Morgunblaðið - 09.07.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. JÚLÍ 1983
Átta punktar um efha-
hagsmál við stjórnarskipti
— eftir dr. Gunnar
Thoroddsen
Hér verða rakin meginatriði ís-
lenskra efnahags- og atvinnumála
við stjórnarskiptin.
Viðskiptajöfnuður
við útlönd
Það er grundvallaratriði öllu at-
vinnu- og efnahagslífi þjóðarinn-
ar, að jafnvægi haldist í viðskipt-
um við önnur lönd. Þjóðin má ekki
eyða meir en hún aflar.
í þjóðhagsspá fyrir árið 1982,
sem samin var af Þjóðhagsstofnun
og lögð fram á Alþingi af forsæt-
isráðherra í október 1981, var því
spáð og að því stefnt, að jafnvægi
mundi verða í viðskiptum við út-
lönd á því ári.
Skömmu síðar skullu á eða urðu
augljós þau áföll, sem gerbreyttu
góðum horfum.
Heimskreppan olli því, að útlit
versnaði í sumum greinum, bati
lét á sér standa í öðrum. Skreið
seldist ekki. Loðna veiddist ekki.
Vertíð brást vonum.
Horfði nú svo, að viðskiptajöfn-
uður ársins ’82 gæti, ef eigi yrði
gripið til aðgerða, breyst úr jafn-
stöðu í halla, er næmi 12% af
þjóðarframleiðslu eða þrem og
hálfum milljarði króna. Mætti og
búast við svipuðum halla, 12%, í
ár, 1983.
Ríkisstjórnin ákvað í ágústmán-
uði 1982 efnahagsaðgerðir og gaf
út bráðabirgðalög og yfirlýsingu. í
henni var lögð þung áhersla á að
draga úr viðskiptahallanum og að
ná þar iafnvægi á næstu 2 árum,
þ.e. ’83 og ’84.
Vegna ágúst-aðgerðanna og
annarra ráðstafana ríkisstjórnar-
innar og að nokkru vegna heldur
hagstæðari þróunar olíuverðs
tókst að minnka viðskiptahallann
á árinu ’82 úr þeim 12%, sem spáð
var, í 10%, — eða úr rúmlega
þrem og hálfum milljarði króna í
þrjá milljarða.
En árangurinn í ár, ’83, verður
væntanlega mun meiri og miklu
betri en björtustu vonir stóðu til.
í stað 12% halla, sem spáð var
án aðgerða, mun hallinn verða,
eftir efnahagsaðgerðir fyrrv. rík-
isstjórnar, um 2Vfe% af þjóðar-
framleiðslu, eða um einn milljarð-
ur króna. Er það stórfelldur bati
frá fyrri spám.
Varðandi viðskiptajöfnuð vor-
um við því vel á vegi fyrir stjórn-
arskiptin að ná settu marki.
Næg vinna
Undanfarin þrjú ár hefur á
Norður- og Vesturlöndum skollið
á og magnast atvinnuleysi, sum-
part vegna heimskreppu, en öðr-
um þræði vegna efnahagsstefnu
stjórnvalda.
í Bandaríkjunum og Kanada er
tíundi hver maður atvinnulaus.
í Efnahagsbandalagi Evrópu
eru þessi lönd: Þýskaland, Frakk-
land, Ítalía, Holland, Belgía, Lux-
emborg, Bretland, írland, Dan-
mörk og Grikkland.
í Efnahagsbandalaginu í heild
eru nú atvinnulausar 12 milljónir
manna, 10 af hundraði, þar af 40%
æskufólk undir 25 ára aldri.
í Svíþjóð og Finnlandi er at-
vinnuleysið 6—8%.
í hinum olíuauðugu löndum,
Noregi og Bretlandi, hefur einnig
sigið á ógæfuhlið. Þó að þessar
þjóðir hafi fengið feikna olíugróða
og hafi því ekki viðskiptahalla né
gjaldeyrisskort að glíma við, hefur
atvinnuleysi magnast.
1 Englandi hefur atvinnuleysi
aukist á þrem árum, úr 1,4 millj-
ónum í yfir 3 milljónir. Hundr-
aðstala atvinnulausra er þar kom-
in upp í 13—14% allra vinnufærra
manna.
