Morgunblaðið - 05.06.1983, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. JÚNÍ 1983
Allt kvíkt lostið
kröm og kvöl
200 ár frá Móðuhardindunum
Samantekt: Sveinn Guðjónsson Teikning: Gísli Sigurðsson
í skrifum erlendra ferðalanga, sem komu til íslands á
ofanverðri átjándu öld og snemma á hinni nítjándu, ei^
þess ósjaldan getið, að eitt það furðulegasta við íslensku
þjóðina sé að hún kunni ekki að brosa. í endurminningum
Jörundar hundadagakonungs eru eftirfarandi ummæli til
að mynda höfð eftir enska baróninum Sir Joseph Banks:
„Vesalings íslendingar. Þegar ég var á íslandi fyrir 36
árum, sá ég aldrei íslending brosa.“ Þessi lýsing á Islend-
ingum er eflaust rétt og átti sínar eðlilegu skýringar. Sú
kynslóð landsmanna sem hér um ræðir hafði raunar litla
ástæðu til að brosa, svo hart var hún leikin af guði og
mönnum. Þetta var kynslóð móðuharðindanna, sem hafði
horft á eftir fjórðungi þjóðarinnar í gröfina á sex árum.
Hún hafði séð lífsbjörg sína, búpeninginn, liggja hordauð-
an í högunum og landið spillt og eytt af eldi og ís. Þessi
kynslóð hafði lagt sér til munns úldið kjöt af hordauðum
skepnum, nagað horn sauðkindarinnar og haft skóbætur
sér til lífsviðurværis.
Á hinum vængnum var svo danska kaupmannavaldið, sem
drottnaði yfir hinni þrautpíndu þjóð með hálftómar vöru-
skemmur. Það skal því engan undra, þótt þetta fólk sæi
ekki ástæðu til að taka brosandi á móti útiendingum sem
hingað rákust. Nú eru tvö hundruð ár liðin frá Móðuharð-
indunum, þessum mestu hörmungum sem íslensk þjóð
hefur orðið að þoia, og af því tilefni skulum við rifja upp
þessa örlagaríku atburði í sögu þjóðarinnar.
Um miðja átjándu öld brá mjög
til hins verra um árferði og allar
bjargræðishorfur á íslandi, og úr
því gekk varla á öðru en harðind-
um og hvers kyns býsnum öldina
út, svo að landi og þjóð hnignaði
stórum og lá við landauðn. A ár-
unum 1752 til 1759 gengu harðindi
mikil yfir landið og er talið að
meira en níu þúsundir manna hafi
látist af hallærum og drepsóttum.
Á þessum árum kom mikið eldgos
úr Kötlu og hljóp Mýrdalsjökull
fram, sandfall varð hið mesta og
myrkur um hádag. Stóðu undur
þessi lengi yfir og eyddust þá 50
býli, en peningur féll mikill víða.
Árið 1766, ellefu árum síðar, kom
eitt hið mesta eldgos úr Heklu, og
varð þá myrkt um miðjan dag,
sem nótt væri, og sandfall hið
ógurlegasta. Lögðust við það
margar jarðir í eyði, en búpening-
ur féll hrönnum saman, og urðu
þessi ótíðindi mjög til að hnekkja
allri velmegun manna. Ofan á
bættist svo, að fjárkláði kom upp
hér á landi árið 1761, en hann
barst hingað til lands með spönsk-
um hrútum, sem fluttir voru
hingað í þeim tilgangi að bæta
fjárkynið. Fjárkláði þessi varð ein
hin mesta landplága, sem stóð yfir
í átján ár og geisaði um mestan
hluta landsins og varð eigi útrýmt
fyrr en allt hið sjúka fé var skorið
niður að konungsboði. Allt var
þetta þó sem barnaleikur á við
harðindi þau og hörmungar, sem
fylgdu Skaftáreldunum, hinu
ógurlegasta eldgosi er sögur fara
af hér á landi, og nú skal greint
frá.
ískyggilegir fyrirboðar
Sumarið 1782 var óvenjukalt á
Norðurlandi. Voru þar hafþök af
ís frá góu og fram á mitt sumar og
varð Húnaflói ekki fær kaupskip-
um fyrr en í júlímánuði. Er til
marks um kuldana fyrir norðan,
að þar voru tvær nætur einar
frostlausar um hundadagana.
