Morgunblaðið - 05.09.1982, Síða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1982
Höfundur þessarar greinar
var áöur ritstjóri brezka
blaðsins The New Statesman;
hann er bæði vinsæll
sagnfræðingur og nýtur
mikillar virðingar sem
framúrskarandi blaðamaður,
þekktur að skarplegri hugsun
og rökfestu í þeim fjölmörgu
pólitísku greinum, sem hann
hefur skrifað um dagana. Hefur
það löngum þótt einkenna skrif
Pauls Johnsons hve
málefnalegur hann er.
Eftirfarandi grein er
umsögn hans um bók eftir Paul
Hollander, „Political Pilgrims“,
sem Oxford University Press
gaf nýlega út.*
Paul Johnson:
Beðið
eftir nýjum
Messíasi
Hvar finna róttæklingar næst sitt
fyrirheitna land?
Paul Johnson
Paul Hollander
„ Pólitiskir pilagnmar “
Feröalög vestrænna menntamanna til
Sovétríkjanna, Kína og Kúbu á árunum
1928—1978
524 pp. Oxford University Press
Á vorum dögum hafa viðhorf
manna til stjórnmála tekið í vax-
andi mæli á sig trúarlegan blæ,
nema hvað þau trúarbrögð eru
iðkuð á annan hátt. Sjálfur lykill-
inn að skilningi atburða 20. aldar-
innar — og þá ekki sízt á öllum
skelfingum þeirrar aldar — er í
því fólginn að gefa ítarlegan gaum
að því, sem gerist í reynd, þegar
þessi stakkaskipti eiga sér stað. í
hinu greinargóða yfirliti um píla-
grímsferðir vinstri sinna til helgi-
dóma á borð við Rússiand undir
veldi Stalíns, Kína á dögum Maós,
Kúbu undir Castro og Víetnam á
dögum Ho Tsji Minhs, gerir Paul
Hollander ráð fyrir því, að þeir
menntamenn, sem aðallega tókust
slíkar ferðir á hendur, hafi verið
hinir réttmætu arftakar trúar-
legra efahyggjumanna fyrri alda.
Þetta vil ég þó draga í efa.
Langskólagengnir menn, sér-
staklega þeir, sem álíta sig svo
sannarlega vera menntamenn, eru
venjulega hreinræktaðir trúmenn,
hóphyggjumenn, mjög einskorðað-
ir við hinn ráðandi anda hópsins
og fylkja sér dyggilega um yfir-
lýsta skoðun innan síns hóps. Það,
sem þeir trúa á, er nákvæmlega
það, sem þykir við hæfi og er leyfi-
legt á hverjum tíma í því trúfé-
lagi, sem þeir tilheyra. Jean-Paul
Sartre og Simone de Beauvoir
héldu til dæmis með harðri hendi
uppi blönduðu klaustri í kringum
tímaritið „Les Temps Modemes“;
þar ríkti strangur agi, og þegar
einhver munkanna sýndi greinileg
frávik frá aganum eins og Albert
Camus gerði, minnti heiftin í hin-
um ofsalegu árásum á hann helzt
á odium theologicum — trúfræði-
legt hatur.
Trúgirnin hjá hópi mennta-
manna, sérstaklega í pílagrímsför,
er miklum mun meiri en trúgirni
hvers einstaks, sem ferðast á eigin
spýtur. Þetta er ástæðan til þess,
að í einræðisríkjunum vilja þeir
helzt fá slíka gesti spyrta saman í
kippur. Og sú staðreynd, að
menntamenn láta sér þennan
niðrandi ferðamáta lynda, bendir
til hinna upphaflegu, inngrónu
hleypidóma þeirra, sem gerir að
verkum að þeim hættir svo mjög
til að láta blekkjast.
