
frönsku. Nú er sú frásögn á frönsku
í bæklingnum, sem Tonton Yves
hefur látið prenta og gefur vinum
sínum í Frakklandi og á íslandi.
Þennan óheilladag, fimmtudag-
inn 6. marz 1873, gerði suðaustan
rok eftir milda austanátt með hríð
og undir miðnætti snerist hann
skyndilega á sunnan. En það mun
vera ákaflega óvenjulegt að sunn-
anáttin sé svo slæm á þessum slóð-
um. Ekki sást út úr augum og skút-
urnar rak án þess að geta rönd við
reist upp á lága ströndina. Sagt er
að þessa nótt hafi 14—15 franskar
skútur farist við suður- og suðaust-
urströnd íslands. Þar af fórust 4—5
við Horn og Lónið. Fjöldi skips-
manna fórst, en sumum var bjarg-
að, m.a. af bændum á Vestara-
Horni.
Nú fer Friðjón sýslumaður með
okkur á strandstað. Við stöndum
úti við vitann á Stokksnesi, þar sem
aðstæður blasa við. Skútan „Fleur
de Marie“ frá Paimpol lenti upp
rétt vestan við Stokksnes og brotn-
aði. Þrír fórust en 20 sjómönnum
var bjargað. Annað skip, „L’Ex-
press“ frá Paimpol fór líka vestur
af Stokksnesi og brotnaði á klettun-
um. „Notre Dame de Dune“ frá
Paimpol fór upp austan við Horna-
fjarðarós og er talið að einn maður
hafi komist af. Hinar tvær hélt
Tonton Yves að ekki hefðu verið frá
heimabæ hans, „Marie Josephe",
sem líklega hefur farizt með manni
og mús austan við bæinn Horn eða
við Papós, hafi verið frá bæjunum
Boulogne eða Graveline. Af „Oiseau
de Mer“ sem fórst nálægt Horni
komust af 10—11 menn og 12—13
fórust.
Ekki er erfitt að ímynda sér, þar
sem við stöndum úti við Stokks-
nesvita og horfum vestur í brimið
utan við ósinn og austur í Hornvík-
ina, hvers vegna svo fáir komust af.
Eflaust hafa skúturnar reynt að
komast austur fyrir, en sunnan-
stormurinn borið þær á land.
í fyrra hitti undirritaður blaða-
maður Sigurjón Sigurðsson, sem
enn býr á Horni, en Eyjólfur Sig-
urðsson afi hans var annar bóndinn
þar þegar slysin urðu 1873. Hann
sagði að veðurofsinn hafi verið svo
mikill þessa nótt að ferðamenn,
sem voru að koma úr Papósi komust
að Horni við illan leik. 100 punda
baggar fuku af hestunum hjá þeim.
Segir Sigurjón að um 12 km leið sé
þangað sem ein skútan hafi komið
upp. Sú sem kom á land vestan við
Stokksnes muni hafa komið upp á
einum sjó og því hafi skipverjar
getað gengið í land. Af annarri
björguðust 5, en hún var úti undir
miðjum ósi, segir hann. Sjómenn-
irnir sem komust að bænum Horni
voru 31 talsins og hlynnt var að
þeim á báðum býlunum á Horni,
þar til hægt var að flytja þá á skip
á Djúpavogi.
„Einn þeirra hafði slasazt," sagði
Sigurjón. Vatnstunna hafði losnað
á þilfarinu um leið og honum skaut
upp og klemmdi fótinn á honum við
eitthvað, sneið af kálfanum frá
ökkla í hnésbót. Sá maður og tveir
aðrir slasaðir voru ekki ferðafærir.
Varð slasaði stýrimaðurinn að vera
á Horni fram í ágúst, þegar herskip
sótti hann.“
Sigurjón sagði að faðir hans, Sig-
urður, hefði verið 12 ára þegar
þetta gerðist. Frönsku sjómennirn-
ir komu þegar fólk var að vakna um
morguninn upp á kambinn vestan
við bæina og hrópuðu margfalt
húrra, þegar þeir sáu bæ og fólkið
úti við.
Sagði faðir hans honum frá
þessu. Enginn vissi þá hvað hafði
gerst um nóttina. Sigurður faðir
hans var sendur snarlega út á
Stokksnes til að athuga það. Og
drengurinn þekkti ekki víkurnar og
gömlu sellegurnar, sem við blöstu,
svo mikið var þar nú af uppreknu
timbri. Segir Sigurjón að stýris-
pinni hafi komið heill á land og sé
þar enn, akkerið hafi farið út á
Höfn.
En árið eftir gerðist merkur at-
burður á bæjunum á Horni.