Á sama tíma og allt þetta er að
gerast í grannlöndum, hefur at-
vinnuleysi verið 0,2—0,7% á ís-
landi, enda mörkuð stefna fyrrv.
ríkisstjórnar að koma í veg fyrir
atvinnuleysi. Hvergi á byggðu bóli
er það talið almennt atvinnuleysi,
þótt skráðir séu atvinnuumsækj-
endur 1—2% af vinnuafli eða
minna.
Hér skulu nefnd tvö dæmi frá
liðnu vori um áróður í tilteknum
blöðum:
1) Atvinnuleysi á íslandi þrefald-
ast samkvæmt oinberri skrán-
ingu! Hættuástand!
Staðreyndin var þessi:
Skráning sýndi 0,9% í stað
0,3% árið áður.
2) Stórfelldar uppsagnir í verk-
smiðjum. Alvarlegt atvinnu-
leysi í iðnaði.
Staðreynd:
Ég spurðist fyrir hjá Iðju, fé-
lagi verksmiðjufólks, sem fylg-
ist betur en aðrir með atvinnu-
ástandi hjá sínu fólki. 20
manns voru að leita atvinnu, af
4.000 manns á þessum vinnu-
markaði, eða hálft prósent.
Þegar stjórnarskiptin urðu, var
næg atvinna í landinu. Stefna
fyrrverandi ríkisstjórnar hafði
borið árangur á fjórða ár og ber
enn.
Gengislækkun
Nýja ríkisstjórnin ákvað geng-
isfellingu, þannig að erlendur
gjaldeyrir hækkaði í verði um
17%.
Fyrir stjórnarskiptin taldi
Seðlabankinn ekki ástæðu til þess
að gera tillögu um gengisfellingu.
Afkoma frystihúsanna gæfi ekki
tilefni og útflutningsiðnaður stæði
vel að því er varðar gengisskrán-
ingu.
Seðlabankinn vildi fylgja fyrri
stefnu sinni um að láta gengið
síga eftir því sem þarfir atvinnu-
lífsins krefðu.
Þegar núverandi ríkisstjórn
ákvað að fella gengið, var það póli-
tisk ákvörðun hennar og má færa
fyrir henni rök og gagnrök.
1) Það er oft til hægðarauka fyrir
viðtakandi ríkisstjórn að fella
gengi. Það greiðir í bili úr að-
kallandi vandamálum, m.a. afl-
ar ríkisstjórninnj fjár í geng-
ismunarsjóð til ýmissa ráðstaf-
ana. Auk þess getur verið þægi-
legt að skrifa gengislækkun á
reikning fyrrverandi stjórnar,
ef það hentar.
2) Það var yfirlýstur tilgangur
stjórnarinnar með gengisfell-
ingunni í maí, að hætta um
sinn gengissigi, en reyna að
festa gengið um skeið. Þetta er
svipuð ráðstöfun og fyrri ríkis-
stjórn gerði um áramót ’80—’81
og stóð þá í 5 mánuði.
3) Gengisfellingin kallar hinsveg-
ar fram eftirköst, þegar vöru-
verð hækkar af hennar völdum.
Nú bitnar það mest á launa-
fólki, þar sem með lögum hafa
verið teknar af eða takmarkað-
ar þær verðbætur, sem áttu að
bæta launamönnum aukna
dýrtíð. Telja margir að þetta
Gunnar Thoroddsen
„Upplýsingar þær, sem
raktar hafa verið í þess-
ari grein, eiga að sýna
rétta og sanna mynd af
ástandi mála við stjórn-
arskiptin. Þær ættu að
duga til þess, að menn
láti nú linna öfgafullum
ræðum og ritsmíðum —
höfundum þeirra til lítils
sóma, um „versta við-
skilnað í sögu lýðveldis-
ins“, „hrikalegasta
ástand í hálfa öld“ og
glatað lánstraust ís-
lenzku þjóðarinnar.“
gengisstökk hafi verið of stórt.
Þetta er áhyggjuefni.
Rök eru því til með og á móti
gengisfellingunni. En það er ekki
hægt að rekja gengisfellinguna til
fyrrverandi ríkisstjórnar né
rökstyðja hana með ástandi efna-
hagsmála við stjórnarskiptin.
Gjaldeyrisforði
Það hefur löngum verið góð og
gild regla, að gjaldeyrissjóður
landsmanna nægði jafnan fyrir
tveggja til þriggja mánaða inn-
flutningi.
