Morgunblaðið - 17.12.1983, Blaðsíða 14

62
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1983
Snefim og áhrif á
miðtaugakerfíð
Úr riti próf. Þorkels Jóhannessonar, sem samið er með
sérstöku tilliti til notkunar og misnotkunar vímugjafa
Undanfariö hefur allmikil um-
ræða orðið um notkun lífrænna
leysiefna sem vímugjafa mcðal ungl-
inga. Af því tilefni hefur orðið að
samkomulagi, að Morgunblaöið birti
hluta af 15. og næstsíðasta kafla í
riti um Lyfjafræði miðtaugakerfis-
ins, sem prófessor Þorkell Jóhann-
esson, Rannsóknastofu Háskóla ís-
lands í lyfjafræði, hefur samið að
tilhlutan menntamálaráðuneytisins
og koma mun út á næsta ári. Rit
þetta er samið með sérstöku tilliti til
notkunar og misnotkunar vímugjafa.
Menntamálaráðuneytið veitti góð-
fúslega leyfi til birtingar þessarar.
Lífræn leysiefni
—Inngangur
Lífræn efni eru gerð úr kolefni
(C = kolefnisatóm) og vetni (H =
vetnisatóm) með eða án annarra
frumefna. Eitt kolefnisatóm getur
bundið fjögur vetnisatóm eða
jafngildi þeirra. Ef einungis eru
kolefnisatóm og vetnisatóm í sam-
eind (mólikúli) efnis, nefnist það
kolvetni (stundum ranglega notað
um sykrunga). Af öðrum frumefn-
um er súrefni (0 = súrefnisatóm)
algengast í lífrænum efnum. Súr-
efnisafbrigði kolvetna eru marg-
vísleg. Sum nefnast gjarnan
kolhýdröt (oft notað um sykr-
unga). Önnur nefnast alkóhól (t.d.
etanól), ketónar (t.d. acetón) eða
etrar. Einnig koma köfnunarefni,
brennisteinn, fosfór og klór alloft
fyrir í lífrænum efnum. Af þess-
um frumefnum skiptir einungis
klór máii í þessu samhengi.
Lífræn leysiefni eru yfirleitt
annað tveggja kolvetni unnin úr
jarðolíu eða efnasambönd (einkum
súrefnis- eða klórsambönd), sem
líta má á sem afleidd af koi-
vetnum, er fyrir koma í jarðolíu.
Lífræn ieysiefni eru vökvar við
venjulegt hitastig. Öfugt við vatn,
sem er langveigamest ólífrænna
leysiefna, eru flest lífræn leysiefni
fleyg (gufa hratt upp). Sum þeirra
eru bæði fleyg og rokgjörn (sjóða
við minna en 100°C). Þau eru hins
vegar yfirleitt lítt hvarfgjörn
(hvarfast oftast lítið við þau efni,
sem þau leysa).
Fáein efni, sem talist geta líf-
ræn leysiefni, eru notuð sem lyf,
einkum svæfingarlyf. Auk þess
má telja etanól, hinn dæmigerða
vímugjafa, lífrænt leysiefni.
Langsamlega flest lífræn leysi-
efni, hvort sem þau eru notuð til
vímu eða ekki, teljast hins vegar
til eiturefna eða hættulegra efna
samkvæmt lögum um eiturefni og
hættuleg efni frá 1968. Eiturhrif
þessara efna eru enn fremur oft
umtalsverð.
Við munum hér á eftir fjalla um
helstu lífræn leysiefni og nokkrar
lofttegundir þeim skyldar, gerð
þeirra, notkun og eiturhrif á önn-
ur líffæri en miðtaugakerfið (A).
Þá verður rætt um áhrif þeirra á
miðtaugakerfið og notkun þeirra
til vímu, þ.e.a.s. snefun (B). Snef-
un er þýðing á enska orðinu „sniff-
ing“ og er látið merkja það athæfi,
að menn anda að sér gufum líf-
rænna leysiefna (eða lofttegunda)
til þess að komast í vímu.
