Morgunblaðið - 13.03.1983, Blaðsíða 42

\
)
42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. MARZ 1983
Hannes H. Gissurarson:
Að 100 árum liðnum
frá láti Karls Marx
Enginn getur neitað því, að Karl
Marx er sá hugsuður sem hefur
haft einna mest áhrif á tuttugustu
öld. Lærisveinar hans stjórna
stórveldum í austri, menntamenn
á Vesturlöndum eru enn margir
hugfangnir af kenningu hans,
byltingarmenn í Þriðja heiminum
svonefnda berjast í nafni hans.
Hvað veldur þessum víðtæku
áhrifum? Hvað veldur því, að á
okkar dögum þekkja allir nafn
þessa þýska útlaga í Lundúnum,
sem lést fyrir réttum eitt hundrað
árum? Ég veit það ekki, en ég veit,
hverju marxsinnar svara: að
kenning Marx sé öðrum betri. Það
er því ómaksins vert að 100 árum
liðnum frá láti hans að fara ör-
fáum orðum um þessa kenningu.
Hagfræðingurinn Marx
í aðalriti sínu, Fjármagninu (Das
Kapital), en fyrsta bindi þess var
gefið út 1867, og öðrum hagfræði-
ritum sínum reyndi Marx tvennt.
Annað var að gagnrýna hagfræði
þeirra daga, en hana taldi hann
þernu borgarastéttarinnar, sýna,
að hagfræðingar styddu ekki sér-
eignarskipulagið af vísindalegum
ástæðum, heldur hugmyndafræði-
legum. Hitt var að draga fram í
dagsljósið þær mótsagnir, sem
byggju í séreignarskipulaginu og
ættu eftir að verða því að falli. Að
vísu lauk Marx aldrei við Fjár-
magnið, þótt hann ætti sextán ár
eftir ólifuð, þegar fyrsta bindi
þess var gefið út, svo að lýsing
hans á því, hvernig séreignar-
skipulagið félli með visindalegri
vissu, er ófullkomin. (Getur verið,
að hann hafi ekki lokið við Fjár-
magnið, af því að hann hafi skilið,
að hann gæti aldrei sannað það,
sem hann ætlaði að sanna?)
Meginmótsögnin í séreignar-
skipulaginu var samkvæmt kenn-
ingunni að sjálfsögðu á milli stétt-
anna tveggja: eigenda fjármagns
og eigenda vinnuafls, borgara og
öreiga. Þessi mótsögn fólst í arð-
ráni, borgararnir hrifsuðu gildis-
aukann svonefnda af öreigunum.
En í þessu brást Marx bogalistin.
Hann studdist eins og flestir aðrir
hagfræðingar þeirra daga við
vinnuverðgildiskenninguna — þá
kenningu, að gildi hlutar fælist í
vinnuaflinu, sem nauðsynlegt
hefði verið til að ályktun af vinnu-
verðgildiskenningunni (sem Marx
tók upp eftir Ricardo og breytti í
ýmsu). En vinnuverðgildiskenn-
ingin er röng (eða öllu heldur
ófullkomin). Hagfræðingar hafa
hafnað henni og tekið upp nota-
gildiskenninguna — þá kenningu,
að gildi hlutar felist í því nota-
gildi, sem hluturinn hafi i hugum
manna. Og með því hefur stoðun-
um verið kippt undan kenningum
Marx um arðrán, mótsagnir sér-
eignarskipulagsins og óhjákvæmi-
legt fall þess.
Það er síðan hæpið, svo að ekki
sé meira sagt, að hagfræðin sé
þerna borgarastéttarinnar. (Ég sá
í blaði, að Þorsteinn Gylfason hef-
ur svipaða skoðun. Hann sagði, að
hagfræði okkar daga væri allt að
því óslitinn áróður fyrir frjáls-
hyggju.) f fyrsta lagi er ekkert það
til, sem geti talist í einhverjum
nothæfum skilningi „borgara-
stétt" og ráðið sér þernur. f öðru
lagi hafa menn fylgt ólíkum
stjórnmálastefnum, en þó verið
sammála um, að vinnuverðgildis-
kenningin sé ónothæf. George
Bernard Shaw, sá ákafi sam-
hyggjumaður, hafnaði vinnuverð-
gildiskenningunni. Var hann þess
vegna húskarl borgarastéttarinn-
ar? f þriðja lagi getur verið, að
ýmsir menn hafi skoðanir, af því
að það sé þeim hagkvæmt, en ekki
af því að þeir séu sannfærðir um
réttmæti þeirra. En slíkar skoðan-
ir eru ekki líklegar til langlífis, ef
lítil sem engin rök hníga að þeim.
Skoðanir má gagnrýna, rökin, sem
færð eru fyrir þeim, má meta, og
til þess eru vísindin.
Marx hafði sitt hvað nytsamlegt
til málanna að leggja í hagfræði-
ritum sínum, en alls ekki meira en
margir aðrir hagfræðingar á hans
dögum. Flestir, sem lesið hafa rit
hans, hafa tekið undir með Paul
Samuelson, nóbelsverðlaunahaf-
anum í hagfræði, sem sagði um
Marx, að hann væri einn af
ómerkari lærisveinum Ricardos
frá sögulegu sjónarmiði séð.
Heimspekingurinn Marx
En hvað um heimspekinginn
Karl Marx? Getur ekki verið, að
hann hafi eitthvað að segja okkur,
þótt hagfræðingurinn hlyti að lúta
takmörkum síns tíma? Ég efast
um það. Marx var lærisveinn Heg-
els í heimspeki, og því meira sem
ég les af ritum þeirra landanna,
því sannfærðari verð ég um, að við
getum sótt fleiri góðar hugmyndir
til Hegels en Marx (þótt margt
megi að Hegel finna). Hegel sá
sögu mannanna fyrir sér sem sí-
fellda þrætu hugmynda, sem víxl-
verkun, verðandi, lífræna þróun.
