Morgunblaðið - 13.08.1983, Blaðsíða 12

eftir dr. Ara K. Sæmundsen
12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. ÁGUST 1983
ORVERUFRÆÐI
e r
í dag hefur göngu sína hér í blaöinu nýr þáttur, sem
mun fjalla um nýjungar og þaö sem efst er á baugi
innan örveirufræðinnar. Umsjón með þættinum hefur
dr. Ari K. Sæmundsen.
Ari lauk B.Sc. prófí í líffræði frá Háskóla íslands
1974. Hann starfaði í tvö ár við ýmis verkefni, en hélt
síöan til framhaldsnáms í örveirufræði við Virginia
Polytechnic Institute & State University og lauk þaðan
M.Sc. prófí 1978. Veturinn 1979 hóf hann doktorsnám
við Institutionen för Tumörbiologi, Karolinska Insti-
tutet í Stokkhólmi. Hann varði doktorsritgerð sína í
desember síðastliðnum og hefur síðan starfað á Rann-
sóknarstofu Háskólans í veirufræði.
e s
Herpes
Nú munu vera þekktar um 30
tegundir herpesveira. Fimm af
þessum þrjátíu valda sýkingu í
mönnum: Herpes simplex 1
(HSV-1) veldur áblæstri, Herpes
simplex 2 (HSV-2) veldur svo-
kölluðum kynfæra-herpes, Vari-
cella-zoster veiran (VZV) veldur
hlaupabólu og ristli, Epstein-
Barr veiran (EBV) veldur kirtla-
veiki (infectious mononucleosis)
og cytomegalo-veiran (CMV)
veldur sjúkdómi svipuðum
kirtlaveiki, en er ef til vill þekkt-
ari fyrir fósturskemmandi verk-
un sína.
Kynfæra-herpes
Ein þessara veira hefur verið
meira í sviðsljósinu upp á síð-
kastið en hinar, en það er HSV-
2. Kynfæra-herpes hefur færst
nokkuð í vöxt undanfarin ár. Er
nú svo komið að þetta er mest
skráði kynsjúkdómur í Banda-
ríkjunum og víðar. I fréttabréfi
frá „Center for Disease Control"
(CDC) í Bandaríkjunum var ný-
lega skýrt frá því að árið 1966
hefðu 29.560 manns leitað til
læknis vegna kynfæra-herpes.
Árið 1979 leituðu hinsvegar
260.890 manns til læknis vegna
þessa sjúkdóms. Tíðni þeirra,
sem leituðu sér lækningar, hafði
því aukist úr 3,4 á 100.000 íbúa
1966 í 29,2 á 100.000 íbúa fimmt-
án árum síðar. Þessar tölur
segja þó ekki allan sannleikann.
Bent er á að margir hafi hugs-
anlega leitað til lækna og lækn-
ingamiðstöðva, sem þessi sam-
antekt CDC nái ekki yfir. Einnig
er bent á að margir leiti ekki til
læknis, auk þess sem margir.
læknar hirða ekki um að til-
kynna þennan sjúkdóm til yfir-
valda. Ennfremur er talið, að hjá
allt að helmingi þeirra, sem
sýkjast, verði aldrei vart við
nein áþreifanleg sjúkdómsein-
kenni. Þessar tölur gætu því ver-
ið enn hærri og þeir hjá CDC
telja að þessi faraldur sé enn í
gangi. Þó eru þeir, sem benda á,
að erfitt sé að gera sér grein
fyrir, hvort um virkilega aukn-
ingu sé að ræða, þar sem lítið er
faraldursfræði þessa sjúkdóms.
Þar sem engin lækning er fyrir
hendi, þá eykst stöðugt hlutfall
þeirra, sem bera með sér og
dreifa veirunni. í sumum tilfell-
um gæti verið um endursýkingu
að ræða og til þess að flækja
málið enn frekar, þá benda rar.n-
sóknir til að HSV-1 geti einnig
valdið kynfæra-herpes. Einnig
gæti, í vissum tilvikum, átt sér
stað svokölluð uppvakning
(reactivation) veirunnar.
Hvað er uppvakning?