A. Helstu leysiefni
— Gerð, notkun og
eiturhrif utan
miðtaugakerfis
í töflu 3 er yfirlit yfir helstu
lífræn leysiefni, sem notuð eru.
Þar eru í 2. dálki nefnd tólf fyrstu
eða stystu alkönin, er fyrir koma í
jarðolíu eða jarðgasi ( 1—12 kol-
efnisatóm í keðju; C4—C12). í 3.
dálki er tilgreint suðumark hvers
alkans (einungis er átt við n-alkön
og ísó-alkönum eða alkenum
sleppt; n-alkön hafa hærra suðu-
mark en samsvarandi alken).
Fjögur fyrstu alkönin eru loftteg-
undir (Ci—C4), en hin eru
(C5—C12) eru litlausir eða nær
litlausir vökvar. Þau eru annað-
hvort lítt leysanleg í vatni eða
nánast óleysanleg.
f 4. og 5. dálki eru tilgreind
helstu súrefnisafbrigði n-alkana
og ísó-alkana, sem notuð eru sem
leysiefni. Er afbrigðum þessum
raðað út frá n-alkönum (2. dálkur)
þannig, að ljóst megi vera, hve
mörg kolefnisatóm eru í sameind
þeirra. Sama gildir um klóraf-
brigði, sem talin eru í 6. dálki (svo
og efni í 7. og 8. dálki).
Klórafbrigði alkana og alkena
eru bæði fleyg og lítt leysanleg í
vatni líkt og kolvetnin, sem þau
eru leidd af. Eftir því sem súrefn-
isatóm eru fleiri í sameindum
leysiefna, því betur leysast þau i
vatni og því minni verður fleygni
þeirra (gufa síður upp).
f 7. dálki eru talin fjögur fast-
hringa kolvetni. Þá eru í 8. dálki
talin fjögur efni, sem ekki urðu
flokkuð á annan hátt. Loks eru í 9.
dálki taldar þrjár blöndur kol-
vetna, sem unnar eru úr jarðolíu
og rétt þótti að taka með.
Lífræn leysiefni eru yfirleitt
notuð til þess að leysa eða þynna
efni, sem geyma á í lausn eða bera
á (málning, litir, lökk, lím o.fl.),
eða til þess að leysa og draga efni
úr plöntuhlutum (sbr. hassolíu)
eða líffærum (úrhlutun). Þá eru
lífræn leysiefni notuð til hreins-
unar eða þvottar (affitun véla og
vélahluta eða skinna; fatahreins-
un; blettahreinsun). Lífræn leysi-
efni eru og mjög notuð í efnaiðn-
aði og tilraunum til þess að ein-
angra efni og hreinsa. Loks eru
sum lífræn leysiefni, en einkum
blöndur þeirra, notuð til eldsneyt-
is. Meginnotagildi lífrænna leysi-
efna (auk notkunar til eldsneytis),
er fólgið í því að leysa efni og
efnasambönd, sem ekki leysast í
vatni (olíur, fitur, vax, harpix,
gúmmí o.fl.). Fleygni efnanna er
yfirleitt kostur, ekki síst við máln-
ingu, límingu eða lökkun. Leysi-
efnin gufa þá upp og eftir verða
efnin, sem þau leystu, áborin og
föst.
Eiturhrif lífrænna leysiefna eru
venjulega fyrst og fremst bundin
við miðtaugakerfið (slævandi
verkun; sbr. B á eftir). Mörg þess-
ara efna hafa þó einnig umtals-
verð eiturhrif á önnur líffæri og
líffærakerfi (úttaugakerfi, hjarta,
iifur, nýru eða blóðmerg), er ekki
má láta ógetið. Yfirleitt er því svo
farið, að þau lífræn leysiefni, er
umbrotna í önnur efni (umbrots-
efni) í líkamanum eru öðrum lík-
legri til þess að skaða líffæri önn-
ur en miðtaugakerfið.
