Morgunblaðið - 17.12.1983, Blaðsíða 4

52
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1983
„En það bar til
um þessar mundir ...
— eftir Böövar
Guðlaugsson
„En það bar við um þessar
mundir, að boð kom frá Ágústusi
Keisara um að skrásetja skyldi
alla heimsbyggðina."
Þannig hljóðar upphaf jólaguð-
spjailsins í Lúkasarguðspjalli, og
áreiðanlega hef. ég ekkert prentað
mál lesið jafnoft upphátt. Ég hef
sem sé lesið jólaguðspjallið upp-
hátt nokkrum sinnum um hver jól
síðastliðin 20 ár. Nú fer því fjarri,
að ég sé á nokkurn hátt kristnari
eða meiri „jólamaður" en gengur
og gerist, þessi guðspjallslestur
minn er einfaldlega liður í starfi
mínu, miklu frekar skyldustarf en
trúarleg ástríða. Ekki vil ég þó
bera á móti því, að þrátt fyrir
reyttum saman alls konar útbún-
að til að nota fyrir búninga; gard-
ínur, sjöl, slæður af ýmsum stærð-
um og gerðum, lök og borðdúka.
Var síðan þessum búnaði tyllt á
leikendur með sikkersnælum,
jafnvel títuprjónum, og eins og
gefur að skilja var það mikið þol-
inmæðiverk, tímafrekt og vanda-
samt. Einna verst voru þrengslin
á stigapöllunum, t.d. man ég, að
jólastjarna var skorin út í pappa
og varpað svo á veginn yfir tröpp-
unni, sem María sat í, með mynd-
varpa, og það var mikið stímabrak
að koma myndvarpanum fyrir á
efri stigapallinum, þannig að sem
minnst bæri á honum, en stjarnan
kæmi þó sæmilega vel út á veggn-
um. En þetta blessaðist nú allt
saman. Kirkjuklukknahljómur var
tekinn upp á segulband til að leika
hins vegar verða þeir að vera til-
búnir að segja hana þar sem við á,
og vera samtaka. Þetta hefur jafn-
an tekist furðulega vel. Strax á,
fyrstu uppfærslu helgileiksins í
gamla Höfðaskólanum reyndust
leikendurnir taka hlutverk sín al-
varlega og skila þeim með ærnum
sóma. Og það hafa þeir gert allar
götur síðan.
Það kom í hlut höfundar þess-
ara lína að lesa jólaguðspjallið
sjálft upphátt á fyrstu sýningu
helgileiksins í Höfðaskólanum, og
síðan hef ég lesið það á hverjum
„litlu jólum", eða í tuttugu ár. Og
þótt ég sé, eins og áður var sagt,
langt frá því að vera kristilegar
innrættur en almennt gerist,
kemst ég alltaf í eitthvert sérstakt
hátíðaskap, þegar ég les jólaguð-
spjallið, það gagntekur mig ein-
Engillinn og fjárhirðarnir (úr gamla Höfðaskólanum).
þennan marg-endurtekna upplest-
ur, kemst ég alltaf í mun hátíð-
legra skap en ég er í hversdags-
lega, þegar ég hef yfir þennan
tæra, einfalda texta. Og eins og
ósjálfrátt reynir maður að gæða
röddina inniieika og jafnvel lotn-
ingu, þegar maður les þessa frá-
sögn af atburðunum austur í
Betlehem fyrir nær tvö þúsund ár-
um.
Það mun hafa verið nokkrum
vikum fyrir jólin, árið 1964, að
kennaralið gamla Höfðaskólans
fór að huga að jólaskemmtun fyrir
nemendur, „litlu jólunum". Kom
þá fram sú hugmynd, að setja á
svið helgileik, byggðan á jólaguð-
spjallinu sjálfu, en leikendur
skyldu valdir úr hópi nemenda.
Hygg ég, að þáverandi skólastjóri,
Magnús Magnússon, hafi átt
frumkvæðið. Én hugmyndin fékk
strax mjög góðan hljómgrunn, og
nú lögðust allir á eitt að koma
henni í framkvæmd. Aðstaða til
leiksýninga var í rauninni engin,
enginn samkomusalur né leiksvið.
