Morgunblaðið - 28.06.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 28. JÚNÍ 1983
Minning:
Vilmundur Gylfa-
son alþingismaður
Við fráfall mágs míns, Vil-
mundar Gylfasonar, hefur mér
enn sannast, hve magnaður sá
kraftur er sem veitir þeim styrk er
lenda í miklum raunum og eru
slegnir djúpri sorg vegna sárs ást-
vinamissis. Ég efast ekki um upp-
runa þess afls. Þar er hinn sami
máttur Guðs og veitir látnum ró
og frið.
Æfi Vilmundar Gylfasonar var
viðburðarík. Ferill hans var litrík-
ur. Um hann gustaði meira en
aðra samtíðarmenn hans. Við
Vilmundur áttum ekki pólitíska
samleið, þótt við værum síður en
svo ósammála um ýmis meginat-
riði stjórnmálanna, svo sem stefn-
una í utanríkismálum. Minnist ég
þess þegar við Matthías Johannes-
sen ræddum við Vilmund um
Bandalag jafnaðarmanna og
stefnu þess á nýársdag, að Vil-
mundur taldi af og frá að banda-
lagið myndi snúast á sveif með
þeim sem vilja stofna öryggi þjóð-
arinnar og þar með sjálfstæði
hennar í hættu með úrsögn úr Atl-
antshafsbandalaginu.
Vilmundur Gylfason sagði sig
úr Alþýðuflokknum 18. nóvember
1982. Nokkrum dögum síðar eða
hinn 23. nóvember fóru fram um-
ræður um vantraust á ríkisstjórn
Gunnars Thoroddsen, var þeim út-
varpað og sjónvarpað. Þar flutti
Vilmundur ræðu og var nú ekki
undir flokksaga. Ræðan vakti
þjóðarathygli og miklar umræður
manna á meðal eins og svo margt
sem hann tók sér fyrir hendur. í
ræðunni las hann meðal annars
ljóð eftir Matthías Johannessen
með þessu lokaerindi:
Nú bíðum við |>e8N að bráðum komi
þessi broslausi dagur — og svo þetta högg,
þ«‘gar líf okkar er að iokum aðeins
eitt lítið spor í morgundögg.
Og síðan sagði Vilmundur af
óbuguðu hugrekki: „Svona yrkir
ekki nema ljóðsnillingur, meðal
þeirra fremstu á tungunni, sem nú
eru til. En þetta þrönga og lokaða
flokkakerfi — hafið þið hugsað um
það? — hefur lagst á hann vegna
stöðu hans. Þeir bjuggu meira að
segja til orðið „sálmaskáld" sem
háðsyrði. Jafnvel á þessu sviði láta
þeir fólk ekki í friði. Það skal
breytast, það verður að breytast.
Við viljum gera uppreisn, en upp-
reisn innan þess ramma sem
stjórnskipunin gerir ráð fyrir og
aldrei öðruvísi. Við viljum gera
uppreisn í grasrótinni úti á meðal
fólks. Við treystum því að fólkið
vilji. Við myndum ekki flokk, aldr-
ei framar flokk, heldur laustengt
bandalag laustengdra samtaka
karla og kvenna, þar sem það ræð-
ur miðað við höfðatölu. Við vitum
um okkar vanda. Hann er sá að þó
að við séum ídealistar í dag, þá
getum við verið orðin stofnun fyrr
en varir. Engin hugsjón nær nema
ákveðnum aldri, þá verður hún
stofnun. Þess vegna verðum við
alltaf að vita, væntanlegir þátt-
takendur í Bandalagi jafnaðar-
manna, að þó sú þörf sé fyrir
okkur í dag, þá er langt frá því að
sú þörf vari til eilífðarnóns. Það
kemur kannske fljótt og kannske
seint, en það kemur að því að við
förum að þvælast fyrir eins og
gamla flokkakerfið gerir í dag.
Þetta verðum við að vita.“
Ég leyfi mér að vitna í þessa
ræðu Vilmundar vegna þess að
hún veitir að mínu mati innsýn að
leiðarlokum og svarar mörgum
spurningum sem varpað hefur
verið fram síðan hin sorglega frétt
um dauða Vilmundar breiddist um
landið eins og eldur í sinu.