Hann skildi, að vitundin stjórnar
veruleikanum, svo að heimspeki-
legt orðalag sé notað. (Hume hafði
komið orðum að svipaðri skoðun á
átjándu öld: stjórnarfar hvílir á
almennu hugarfari.) Hegel vissi,
að heimspekingurinn gæti reynt
að skýra fortíðina, en lítið sem
ekkert sagt um framtíðina, enda
eru þau orð hans fræg, að fugl
viskunnar tæki ekki að fljúga fyrr
en með rökkrinu.
Marx hafði hausavíxl á kenn-
ingu Hegels, eins og hann sagði
sjálfur í Fjármagninu, og varð síð-
ur en svo til að bæta hana. Sam-
kvæmt kenningu hans stjórnaði
veruleikinn vitundinni, sagan fór
eftir markaðri braut, og það, sem
markaði hana, var, hvernig menn
höguðu framleiðslu sinni. Þessi
skoðun Marx er að mínum dómi
hæpin. Menn stjórnast umfram
allt af hugmyndum sínum, þekk-
ingu eða vanþekkingu, siðum og
venjum. Karl Popper sýnir þetta
með einföldu dæmi í bók sinni,
Opnu skipulagi og óvinum þess (The
Open Society and Its Énemies.)
Villimannaþjóð, sem sest að í
mannlausri borg, fullri af tækjum
og mannvirkjum, getur ekki notað
þetta, því að hún kann ekki með
það að fara, það grotnar niður og
verður að engu. En menningar-
þjóð, sem sest að í rústum einum,
getur smíðað ný tæki og reist ný
mannvirki, því að hún hefur nauð-
synlega þekkingu, þótt það kunni
að taka langan tíma og kosta
mikla fyrirhöfn. (Hafa má sögu
Þjóðverja og Japana eftir síðari
heimsstyrjöldina og ísraelsmanna
til marks um þetta.) Vitundin
mótar veruleikann fremur en hitt.
Heildarhyggja Marx er einnig
hæpin heimspekileg kenning.
Hugsuðir höfðu komist að því á
undan honum, að nytsamlegt gat
verið að flokka menn í ýmsa
flokka, þjóðir, stéttir, söfnuði,
hagsmunahópa. En það breytir
engu um það, að menn eru ólíkir
einstaklingar. Heildir hugsa ekki
eða brevta, vona ekki eða þrá eða
þurfa — það gera einstaklingar.
Borgarastéttin og öreigastéttin
eru hugsmíðar, flokkarnir. Þessar
hugsmíðar eru hvergi til nema í
hugum þeirra, sem nota þær. Þær
má nota til þess að skýra sitt
hvað, en þær lifa ekki sjálfstæðu
lífi. Og svo virðist reyndar sem
stéttarbönd séu miklu veikari en
mörg önnur; menn telja sig frem-
ur til þjóðar (Bretar í Falklands-
eyjadeilunni) eða safnaðar (mú-
hameðstrúarmenn í íran) en stétt-
ar. Svo virðist sem Hegel hafi með
öðrum orðum verið raunsærri en
Marx, betri sálfræðingur.
Samhyggju-
maðurinn Marx
Menn geta stikað út stjórnmála-
stefnu, þótt þeim hafi mistekist að
greina hagskipulagið vísindalega
eða lýsa tilverunni heimspekilega.
Var stjórnmálastefna Karls Marx
skynsamleg? Var einhver ástæða
til að halda, að hann gæti efnt
NÝOG SÍGILD
GULLKÖRN
JOAN ARMATRADING — THE KEY. Nýjasta og
besta plata hinnar hrífandi Joan Armatrading.
Þetta er lykillinn að góðum fíling, notaðu hann
strax.
SPLIFF — HERZLUCHEN GLUCKMUNSCH. Síð-
asta plata Spliff opnaöi augu margra fyrir hversu
góöa tónlist er boöiö uppá í Þýskalandi. Þessi nýja
plata kvartettsins er vægast sagt meiriháttar,
Molly Hatchet — No Guts . .. No Glory
Lena Lovich — No Man’s Land
The Belle Stars — Belle Stars
Stranglers — Feline
Eric Clapton — Money and Cigarettes
AÐRAR NÝJAR PLÖTUR
Joe Jackson — Night and Day
Men At Work — Down Under
Echo and the Bunnymen — Porcupine
SKY 5 — Live
June Lodge — Someone Loves You Honey
EDDY GRANT — KILLER ON THE RAMPAGE. Þú
þekkir lögin „ I don’t wanna dance” og „Electric
Avenue”. Þessi lög er bæði aö finna á plötunni
„Killer on the Rampage”. Sannarlega gripur þess
virði að eignast.
Iggy Pop — Zombie Bird House
Saragossa Band — Party Total
D. Warwick — Heartbreaker
UB-40 — Live
Nú er tækifærið loksíns komið. Við vorum að fá aftur úrval af gömlum sígildum rokk
og popp-plötum, sem þig hefur vantað í safnið öll þessi ár,
Jethro Tull — Allar
Ten Years After — Allar
UFO — Allar
Gentle Giant — Flestar
Steeleye Span — Original Masters
Steeleye Span — Parcel Of Rogues
Procol Harum — Live
Procol Harum — Exotic Birds And Fruit
Rory Gallagher — Live
KARNABÆR sMnor
HLJÓMPLÖTUDEILD
Austurstræti 22, Laugavegi 66. Rauöarársttg 16, Glæsibæ,
Mars, Hafnarfirði, Plötuklúbbur/Póstkröfusimi 11620.