Skólinn var til húsa í félagsheimili
íþróttafélagsins Ármanns við Sig-
tún, og það var þá ekki einu sinni
fullbyggt. Eini möguleikinn var að
sviðið sjálft yrði í stiga milli
hæða, en áhorfendasalur gangur-
inn neðan stigans.
Auðvitað voru þetta frumstæð-
ar og erfiðar aðstæður, en þegar
samhent áhugafólk leggst á eitt,
má ýmsu góðu til leiðar koma,
þótt ytri skilyrði virðist óhagstæð.
Og á vissan hátt var stiginn og
stigapallurinn ágætt svið, sem í
einfaldleika sínum og fátæklegum
sviðsbúnaði gaf sýningunni inni-
lega hátíðlegan blæ. Leikendur
voru nú valdir og byrjað að æfa
hlutverkin, sem upphaflega voru
aðeins fimm, María og Jósef og
þrír fjárhirðar. Engir saumaðir
búningar eða sérhannaðir voru til-
tækir við þessa fyrstu uppfærslu,
engin leiktjöld eða leikmunir. Við
í upphafi sýningar og að sýn-
ingarlokum, en orgel var fengið að
láni til að spila undir sálmasöng-
inn. Organistar voru ýmist úr hópi
kennara eða velviljað „utanskóla-
fólk“. Þessir sálmar voru sungnir:
„Nóttin var sú ágæt ein“, „Heims
um ból“, „í Betlehem er barn oss
fætt“ og „Bjart er yfir Betlehem".
Þótt leikendur þyrftu ekki að
læra og flytja neinn texta á þess-
ari fyrstu sýningu helgileiksins,
þá kröfðust þó hlutverkin æði
mikils af þeim. T.d. þurfti María
að sitja grafkyrr og hátíðleg á svip
andspænis áhorfendum fast að því
i tuttugu mínútur, og það er ekk-
ert smáræðis álag. Sama máli
gegndi um Jósef.
Eg hef dáðst að því á hverri sýn-
ingu öll þessi tuttugu ár, hvað
krökkunum hafa farið hlutverkin
vel úr hendi. Það hafa sannarlega
verið margar innilegar og fallegar
Maríur hjá okkur, og ábúðarfullir,
alvarlegir Jósefar,-Smám saman
hefur hlutverkum verið bætt við í
þessum helgileik, bæði til þess að
fá meiri heildarsvip í túlkunina á
jólaguðspjallinu, og eins, og ekki
síður, til þess að gefa fleirum kost
á því að fara með hlutverk. Fjár-
hirðunum var fjölgað um einn,
vitringarnir þrír frá Austurlönd-
um látnir koma fram, Heródes
konungur settur í hásæti og þjónn
látinn fylgja honum, og síðast en
ekki síst hefur engillinn, sem birt-
ist fjárhirðunum, komið fram og
haft yfir sama texta og í guð-
spjallinu. Það er þó nokkuð langt
mál, em engillinn þarf að flytja,
og í þessu hlutverki reynir mikið á
örugga kunnáttu og áheyrilegan
flutning. Það hvorttveggja hefur
jafnan reynst fara prýðilega sam-
an hjá þeim mörgu nemendum,
sem farið hafa með hlutverk eng-
ilsins, síðan það var tekið upp í
helgileiknum.
Aðrir leikendur þurfa yfirleitt
ekki að læra nema eina setningu,
hver innileikakennd, einhver hlý
jólagleði. Og aldrei finnst mér ég
vera jafnfjarri yfirborðskenndu
glysi og háværu auglýsinga-
skrumi, eins og einmitt meðan ég
les þennan texta. Þessi tilfinning
hefur síst dvínað með árunum.
Tæknilega séð hefur ýmislegt,
sem varðar helgileikinn okkar,
færst til betri vegar smám saman.
Nú eru komnir saumaðir búningar
á leikendur, leiktjöld eru sett upp,
og svo framvegis. Þó finnst mér,
þegar ég rifja upp sýningarnar
þessi tuttugu ár, eiginlega alltaf
mest til um fyrstu, frumstæðu
uppfærsluna í gamla Höfðaskól-
anum. Hún markaði tímamót í
litlu jólahaldinu hjá okkur og er
tvímælalaust merkur þáttur í
sögu skólans.