Grasvöxtur varð að vonum lítill og
mörg tún voru hvít af kali og olli
þetta því, að margir bændur gátu
ekki sett á um haustið, nema lít-
inn hluta þess fénaðar, sem ekki
var þegar fallinn. Voru dæmi þess
að fóik gengi frá heimiium sínum í
þessu hallæri og leitaði sér bjarg-
ar á vergangi. Á Suðurlandi voraði
þó betur en þar voru menn verr
við harðindunum búnir vegna
óþurrka sumarið áður. En þetta
var þó aðeins fyrirboði þess sem
koma skyldi.
Reyndar hafði árin áður verið
hin mesta árgæska og veðursæld á
Suðurlandi, einkum í Skaftafells-
sýslu, svo elstu menn mundu ekki
annað eins. Gamlar heimildir
herma, að þá hafi mönnum víða
safnast mikill auður, þótt því hafi
fylgt ýmsir lestir þar sem fólk
lagðist í óhóf og andvaraleysi. Er
sagt, að jafnvel húsgangslýður og
letingjar hafi þá gerst svo mat-
vandir, að þeir þáðu ekki nema „þá
bestu og krydduðustu fæðu“, eins
og það var orðað, og sama heimild
getur þess að einnig hafi kveðið
rammt að „hinum ferlegasta
drykkjuskap og tóbakssvalli". Þá
er þess og getið, að sumir prestar
hafi ekki treyst sér til að fram-
kvæma messugjörðir nema að
hafa ómælt brennivín við höndina,
sér til styrkingar, og almúginn
hafi trauðla haldist við í kirkjun-
um vegna lauslætis og annarra
freistinga. Var von að guðhrædd-
um mönnum stæði stuggur af
þessu framferði, og óttuðust að
æðri máttarvöld gripu í taumana
og legðu þungar refsingar á mann-
fólkið fyrir vanþakklæti þess og
guðleysi. Það fór heldur ekki hjá
því, að ýmsar sagnir kæmust á
kreik um ískyggilega fyrirboða
Skaftáreldanna og Móðuharðind-
Utsýni af Systrastapa, en Klausturkirkja, þar sem séra Jón flutti eldmessuna, stóð þar skammt frá og
rétt vestan viö stapann stóðvaðist hraunflóðið.
Skýring vísindanna
á Eldmessuundrinu
fslendingar hafa löngum
verið viðkvæmir fyrir dulræum
og yfirnáttúrulegum fyrirbær-
um og því hefur frásögnin af
„eldmessu" séra Jóns Stein-
grímssonar átt sér vísan sama-
stað í hjörtum landsmanna og
allt fram á þennan dag hafa
margir verið sannfærðir um,
að klerkurinn hafi með anda-
gift sinni og trúarhita stöðvað
framrás hraunsins hinn
örlagaríka dag, 20. júlí árið
1783. Vísindin líta þó öðrum
augum á atburð þennan og
gefa sína skýringu, raunar ofur
einfalda. Að sögn dr. Guð-
mundar Sigvaldasonar, jarð-
fræðings hjá Norrænu eld-
fjallastöðinni, er það skoðun
jarðfræðinga almennt, að
vatnið í árfarveginum hafi
kælt hraunrennslið og stöðvað
framrás þess. Dr. Guðmundur
sagði m.a.: „Hraunrennslið,
sem var orðið lítið þegar hér
var komið sögu, rann eftir árf-
arveginum og verður það að
teljast líklegri skýring að vatn-
ið þar hafi stöðvað hraunið
fremur en kyngikraftur séra
Jóns.“
Við þetta má svo bæta orð-
um dr. Sigurðar Þórarinssonar
í grein um Skaftárelda, sem
birt er I nýútkomnu hefti tíma-
ritsins Storðar. Þar segir m.a.:
„Stans hraunsins í Eldmessu-
tanga nokkru vestan við
Frá Lakagígum.
Systrastapa þann 20. júlí var
afleiðing þess að gos í gíga-
röðinni suðvestur af Laka datt
niður að mestu og var lítið í
þeirri gígaröð upp frá því.“ —
Og síðar segir í greininni:
„Þann 29. júlí varð Ijós orsökin
fyrir rénun gossins í suðvest-
ursprungunni er gossprunga
norðaustur af Laka tók að
opnast og mun bráðlega hafa
náð svipaðri lengd og suðvest-
ursprungan. Hraun frá nýju
sprungunni flæddi aðallega til
austurs og síðan suður eftir
farvegi Hverfisfljóts, sem var
nær alþorrið 4. ágúst."