Herpes-veirurnar eru stórar
og flóknar veirur og samskipti
þeirra við hýsilfrumurnar marg-
slungin. Það sem gerir herpes-
sjúkdóma svo þráláta og erfiða
viðureignar er fyrirbæri, sem
virðist sameiginlegt öllum
herpes-veirum og mætti nefna
veiruduld (latency). Eftir frum-
sýkingu leggjast veirurnar í
dvala í líkamanum. Þar sem
HSV-1, HSV-2 og VZV eiga í
hlut, þá hefur verið sýnt fram á
að erfðaefni veirunnar er til
staðar í taugahnoðum, oftast
nálægt þeim stað, er sýking átti
sér fyrst stað. Mörg okkar fá
undir vissum kringumstæðum
áblástur á andlitið, oftast í
kringum munn og/eða nef. Þetta
getur endurtekið sig oft og hjá
sumum nokkuð reglulega. Þetta
stafar af uppvakningu HSV-1.
VZV veldur hlaupabólu í börnum
og unglingum. Veiran leggst svo
í dvala og getur síðan valdið
sjúkdómnum ristli á fullorðins-
árum, en hann lýsir sér í útbrot-
um á miðjum skrokknum. Það
sem gerist er það, að einhverjir
utanaðkomandi þættir, lítt skil-
greindir, vekja veiruna úr dvala
eða raska því næma jafnvægi,
sem er á milli veiru og frumu og
nauðsynlegt er til að koma á og
viðhalda fyrirbærinu veiruduld.
Dr. Ari K. Sæmundsen
Sömu sögu er að segja um
kynfæra-herpes. Veiran leggst í
dvala eftir frumsýkingu, hvort
sem sýkingin er með eða án
hinna klassísku sjúkdómsein-
kenna. Hún getur síðan vaknað
úr dvalanum, ferðast niður
taugaþræði að þekjufrumum í
kynfærum og fjölgað sér þar.
Þannig er hugsanlegt að fólk
verði ekki vart við sjúkdóminn,
fyrr en við fyrstu uppvakningu
veirunnar.
Lítið er vitað um þetta fyrir-
bæri, veiruduld. Hvað er það
sem veldur því að veira, sem á
einum stað veldur frumudauða,
getur lagst í dvala innan ann-
arra fruma án nokkurra sjáan-
legra áhrifa á þær frumur?
Hvaða þættir raska þessu jafn-
vægi og hvernig verka þeir?
Stöðugt er unnið að því að leita
svara við þessum spurningum.
Meðferð
Veirur eru „sníkjudýr". Þær
notfæra sér efnaskiptaferli hýs-
ilfrumunnar til að fjölga sér. Áf-
leiðingin er óhjákvæmilega
frumudauði. Veirur eru þó mis-
flóknar að gerð. Þær stærri, þar
á meðal herpes-veirur, ráða yfir
ýmsum eigin efnaskiptaferlum.
Við leit að lyfjum og þróun
þeirra reyna vísindamenn að
færa sér í nýt þá þekkingu, sem
er fyrir hendi, um þau efna-
skiptaferli veiru, sem eru að ein-
hverju leyti frábrugðin efna-
skiptaferlum frumunnar. Þannig
eru til nokkur lyf, sem geta ham-
ið herpes-sýkingar eða haldið
þeim niðri, en engin lyf eru til,
sem geta losað okkur við veir-
una, þegar hún hefur lagst í
dvala. Hjá öllum þessum lyfjum
gætir vissra eiturverkana á heil-
brigðar frumur, auk þess sem
fara verður varlega í notkun
þeirra, svo ekki komi upp ónæm-
ir veirustofnar.
Nýlega var skýrt frá því að
hópur enskra vísindamanna
hefði þróað bóluefni, sem gæti
verndað gegn HSV-2 sýkingu.
Þessar rannsóknir eru enn á
frumstigi, en ef til vill verður til
bóluefni gegn HSV-2 í náinni
framtíð. Slíkt bóluefni gagnar þó
ekki þeim, sem þegar hafa sýkst.
Herpes varir að eilífu
Til skamms tíma mátti sjá
bandarísk ungmenni í bolum,
þar sem á var letrað: „What is
the difference between herpes
and true love?“ (Hver er munur-
inn á herpes og sannri ást?) Og
svo kom svarið: „Herpes lasts
forever!“ (Herpes varir að ei-
lífu!) Það eru orð að sönnu.
Heimildir:
F.Rapp (1978) American Scientint
66:670—674.
M.W. Myers o.fl. (1982) Journal of Infectious
DLseases 145:744—782.
('/enter for Disease Control. Morbidity and
Mortality Weekly Report 31:137—139.
(■.R.B. Skinner o.fl. (1982) Britiuh Journal of
Veneral Disease 58:381—386.