Vilmundur Gylfason breyttist
aldrei í stofnun. Alla tíð var hann
ídealisti sem kunni að halda þann-
ig á málum að aðrir gátu hrifist
með honum. Honum tókst að snúa
sér þannig þótt staða hans væri
orðin þröng að áform hans náðu
fram að ganga. Ekki er á mínu
færi að skilgreina í hverju sá
hæfileiki hans fólst að tapa ekki
snertingunni við meginstrauma í
almenningsálitinu. Vilmundur var
annaðhvort óvenju næmur á við-
horf almennings eða hann gat bet-
ur en flestir aðrir sem haft hafa
afskipti af stjórnmálum hin síðari
ár mótað skoðanir almennings sér
í hag. Seinni kosturinn er mun
mikilvægari fyrir stjórnmála-
menn. Byggist hæfni þeirra á hin-
um fyrri lenda þeir fljótlega á
villigötum og missa tiltrú þeirra
sem þeir elta en eiga í raun að
leiða miðað við eðlilegar forsendur
í lýðræðisríki. Þar kjósum við
menn til fjögurra ára í því skyni
að þeir fari með stjórn mála okkar
en ekki til þess að þeir varpi af sér
ábyrgð.
Vilmundur Gylfason skoraðist
ekki undan pólitískri ábyrgð.
Hann tók afleiðingum gerða
sinna. Hóf útgáfu blaðs eftir að
hafa lent í deilum við þá sem
stjórnuðu blaði sem hann rit-
stýrði. Stofnaði stjórnmálasamtök
þegar hann hafði yfirgefið sinn
gamla flokk. 15. janúar 1983 var
Bandalag jafnaðarmanna stofnað
og aðeins rúmum þremur mánuð-
um síðar lágu fyrir frá því fram-
boðslistar í öllum kjördæmum. Til
þess að standa þannig að málum
þarf meira en ídealisma, það þarf
mikla þrautseigju og trú á að bar-
ist sé fyrir réttum málstað. Þeir
sem Vilmund þekktu vita, að hann
tók sér nærri að Bandalag jafnað-
armanna fékk ekki fleiri en fjóra
þingmenn kjörna. Hann gerði sér
ljóst vegna þess næmleika sem áð-
ur er getið, að fylgið dvínaði í
kosningabaráttunni, enda var
honum brugðið í sjónvarpsþættin-
um síðasta fyrir kjördag. En hann
gekk ótrauður til viðræðna við
aðra flokka að kosningum loknum.
Síðast þegar ég hitti hann var
hugur hans allur við þá möguleika
sem hugsanlegir væru til myndun-
ar stjórnar. Þeir sem þátt tóku í
þessum viðræðum hafa haft á orði
við mig, að Vilmundur hafi þar
haft góða yfirsýn og metið fram-
vinduna af skynsemi eins og sjá
mátti af ummælum hans í fjöl-
miðlum að kosningum loknum.
I ljóði Matthíasar Johannessen
sem Vilmundur Gylfason las í
vantr^pstsumræðunum segir:
í svipnum hans sé ég æsku okkar
og eitthvað svo viðkvæman sumarstreng,
við skiljum vart þessi óblíðu örlög
sem ætla sér, vinur, þinn góða dreng.
Þrátt fyrir baráttugleði Vil-
mundar á vettvangi stjórnmál-
anna og vígfimi hans í fjölmiðlun-
um var sumarstrengur hans svo
viðkvæmur að yfir huga hans
lagðist helmyrkur þegar sólin er
hæst á lofti og lengstur dagur.
Myrkrið byrgði honum sýn og eng-
inn fékk við ráðið.
Það er skarð fyrir skildi. Svip-
mót íslenskra stjórnmála breytist.
Brautryðjandi sem hreif með sér
flokk manna um land allt lætur
ekki oftar til sín taka — en minn-
ingin lifir. Sárið grær, mestu
skiptir að þeir sem halda lífsgöng-
unni áfram fái að njóta sín í leik
og starfi. Okkar litla þjóðfélag er
miskunnarlaust, þótt samúðin sé
mikil og velvildin yfirgnæfandi.
Jafnvel á þessu sviði er fólk ekki
látið í friði. Á þessari stundu
mætti og ætti að nefna marga sem
sýnt hafa hlýhug og vináttu. Öll-
um eru færðar innilegar þakkir.