Útópía
Sannleikurinn er sá, að píla-
grímar, hvort sem þeir nú eru trú-
aðir eða veraldlega sinnaðir, hafa
brýna þörf fyrir eitthvert undur-
samlegt teikn. Hollander vitnar í
ummæli Jonathans Mirskys, sem
fór í píiagrímsför til Kína árið
1972, en skrifaði árið 1979 eftir að
hann var fallinn frá trúnni: „Á
öllu ferðalagi okkar fórum við orð-
ið sjálf í felur með gagnrýna af-
stöðu okkar, sem alltaf hafði
beinzt að okkar eigin ríkisstjórn,
og ... við aðstoðuðum auðmjúkir
við að koma hringnum fyrir í
okkar eigin miðsnesi." Sama ár
gerði kínverskur leiðsögumaður
þessa játningu: „Við vildum
blekkja ykkur, en þið vilduð líka
gjarnan láta blekkjast."
Þótt Guð sé ekki til og ekkert
himnaríki í nánd, dregur það þó
ekki úr þörfinni á einhvers konar
þúsundára-sæluríki á jörðu; alveg
þvert á móti. Norman Cohn orðaði
það þannig: „Heimur, sem hefur
verið hreinsaður af öllu hinu illa,
þar sem sagan á að rætast til full-
komnunar — þessar ævafornu
hugsýnir lifa ennþá með okkur.“
Menntamenn eru oft á tíðum öll-
um öðrum snjallari í því að
blekkja sjálfa sig; þeir búa yfir
nægilegu ímyndunarafli til þess
að „geta auðveldlega bægt vantrú
viljandi frá sér, en það er eigin-
leiki, sem öll skynjun útópíu —
svo og skynjun á ljóðlist — krefst.
Eða eins og Saul Bellow komst að
orði: „Það getur verið heilmikið
mannvit fólgið í fáfræði, þegar
þörfin á að láta blekkjast er knýj-
andi.““
Gegnum rósrauð
gleraugu
Fyrsta skeið pólitískra píla-
grímsferða stóð í kringum 1930, á
þeim tímum, þegar Stalín var að
þröngva smábændum til að taka
upp samyrkjubúskap; það kostaði
fimm milljónir þeirra lífið, og tíu
milljónum smábænda að auki var
smalað í þrælkunarbúðirnar. Eins
og Hollander sýnir fram á, voru
vestrænir pílagrímar ekki í hinum
minnstu vandræðum með að láta
slíka atburði eins og vind um eyru
þjóta eða jafnvel að réttlæta það
allt saman. Eitt af „stórvirkjum"
Stalíns var Hvítahafs-skipaskurö-
urinn, byggður af 300.000 þrælk-
unarföngum; síðar gaf Solsjenits-
ýn hinar hroðalegustu lýsingar á
framkvæmd þessa fyrirtækis.
Annabel Williams-Ellis skrifaði
full hrifningar og fagnaðar í for-
mála bókar, sem fjallar um fram-
kvæmd þessa stórvirkis, en bókin
kom út árið 1934: „Þessi ævintýra-
frásögn um það, hvernig tugum
þúsunda óvina ríkisins tókst með
aðstoð aðeins 37 OGPU-foringja
(Objédinennoje gasudarstvénnoje
politísiskoje úpravléníje = Hin
sameinaða pólitíska deild ríkisins,
þ.e. leynilögreglan) að hrinda í
framkvæmd verkfræðilega flóknu
stórvirki, mitt inni í ófærum skóg-
arþykknum, er einhver sú æsi-
legasta frásögn, sem nokkurn
tíma hefur birzt á prenti." Um
sömu framkvæmd láta Webb-
hjónin í ljós full unaðar: „Það er
svo indælt að hafa í huga, að þetta
stórvirki OGPU hlaut hina ein-
lægustu viðurkenningu af opin-
berri hálfu, ekki einungis fyrir að
vinna (— eða ætti fremur að segja
fyrir að gæta? —) stórkostlegan
verkfræðilegan sigur, heldur einn-