13323233
Bragi Ásgeirsson
Fyrir nokkrum árum var það
næsta reglulegur viðburður, að
fréttir bærust hingað heim um
frama íslenskrar listakonu er þá
var búsett í heimsborginni Par-
ís. Á tímabili hlaut hún hver
verðlaunin af fætur öðrum í
vefjarlistasýningum í Frakk-
landi. Henni var svo boðið að
sýna að Kjarvalsstöðum árið
1980 og vakti sú sýning mikla
athygli fyrir óvenjuleg vinnu-
brögð og öflugan tjáningarmáta.
Nína Gautadóttir er hér um
Leðurmyndir
í Listmunahúsinu
ræðir, gistir landið um þessar
mundir og í því tilefni kynnir
Listmunahúsið 20 ný verk lista-
konunnar, sem öll munu gerð í
Níger, þar sem hún er búsett
með fjölskyldu sinni. Þangað
fluttist listakonan fyrir tveim
árum og munu það ótvírætt hafa
verið mikil viðbrigði fyrir hana
enda kemur það sterkt fram í
verkunum á sýningunni. Koma
áhrifin í senn fram í notkun
efniviðar og í útfærslu myndefn-
isins.
Það er áberandi á þessari sýn-
ingu að mikil gerjun á sér stað
innra með listakonunni því að
hún leitar víða fanga í frum-
stæðri afrískri erfðavenju um
leið og evrópsk viðhorf eiga sér
sterk ítök í henni. Þannig hafa
mörg verkannna á sýningunni
yfir sér svip afrískrar skreyti-
listar og eru fjölþætt og marg-
ræð í formi, önnur hins vegar
eru heil og einföld og stundum
næsta einlit. Þannig er stóra
græna verkið yfir stigagangin-
um fjölþætt og tjáningarríkt en
þó mjög samstætt og heillegt í
útfærslu „Mamane" (13). Annars
er ég ekki frá því, að myndin
„Hallima" (3) sé hrifmesta
verkið á sýningunni í einfald-
leika sínum og um leið öflugri
útfærslu. Að mínu mati er það
tjákrafturinn í útfærslu mynd-
forma, sem eru bestu eiginleikar
Nínu Gautadóttur og þykir mér
það koma greinilega fram á
þessari sýningu. Vísa ég til þess
hve verk, sem Nína útfærir með
skapgerðinni einni, eru stórum
hrifmeiri hinum skreytikenndari
myndum þar sem niðurröðun
leðurefna minnir um sumt á
íburðarmiklar samklippur.
í heild er þetta óvenjuleg sýn-
ing hér á norðurslóðum, sem
mörgum mun þykja forvitnileg
og er vissulega heimsóknar virði.
Herjólfur:
Mikið annríki í
flutningum í sumar
MIKIÐ annríki hefur verið hjá Herjólfi í farþega- og bílaflutningum i sumar,
að sögn Ólafs Runólfssonar, Vestmannaeyjum. „Við erum mjög ánægðir með
þetta,“ sagði Ólafur. „Það er Ijóst aö fólk hefur stillt sig meira inná Herjólf
en áður og í ár höfum við flutt fímmþúsund og fimmhundruð fíeiri farþega
enn á sama tíma í fyrra. Við fengum mjög gott vor og fíutningar voru
geysimiklir og hingað streymdu hópar frá skólum.
Síðan um miðjan júní hefur tíð-
arfar verði fremur leiðinlegt, en
þrátt fyrir það hefur fólk sótt
óenjumikið í Eyjar. Inn í það
dæmi kemur eflaust kynning
ferðaskrifstofa, en við höfum
fengið stóra hópa frá þeim. Auk
þess höfum við almennt kynnt
Herjólf meira en áður, meðal ann-
ars á rútudeginum og það er nú að
skila sér. Talsvert hefur komið af
útlendingum seinni part sumars,
en það hefur líka færst í aukana
að fjölskyldur skreppi með okkur
til Eyja og taki bílinn með. Hér
eru góðir gististaðir og tjaldstæði,
og það er eins og hugarfar ferða-
manna hafi breyst í þá átt að
leggja aðeins meira á sig, og kjósa
siglingu frekar en flug.
Frá áramótum til fyrsta ágúst í
fyrra fluttum við 28.580 manns en
í ár höfum við flutt 34.000 manns.
Við flytjum einnig geysimikið af
bílum; bara í júlí voru þeir 1750.“