En mér er skylt að tilgreina sér-
staklega ólöfu Benediktsdóttur og
Pál Björnsson, ólöfu Vilmundar-
dóttur og Þorstein Ólafsson og
Tómas Zoéga, hjálp þeirra og góð-
mennska hefur verið ómetanleg
síðustu daga sem jafnan endra-
nær.
Ljóðið eftir Matthías Johann-
essen sem Vilmundur las á Al-
þingi heitir Minning um dreng —
réð tilviljun vali þess á stærstu
stjórnmálastund föður? I ljóðabók
Matthíasar, Tveggja bakka veður,
standa einnig þessar línur:
<)g hringlaus munt þú bíða mín
brosandi nýr dagur
og ævi vina okkar
verður margra demanta virði.
Blessuð sé minning Vilmundar
Gylfasonar.
Björn Bjarnason
I dag verður kvaddur Vilmund-
ur Gylfason alþingismaður. Vil-
mundur var fæddur 7. ágúst 1948.
Foreldrar hans eru Guðrún Vil-
mundardóttir Jónssonar land-
læknis og Gylfi Þ. Gíslason, fyrr-
verandi alþingismaður og ráð-
herra, sonur Þorsteins Gíslasonar,
ritstjóra og útgefanda. Önnur
börn þeirra hjóna eru Þorsteinn
og Þorvaldur. Vilmundur var
kvæntur Valgerði Bjarnadóttur,
deildarstjóra hagdeildar Flug-
leiða. Foreldrar hennar voru Sig-
ríður Björnsdóttir Jónssonar skip-
stjóra og Bjarni Benediktsson, al-
þingismaður og forsætisráðherra,
sonur Benedikts Sveinssonar al-
þingismanns. Valgerður og Vil-
mundur áttu fimm börn, en af
þeim eru eftirlifandi Guðrún og
Baldur Hrafn.
Að Vilmundi stóðu sterkir
stofnar í menningar- og stjórn-
málum, þannig að áhugi á þjóð-
málum var meðfæddur og fylgdi
honum úr föðurhúsum. Kynni
Vilmundar og Valgerðar hófust á
unglingsárum þeirra, en að Val-
gerði standa samskonar stofnar
rótgróins þjóðmálaáhuga, því var
hún honum styrk stoð í starfi og
baráttu.
Vilmundur hóf nám við Mennta-
skólann í Reykjavík haustið 1964
og varð fljótlega atkvæðamikill í
skólalífinu. Hann var ritstjóri
skólablaðsins einn vetur og gegndi
embætti inspector scholae vetur-
inn 1967—1968. Stúdentsprófi úr
máladeild lauk Vilmundur vorið
1968 og hélt um haustið til Eng-
lands, þar sem hann hóf nám í
sagnfræði og bókmenntum við há-
skólann í Manchester. B.A.-prófi
lauk Vilmundur þaðan árið 1971.
Hann hugði á frekara nám í grein
sinni, og byrjaði haustið 1971 nám
við háskólann í Exeter í Suður-
Englandi. Þaðan lauk hann M.A.-
prófi árið 1973 og fjallaði ritgerð
hans um þætti í breskri stjórn-
málasögu.
Á Englandsárum Vilmundar
mótuðust mjög skoðanir hans á
stjórnmálum, fréttamennsku og
skyldum ritstörfum. Hann taldi
fréttamennsku þarlendra um flest
til fyrirmyndar í þessum efnum,
enda ríkti þar hefð gagnrýnna og
upplýsandi fréttaskrifa. f sumar-
leyfum frá sögunáminu, á þessum
árum, vann Vilmundur á frétta-
stofu hljóðvarpsins og átti hlut að
ýmsum nýjungum í starfsemi
hennar.
Þegar Vilmundur kom heim frá
námi árið 1973 gerðist hann kenn-
ari í sagnfræði við Menntaskólann
í Reykjavík. Samhliða kennslunni
skrifaði hann mikið í dagblöð og
starfaði einnig við sjónvarp, að
gerð fréttaskýringa- og samtals-
þátta. Þá fór fljótlega að kveða við
nýjan tón í íslenskri þjóðmáU-
umræðu. Þessum skelegga íals-
manni frjálsrar og djarfrsr fjöl-
miðlunar líkaði illa lognmollan og
hvatti hann þjóð sína óspart til
dáða.
f kennslustörfum sínum var
Vilmundur einkar farsæll og vel
liðinn, bæði af nemendum og sam-
kennurum sínum. f skólastofunni
var hann hinn áhugasami hrífandi
mælskumaður og á kennarastof-
unni hinn skemmtilegi, orðheppni
félagi.