ig það, að koma í kring hreinasta
afreki, hvað varðar mannlega
endurhæfingu." Anna Louise
Strong skrifaði, að „það fari afar
gott orð af vinnubúðunum um
gjörvöll Sovétríkin, og sé litið á
þær sem staði, þar sem tugir þús-
unda manna hafi hlotið betrun og
endurhæfingu.” Og hún bætir við,
að „sovézka aðferðin við að endur-
hæfa fólk sé orðin svo vel þekkt og
árangursrík, að glæpamenn sæki
nú orðið stundum um að verða
teknir inn aftur." Harold Laski
bar lof á sovézk fangelsi fyrir að
gera föngunum kleift að „lifa fjöl-
breyttu og sjálfsvirðandi lífi“. En
Bernard Shaw sagði, að í Bret-
landi færu menn í fangelsi sem
mannlegar verur en kæmu út aft-
ur sem afbrotamenn, en í Rúss-
landi væru það „afbrotamenn, sem
færu inn, en þeir kæmu út sem
venjulegir menn, nema hvað það
reyndist oft á tíðum erfitt að fá þá
yfirleitt til að koma út aftur. Áð
svo miklu leyti, sem ég fékk séð,
máttu menn vera inni eins lengi
og þeir vildu.“
Er þetta ef til vill kaldhæðnis-
sneið í síðustu setningunni?
Það er aldrei að vita, hvar mað-
ur hefur George Bernard Shaw.
Hann vissi um öll morðin.
Barnavinurinn
Samferða Shaw í pílagrímsför-
inni var Lafði Astor, sem réðst
hvæsandi að Stalín með orðunum:
„Hve lengi ætlið þér svo að halda
áfram að drepa fólk?“ En þegar
Stalín svaraði „eins lengi og nauð-
synlegt er“, breytti hún strax um
umræðuefni, og bað hann nú endi-
lega um að útvega sér rússneska
barnfóstru handa börnunum sín-
um. Röksemdafærsla George
Bernard Shaws, þegar hann var að
verja gerðir Stalíns, var þessi:
„Við höfum bara ekki efni á því að
setja upp neinn siðferðilegan
vandlætingarsvip, þegar þessi
dáðríkasti nágranni okkar ... er
að lífláta örfáa arðræningja og
spákaupmenn til þess að heimur-
inn verði öruggari fyrir heiðarlegt
fólk að lifa í.“ Hann áleit, að Stal-
ín hefði „gert skyldu sína“, og „því
tek ég ofan fyrir honum“. H.G.
Wells sagðist „aldrei hafa hitt
jafn blíðlegan mann, réttsýnan og
heiðarlegan ... enginn hræðist
hann og allir treysta honum."
Webb-hjónin héldu því fram í fúl-
ustu alvöru, að Stalín hefði minni
völd en forseti Bandaríkjanna, og
að hann fylgdi aðeins fram skip-
unum miðstjórnar kommúnista-
flokksins og flokksráðsins. Hew-
lett Johnson fannst Stalín vera
„maður með vingjarnlega snilli-
gáfu“, sem leiddi „þjóð sína eftir
nýjum og henni ókunnum braut-
um lýðræðisins". J.D. Bernal hyllti
hinar „strangvísindalegu aðferðir
hans við að leysa öll viðfangsefni"
og einnig „tilfinningalegu getu
hans“. „Góðlyndur maður með
fastar grundvallarreglur," sagði
chilíski rithöfundurinn Pablo
Neruda. „Hann er maður, sem ég
myndi fúslega fela í hendur upp-
eldi barna minna," lýsti ævisögu-
ritarinn Emil Ludwig yfir. „Brúnu
augun hans eru fjarskalega vitur
og þýð,“ skýrði bandaríski sendi-
herrann Joseph Davis frá, „barn
myndi gjarnan vilja sitja í fangi
hans, og hundur myndi vilja
hjúfra sig að honum.“