B. Áhrif á miðtauga-
kerfið og notkun
til vímu (snefun)
Lífræn leysiefni verka á mið-
taugakerfið hliðstætt við róandi
lyf og svefnlyf þannig, að í litlum
skömmtum valda þau slævingu, er
minnir á róun, og í stærri
skömmtum svefni. í enn stærri
skömmtum valda lífræn leysiefni
svæfingu, enda eru sum veiga-
mestu svæfingarlyf náskyld líf-
rænum leysiefnum að gerð. Ef
áverkun þessara efna er meiri en
nemur svæfingu, valda þau dái og
kunna að leiða til dauða vegna bil-
unar á frumlífsviðbrögðum (stýr-
ing öndunar, hjarta og blóðrásar)
í heilastofni mjög svipað og fyrir
kann að koma eftir róandi lyf og
svefnlyf eða svæfingarlyf. Ef und-
an eru skilin alkóhól (sbr. töflu 3),
er áverkun lífrænna leysiefna á
menn yfirleitt við innöndun á efn-
unum í loftkenndu formi. Við
venjulegar aðstæður er þannig oft
erfitt að meta, hve stórir skammt-
ar eru að verki hverju sinni.
Ef menn anda að sér gufum líf-
rænna leysiefna í heldur minna
Prófessor Þorkell Jóhannesson
magni en nemur svefni (eða sofna
af einhverjum sökum ekki), kom-
ast þeir gjarnan í vímu. Sum líf-
ræn leysiefni (eða blöndur þeirra)
virðast vera kröftugri vímugjafar
en önnur (t.d. benzen og bensín-
tegundir). Engu að síður virðist
víma af völdum lífrænna leysiefna
við snefun vera mjög svipuð og án
tillits til þess, hvert eða hver efni
eiga í hlut. Samstaða er einnig
um, að víma eftir snefun sé öllu
meiri en víma af völdum áfengis
(etanóls) og sé enn fremur að
verulegu leyti frábrugðin áfeng-
isvímu. Við skulum hér á eftir
reyna að lýsa vímu þessari nokkru
nánar. Fyrst er þó rétt að virða
aðeins fyrir sér helstu aðferðir við
snefun.
Ef um hrein efni eða blöndur
þeirra er að ræða, má snefa þau
beint úr ílátinu. Oftar verða snef-
arar að Iáta sér lynda lím eða
vökva þar, sem ýmis efni eru leyst
í hlutaðeigandi leysiefnum. Er
varningnum þá komið í bréfpoka
eða plastpoka, honum haldið þétt
að vitum og gufum efnisins andað
að sér. Enn má hella varningnum í
klút eða grisju og anda að sér guf-
um leysiefna þaðan. Þessi aðferð
er vel þekkt við snefun m.a.
Freon-efna og amýlnítríts (sbr. á
undan). Enn fleiri aðferðir eru
þekktar við snefun.
Byrjendum verður gjarnan á að
snefa svo mikið, að þeir lognast út
af. Reyndir snefarar gæta þess að
anda ekki meira að sér en svo, að
þeir haldi vökuvitund að meira
eða minna leyti a.m.k. um sinn.
Hjá vönum snefurum byrjar vím-
an innan örfárra mínútna. Vellíð-
an er í upphafi oftast mjög mikil.
Er hún talin svipuð, en mun meiri
en eftir neyslu áfengis. Þessu vel-
líðunarástandi fylgir dofi, slökun
á tengslum við umhverfið og
stundum að því marki, að menn
verða „fleygir". Svimi er ekki óal-
gengur svo og ýmiss konar breyt-
ingar á hegðun og framkomu (af-
hömlun) og mikil ölvunareinkenni
(slagar o.s.frv.). Á þessu stigi má
segja, að víma af völdum snefunar
lífrænna leysiefna minni á áfeng-
isvímu, en sé jafnframt meira
áberandi. Samt munu flestir telja,
að menn, sem eru í vímu eftir
snefun lífrænna leysiefna, „slái
meira um sig“ og telji sig fremur
vera „alltvitandi og alltgetandi"
en menn í áfengisvímu. Þetta stig
vímu af völdum lífrænna leysiefna
er stundum á slangurmáli nefnt
Jag“ (er einnig látið ná til vím-
unnar í heild).