Á þessum árum hóf Vilmundur
að marki afskipti sín af stjórn-
málum. Hann var í framboði fyrir
Alþýðuflokkinn á Vestfjörðum
fyrir kosningarnar 1971, og tók
mjög virkan þátt í starfsemi
flokksins. Hann gegndi þar ýms-
um trúnaðarstörfum og var sum-
arritstjóri Alþýðublaðsins í mörg
ár.
Við kosningarnar 1978 var Vil-
mundur í framboði í Reykjavík og
átti stóran hlut í hinum eftir-
minnilega sigri flokksins. Þá var
Vilmundur kjörinn fyrst á þing.
Hann náði aftur kjöri í desember
1979 og í apríl síðastliðnum var
hann kjörinn þingmaður Banda-
lags jafnaðarmanna í Reykjavík.
Frá október 1979 til febrúar 1980
var hann dóms-, kirkju- og
menntamálaráðherra í minni-
hlutastjórn Alþýðuflokksins.
Á þingi var Vilmundur ötull og
fylginn sér. Hann var afkastamik-
ill, undirbjó mál sín vel og flutti
skörulega. Af þingmálum hans má
glöggt sjá áhuga hans á eflingu
lýðræðislegra stjórnarhátta, bæði
innan þings og utan.
Eins og komið hefur fram voru
ritstörf Vilmundi mjög hugleikin.
Auk skrifa sinna fyrir dagblöð og
tímarit sá hann um gerð útvarps-
þátta um listir og menningarmál.
Hann var hvatamaður að útgáfu
Helgarpóstsins og setti sjálfur á
fót og ritstýrði vikublaðinu Nýju
landi, sumarið 1981. Tvær ljóða-
bækur komu út eftir hann, Myndir
og ljóðbrot árið 1970, og Ljóð árið
1980.
Á síðasta haustþingi, í nóvem-
ber, tilkynnti Vilmundur úrsögn
sína úr þingflokki Alþýðuflokks-
ins og væntanlega stofnun nýrrar
stjórnmálahreyfingar, Bandalags
jafnaðarmanna. Bandalag
jafnaðarmanna var formlega
stofnað 15. janúar á þessu ári, og
Vilmundur kjörinn formaður mið-
stjórnar. Bandalagið bauð fram í
öllum kjördæmum við alþingis-
kosningarnar 23. apríl og hlaut
fjóra þingmenn kjörna.
Margs er að minnast frá liðnum
vetri, en uppúr stendur eldmóður
manns, sem var engu líkur. Af-
kastageta Vilmundar í starfi, yfir-
sýn yfir íslensk stjórnmál fyrr og
nú, hæfileiki hans til framsetn-
ingar, allt þetta hreif fólk til
starfs og hugsunar. Árangurinn er
þegar kominn í ljós í því, að um-
ræða um grundvallaratriði lýð-
ræðisins er endurvakin, og hugtök
eins og frelsi og valddreifing hafa
öðlast merkingu á ný. Óeigingirni
Vilmundar og virðing fyrir leik-
reglum lýðræðisins, áminningar
hans um, að stjórnmálasigrar
væru ekki tilefni til að hreykja sér
hátt, né ósigrar tilefni til víls, eru
hluti af áhrifum, sem aldrei
gleymast.
Félagar og vinir úr Bandalagi
jafnaðarmanna kveðja Vilmund
með sárum söknuði og þakklæti.
Við vottum Valgerði og börnun-
um, foreldrum hans og bræðrum
samúð okkar og hluttekningu.
Samstarfsmenn í
Bandalagi jafnaðarmanna.
Það skeður ekki oft, að nýstofn-
aður stjórnmálaflokkur fái slíkan
byr og nái þeirri fótfestu sem
Bandalagi jafnaðarmanna tókst í
nýliðnum alþingiskosningum.
Engum blöðum er um að fletta,
að sá sigur var Vilmundi Gylfa-
syni að þakka. Enginn annar
frambjóðandi hins nýstofnaða
flokks var eins almennt kunnur og
ljóst var að stefna flokksins og
kosningaáróður voru umfram allt
hugarsmíð Vilmundar.