Um áramót nam gjaldeyrisforð-
inn upphæð sem svarar til inn-
flutnings í 2% mánuð.
Allvel var því að þessum þætti
mála staðið fyrir stjórnarskipti.
Verðbólga
Verðbólga er einn þáttur at-
vinnu- og efnahagsmála en ekki sá
eini. Aðrir mikilvægir þættir eru
þessir:
Viðskipti við útlönd,
full atvinna,
gengi krónunnar,
gjaldeyrissjóður,
ríkisfjármál,
útlán og innlán,
erlend lán.
Allar ríkisstjórnir á fslandi í
hálfa öld hafa glímt við þennan
Glám og flestar líklega lagt út í þá
viðureign með bjartsýni hans og
orð í huga: Ekki hræðumk ek flyk-
ur þær... En flestar hafa orðið að
lúta í lægra haldi.
Ríkisstjórnin frá 1971 fékk litla
verðbólgu í veganesti, en lauk með
50% verðbólgu, sem aðallega staf-
aði af verðsprengingu olíu.
Stjórnin 1974 tók við 50% verð-
bólgu án þess að nokkurt sjálf-
virkt verðbótakerfi væri í gangi.
Hún skilaði af sér eftir 4 ár 50%
verðbólgu ásamt því magnaðasta
skrúfugangs-vísitölukerfi, sem
þekkst hefur hér á landi.
Stjómin 1978 tók við þessari
50% verðbólgu. Henni tókst að fá
sett athyglisverð lög um stjórn
efnahagsmála, en þegar hún var
sprengd í loft upp, var verðbólgan
um 60%.
Næsta ríkisstjórn var biðleikur.
Ríkisstjórnin frá 1980 hafði að
þessu leyti sama ásetning sem
fyrirrennarar, að ná verðbólgunni
niður. Á fyrri hluta starfstíma
tókst það, þannig að i árslok ’81
hafði verðbólgan minnkað um
þriðjung, var komin í 40% í stað
60%.
En síðan, bæði ’82 og ’83, hafa
þessi mál að nýju gengið úr skorð-
um. Verður hér gerð grein fyrir
orsökum þess og tilraunum til við-
náms.
Verðbólgan stafar að hluta til af
erlendum verðhækkunum, sem ís-
lendingar ráða engu um, og verð-
falli og sölutregðu á afurðum
okkar. Stundum stafar hún af
ástæðum, sem við höfum ráð gegn,
einhverja kosti, sem við getum
valið um. Ég nefni dæmi. Um síð-
ustu áramót stóð útgerðin svo illa,
að annaðhvort yrði að hækka fisk-
verð til hennar stórlega, eða hún
mundi stöðvast. Ef ætti að hækka
fiskverðið, þyrfti að lækka gengi
krónunnar til þess að fiskvinnslan
gæti greitt hið hækkaða fiskverð.
Það þýddi nýja verðhækkana- og
verðbólguskriðu. Þrátt fyrir þetta
valdi ríkisstjórnin þá leið, vegna
þess að hún vildi ekki leiða yfir
landsfólkið það atvinnuleysi, sem
ella hefði komið í kjölfarið.
Þriðji verðbólguvaldur er verð-
bótakerfið. Það kerfi er tvíþætt.
Annarsvegar er sá tilgangur að
tryggja það, að kaupmáttur launa
haldist í hendur við framfærslu-
kostnað og rýrni ekki við aukna
dýrtíð.
Á hinn bóginn veldur þetta kerfi
sjálfvirkum víxlhækkunum verð-
lags og launa, sem eiga ekkert
skylt við kaupmáttinn og hafa
engin áhrif á hann, nema þá helst
að draga hann niður, þegar frá líð-
ur.
öll viðleitni mín undangengin
ár til að fá fram breytingar á
verðbótakerfinu, hefur miðað að
því að afnema þessa agnúa, án
þess að skerða kaupmáttinn.
Þessar tilraunir skiluðu ekki ár-
angri, hvorki innan ríkisstjórnar-
innar né heldur á Alþingi, þegar
þangað var leitað. Var þó hverjum
einasta alþingismanni ljóst, að
óbreytt gæti verðbótakerfið ekki
staðið stundinni lengur. Ég ætla
því að undir niðri hafi það verið
sammæli allra, að eftir kosningar
yrði hver sú stjórn, er við tæki, að
gerbreyta strax þessu sjálfvirka,
verðbólguaukandi kerfi.