Eftir að Höfðaskóli var lagður
niður og Öskjuhlíðarskóli tók við,
var einu atriði bætt framan við
helgileikinn, eins konar forspjalli.
Borði var komið fyrir framan við
aðalsviðið, og kringum það sátu
fjölfötluð börn, sem fötlunar sinn-
ar vegna áttu enga möguleika á
því að vera virkir leikendur í nein-
um hlutverkum, sem útheimtu
einhverjar hreyfingar eða tal. Síð-
an var lesið kvæði Matthíasar
Jochumssonar „Fullvel man ég
fimmtíu ára sól“. Börnin, sem við
borðið sátu, áttu sem sé að tákna
móðurina og bræðurna, sem kvæð-
ið fjallar um. Þessu atriði hygg ég
að hafi verið bætt við til þess að
gefa fleiri nemendum kost á því að
vera virkir þátttakendur, og þá
einkum þeim nemendum, sem
voru þess vanmegnugir að takast
önnur hlutverk á hendur.
Ég get ekki skilið svo við þessa
upprifjun, að ég minnist ekki á
einstaklega vel gerðar og fallegar
helgimyndir, sem eldri nemendur
Höfðaskólans gerðu einn veturinn
undir handleiðslu kennara síns.
Þótt myndirnar tilheyrðu ekki
í Betlehem (úr gamla Höfðaskólanum).
María og Jósef (úr Öskjuhlíðarskóla).
beinlínis sviðsbúnaði í helgileikn-
um (það var jú ekkert svið), þá
settu þær sérlega hátíðlegan svip
á jólahaldið hjá okkur. Þetta voru
gluggaskreytingamyndir, skornar
út í pappa af mikilli natni og
vandvirkni, og sýna ásamt fleiru
ýmis atriði úr sjálfu jólaguðspjall-
inu. Myndirnar eru enn við lýði, og
obbinn af þeim er enn þá festur
upp hjá okkur um hver jól. Auk
þess hafa þær verið lánaðar til
skreytinga á öðrum stöðum, m.a. í
Neskirkju, ef ég man rétt.
Þótt hlutverkin í helgileiknum
okkar krefjist ekki mikillar texta-
kunnáttu hjá leikendunum (nema
engilshlutverkið), þá fer jafnan
talsverður tími í samæfingar.
Leikendur verða að læra nákvæm-
lega, hvenær þeir eiga að koma
fram og hvernig þeir eiga að bera
sig til. Reynir þá verulega á góða
samvinnu milli þularins, sem les
guðspjallið og leikendanna.
Þrengslin á sviðinu og smæð þess
skapa og talsverða erfiðleika
hverju sinni. Það eru t.d. aðeins
3—4 skref, sem María og Jósef
þurfa að fara frá búningsherbergi
upp á sviðið, eða frá Nasaret til
Betlihem. Aftur á móti eru inn-
skotssetningar margar í frásögn-
inni af þessari ferð þeirra, og
maður er miklu lengur að lesa
textann en leikendur að komast á
áfangastað (ég hef raunar alltaf
verið í hálfgerðum vandræðum
með að lesa þessa frásögn vegna
innskotssetninganna).
Þaðer einmitt í svona tilvikum,
sem talsvert reynir á góða samæf-
ingu leikenda og lesara.
Ekki skal því gleymt, að ýmis
brosleg atvik hafa iðulega komið
fyrir á æfingum hjá okkur. T.d.
man ég, að einu sinni, þegar telp-
an, sem lék Maríu, var komin í
dyrnar á fjárhúsinu í Betlehem,
mundi hún, að hún hafði gleymt
Jesúbarninu inni í búningsher-
bergi, snaraðist til baka og sótti
það, og hélt þá í fátinu, sem kom á
hana, á því eins og hún væri með
skólatöskuna sína í hendinni!
En á aðalsýningum hafa leik-
endur jafnan staðið sig frábær-
lega vel, enda ekki svo lítið í húfi,
þar sem meðal sýningargesta hafa
stundum verið sjálfur mennta-
málaráðherra íslands og borgar-
stjórinn í Reykjavík.
Itödvar Cudlaugsson er kennari viö
Öskjuhlídarskóla.