Vilmundur Gylfason hefur áður
verið talinn helsti hugmyndasmið-
ur og baráttumaður sigurvegara í
alþingiskosningum. Það var í al-
þingiskosningunum 1978, þegar
Alþýðuflokkurinn hlaut einn sinn
mesta sigur í áratugi.
Það gustaði óneitanlega af
málflutningi Vilmundar Gylfason-
ar. Hann vakti athygli og menn til
umhugsunar. Á stundum gat hann
verið fljóthuga, en þótt hann gæti
reitt hátt til höggs vildi hann vera
sanngjarn. Hann vildi viðurkenna
það, sem sannara reyndist, ef því
var að skipta og gerði sömu kröfur
til andstæðinga sinna í þeim efn-
um.
í málflutningi Vilmundar
Gylfasonar toguðust á með sér-
kennilegum hætti tilfinningaleg
og raunsæ sjónarmið. Að vissu
leyti jók það áhrifamátt hans.
Hann gat verið bæði eldhugi sem
og varfærinn, róttækur og íhalds-
samur í senn.
Einhvern tímann í góðu tómi
sagði ég við Vilmund, að hann
væri í raun og veru að hverfa til
skoðana okkar sjálfstæðismanna
og tæki þær traustataki. Hann
svaraði að bragði, að það væri ekki
nema mátulegt, því sjálfstæðis-
menn hefðu eignað sér bestu mál
jafnaðarmanna.
í nýlegum stjórnarmyndunar-
viðræðum átti ég ítarlegar og
áhugaverðar samræður við Vil-
mund Gylfason. Hann var bæði
yfirvegaður í mati á stöðunni al-
mennt og um lausn einstakra
mála. Hann velti mjög fyrir sér,
með hvaða hætti ný ríkisstjórn
fengi helst hljómgrunn meðal
fólksins. Vilmundur Gylfason
sýndi það raunar oftar en einu
sinni, að hann hafði ákaflega gott
jarðsamband við hugsunarhátt
fólksins og nýtti það vel í mál-
flutningi sínum.
Lífi og starfi Vilmundar Gylfa-
sonar er nú lokið langt um aldur
fram, en áhrifa hans mun áfram
gæta. Hugurinn leitar til konu
hans, Valgerðar Bjarnadóttur,
barna þeirra tveggja, foreldra
Vilmundar, Guðrúnar og Gylfa Þ.
Gíslasonar, og bræðra hans.
Ef hlýjar hugsanir og fyrirbæn-
ir megna einhvers, munu Valgerð-
ur, börnin og aðrir aðstandendur
finna mikinn styrk, sem mildar
vonandi ástvinamissi.
f nafni sjálfstæðismanna og
okkar Ernu persónulega flyt ég
Valgerði og öðrum aðstandendum
Vilmundar Gylfasonar innilegar
samúðarkveðj ur.
Geir Hallgrímsson
Vilmundur Gylfason er mér sem
öðrum harmdauði. Ekki einvörð-
ungu vegna þess, að hann fellur
frá á því skeiði ævinnar, sem er
uppspretta aflsins og atorkunnar.
Ástæðan er heldur ekki bara sú,
að þar fór óvenjulegur maður, sem
okkur fannst eiga tilkall til lífsins,
og ekki síður að lífið ætti tilkall til
hans. Hans er fyrst og fremst
saknað vegna þess, að sæti hans
verður ekki eins skipað af öðrum
mönnum.
Mér er enn minnisstætt hvernig
hann kom fyrir, þegar ég sá til
hans fyrst fyrir rúmum tuttugu
árum. Ég undraðist þá hið mikla
dáleiðsluvald, sem hann virtist
hafa yfir jafnöldrum sínum og
bekkjarfélögum. Þeir töfrar áttu
síðar eftir að slá miklu fleiri og
hafa reyndar áhrif um þjóðfélagið
allt. Foringjaeðlið var frá önd-
verðu ríkjandi hluti af persónu
hans, kannski svo mjög að það
hreinlega fór honum naumast að
vera með í hópi, þar sem hann réð
ekki sjálfur ferðinni. Varla er rétt
að segja, að þeir, sem slíkum eig-
inleika eru búnir í jafnríkum mæli