í áróðrinum gegn ríkisstjórn-
inni fyrir þá sök, að hún hefði ekki
stöðvað vísitölu-skrúfuganginn,
tóku einhverjir áróðurinn svo
bókstaflega, að þeir héldu, að rík-
isstjórn Gunnars Thoroddsen
hefði búið til þetta sjálfvirka vísi-
tölukerfi, sem mestum erfiðleik-
um veldur í verðbólgunni.
Svo var nú ekki, heldur höfum
við erft það í öllum meginatriðum
frá kjarasamningum Vinnuveit-
endasambands Islands og Alþýðu-
sambands íslands árið 1977, þegar
Geir Hallgrímsson var forsætis-
ráðherra.
Ríkissjóður
Á árunum fyrir 1980 hafði
oftast verið halli á ríkissjóði og
safnast upp lausaskuldir ríkis-
sjóðs við Seðlabankann.
Ríkissjórnin lagði í upphafi
þunga áherslu á, að ríkissjóður
yrði rekinn hallalaust og helst
með nokkrum afgangi. Þetta hefur
tekist svo vel, að í þrjú ár,
1980—’82, var afgangur hjá ríkis-
sjóði á hverju ári og því unnt að
grynna stórum á skuldum við
Seðlabankann frá fyrri árum. Það,
sem af er þessu ári, er afkoma rík-
issjóðs viðunandi og svipuð meðal-
tali nokkurra síðustu ára, þrátt
fyrir stórminnkaðar tolltekjur,
vegna þeirrar þjóðarnauðsynjar
að draga úr innflutningi og
minnka viðskiptahallann.
Þessi góða afkoma ríkissjóðs
skapaði traustan grunn til þess að
mæta margvíslegum erfiðleikum.
Peningamál — Banka-
mál — Útlán —
Sparifé
í útlánum banka hefur öðru
hvoru undanfarin 3 ár skort stöð-
ugleika og jafnvægi, sveiflur vald-
ið ókyrrð og aukið verðbólgu.
Nokkur dæmi eru glögg, þar sem
bankar11 hafa um tveggja til
þriggja mánaða skeið stóraukið
útlán sín, — ekki til atvinnuveg-
anna, heldur einkum almenn út-
lán. Kom þá jafnan í kjölfarið inn-
flutningsalda, sem jók viðskipta-
hallann. Bankarnir voru ekki að
lána út eigið ráðstöfunarfé, svo
sem aukið sparifé, heldur sóttu
þeir útlánsféð í yfirdrátt í Seðla-
banka, sem þannig gerði þetta
mögulegt.
Þessar athugasemdir eru ekki
frá mér einum, heldur hefur sér-
fræðinganefnd Alþjóðagjaldeyr-
issjóðsins gert aðfinnslur sama
efnis í sömu átt.
Eftir slíkar útlánahrinur koma
eftirköstin. Bankarnir draga
harkalega úr útlánum, oft þegar
verst stendur á fyrir atvinnufyr-
irtæki.
Þessi rykkjapólitík í útlánum
hefur torveldað baráttu gegn
verðbólgu. Óvíða er jafnvægi mik-
ilvægara en í útlánum.
Sparifé í bönkum hefur á síð-
ustu mánuðum ekki aukist eins og
áður. Þó sker sig úr einn þáttur
sparifjár. Það eru hinir fullverð-
tryggðu sparireikningar, sem rík-
isstjórnin ákvað í stjórnarsátt-
mála, að upp skyldu teknir, en
engir slíkir möguleikar voru áður
til í bönkum. Ríkisstjómin setti
lög, sem skylduðu bankana til þess
að opna hjá sér slíka reikninga.
Reynslan hefur svarað vonum.
Inn á þetta sparifjárform hefur
sparifé streymt. Það hefur gerst á
rúmum tveim árum, að þetta
sparifé hefur vaxið upp í fjóran og
hálfan milljarð og er orðið meira
en þriðjungur af heildarinnlánum
banka.
Erlendar skuldir
Við mat á því, hvort taka skuli
erlend lán, verða fslendingar allt-
af að hafa í huga tvö megin-
sjónarmið:
Að um nauðsynleg þjóðþrifamál
sé að ræða,
°g
að þjóðinni sé ekki íþyngt um of
11 Skýrt skal tekiö fram, aö hór
eiga ekki allir bankarnir hlut
aö.