Franska herskipið sem sótt hafði
stýrimanninn lagðist fyrir utan á
Hornvíkina. I þetta skipti kom það
færandi hendi. Báðir bændurnir,
Eyjólfur Sigurðsson og Sigurður
Snjólfsson, voru sæmdir heiðurs-
merkjum frönsku stjórnarinnar
fyrir aðstoðina við sjómennina
frönsku, auk þess sem þeim var gef-
ið átta manna far. Sagði Sigurjón
að þeir hefðu orðið að selja bátinn
síðar, vegna þess að ekki var
mannskapur til að setja svo þungan
bát alltaf upp. Uppsátrið var aust-
an við bæina og stórgrýtisurð. Þar
upp fyrir varð að koma bátnum úr
hverjum róðri. Heiðursmerki afa
hans er enn til og á safninu í Höfn,
en hitt munu afkomendur Sigurðar
bónda hafa selt á sínum tíma á 16
krónur.
En þetta var ekki allt. Eyjólfur
bóndi hafði numið trésmíðar í
Reykjavík og síðar í Kaupmanna-
höfn og var alltaf kallaður timbur-
maður. En frönsku sjómennirnir
hafa séð að hann hafði ekki áhöld
til smíðanna, og að það háði honum.
Herskipið kom því með góða gjöf til
hans, öll hugsanleg áhöld til smíða,
stóran hefilbekk, hefla, sporjárn af
öllum gerðum og allt slíkt. Öll þessi
áhöld hefur Sigurjón látið í minja-
safnið á Höfn í Hornafirði, og má
þar sjá þessa stórkostlegu gjöf til
bóndans. — „En,“ sagði Sigurjón,
„ég hef ekki látið frá mér nokkrar
stórviðarsagir og flettisögina, því
hér geta rekið tré og þá þarf ég að
nota þær.“ Og ég tók mynd af hon-
um við eina af þessum sögum hans.
„Afi var ákaflega ánægður með
að fá þessi verkfæri," sagði Sigur-
jón. „Pabbi var líka góður smiður,
þótt ekki væri hann lærður og við
strákarnir vorum lagnir, þótt við
værum bara baslarar."
Allir skipstjórarnir á skútunum
fórust, utan skipstjórinn á „Fleur
de Marie". Hann hafði skilið við fé-
laga sína, ætlað aftur um borð með-
an þeir leituðu bæja. Þegar þá fór
að lengja eftir honum, fóru þeir um
borð. Hann var þá örendur, hafði
tekið eitur að talið var,“ sagði Sig-
urjón. „Hann hafði sagt að þetta
væri í þriðja skipti sem hann missti
skip og ætti enga fjölskyldu sem
biði.
Skipbrotsmennina af skútunum,
sem fórust, hélt áfram að reka hér
og þar og voru jarðsettir í nálægum
görðum. 38 þeirra voru jarðaðir á
Stafafelli í Lóni og raunar tvö
óþekkjanleg lík, sem rak miklu
seinna líka. Og þar hefur verið sett-
ur steinn yfir leiði Fransmannanna,
sem lágu hlið við hlið í sameigin-
legri gröf. Eftir að hafa stanzað á
strandstaðnum og Le Meur bæjar-
fulltrúi tekið kvikmynd þar, sem
hann hyggst hafa með sér í safnið í
Paimpol, héldum við að Stafafelli.
Á steini yfir gröfum Frakkanna
stendur: Til minningar um 38
franska sjómenn, sem fórust við
Nesfjörur 6. marz 1873.
Nú liggur vegurinn áfram fyrir
Hvalsnesskriður og út fyrir
Eystra-Horn og sýslumaður ekur
með okkur út að mörkum sinnar
sýslu. Framan við þessar hrikalegu
skriður er enn ein minningin um
örlög fransks sjómanns. Skipstjór-
ann af einni skútunni rak þarna í
stórgrýtinu. Hann var stór og þung-
ur og menn treystu sér engan veg-
inn til að bera hann yfir skriðurnar
og var hann því jarðsettur þarna í
grjóturðinni.
Þannig eru minningarnar um
frönsku sjómennina við ísland
hvarvetna á þessum slóðum, þar
sem síðasti íslandssjómaðurinn,
Tonton Yves, ferðast um, 88 ára
gamall, og 70 árum eftir að honum
var bjargað þar úr lífsháska, og
segir um leið og hann faðmar fólk
að sér: „Segðu þeim, að hálft hjarta
mitt sé á Islandi, að ég sé eiliflega
þakklátur fólkinu í þessum sveitum
fyrir það sem það gerði fyrir mig og
aðra franska sjómenn."
— E.Pá.