Þegar líður á rás vímunnar og
einkum ef mikið hefur verið snef-
að, breytist víman. Nú tekur að
bera á rangskynjunum. Hlutir
breyta lögun og stærð og litaskyn
brenglast. Fjarlægðarskyn og
tímaskyn brenglast til muna.
Stundum sjá menn og heyra fyrir-
bæri, sem ekki eru til í veruleikan-
um. Oftast gera menn sér grein
fyrir því, að þessar rangskynjanir
eru af völdum vímugjafans.
Stundum eru rangskynjanirnar þó
„ekta“ og kann það ástand að vera
samfara hreinu stórmennsku-
brjálæði. í þessu ástandi kann
hlutaðeigandi að vera stórhættu-
legur bæði sjálfum sér og öðrum.
Fullmótuð víma af völdum líf-
rænna leysiefna minnir meira á
vímu af völdum kannabis eða lís-
ergíðs en á vímu af völdum áfeng-
is.
Víma eftir snefun stendur
venjulega skemur en eina klst. (oft
15—45 mín.). Að því Íoknu er hlut-
aðeigandi venjulega mjög sljór og
syfjaður í nokkrar klukkustundir,
enda þótt eftirverkanir („timb-
urmenn") kunni að standa lengur.
Óminni á atburði í vímunni er
mun algengara en í áfengisvímu.
Vanur snefari, sem t.d. notar lím,
getur margendurtekið vímuna á
sama sólarhring.
Athyglisvert er, að víma af
völdum lífrænna leysiefna veldur
hjá sumum einstaklingum einung-
is deyfð og drunga og það svo, að
menn hafa í skammvinnu vonleys-
isástandi reynt að svipta sig lífi í
vímunni.
Snefun er langalgengust meðal
ungmenna og gengur oftast í
sveiflum. Ekki sjaldan skýtur
snefun upp kollinum kringum einn
eða tvo leiðandi unglinga í skóla
eða í hópnum er býr í sama hverfi
eða hittist í sömu götu. Á ensku
kallast slíkir „leiðtogar" oft
„peers“. Langflestir unglingar
heykjast þó tiltölulega fljótt á því
að snefa. Hinir, sem halda áfram,
eru oftast frá erfiðleikaheimilum
(drykkjuskapur, skilnaður, fjár-
hagsörðugleikar) eða eiga við
verulega örðugleika að etja í skóla
(hegðunarvandamál, léleg náms-
geta).
Enginn vafi er á því, að ávani og
fíkn getur myndast í lífræn leysi-
efni. Hins vegar nota flestir snef-
arar á ávanastigi eða fíknistigi
einnig aðra vímugjafa, ekki síst
áfengi. Reynslan virðist enn frem-
ur benda til þess, að mjög erfitt sé
að venja þá menn af snefun, er
hafa vanist á það athæfi til lang-
frama.
Þol gegn vímugefandi verkun og
öðrum verkunum lífrænna leysi-
efna getur verið mjög mikið.
Venjulega er krossþol milli
verkana mismunandi leysiefna.
Fráhvarfseinkenni eru hinsvegar
oftast væg eftir þessi efni.
Áður er nefnt, að mikil áverkun
lífrænna leysiefna gæti leitt til
dauða vegna bilunar á frumlífs-
viðbrögðum í heilastofni. Þá kem-
ur fyrir, að menn sofna út frá
vímugjafanum í poka eða grisju
fyrir vitum og kafna hreinlega
Tafla 3.
Talin eru tólf fyrstu (lægstu) n-alkön (Ci—C12), sem fyrir koma í jarðolíu eða jarðgasi og suðumark (°C)
þeirra tilgreint. Því næst eru taiin helstu alkóhól-, ketón- og klórafbrigði hlutaðeigandi alkana (eða alkena), sem
eru velþekkt leysiefni. Þá eru talin fjögur fasthringa kolvetni (C«— Cg), sem einnig eru velþekkt leysiefni,
fjögur önnur efni og þrjár blöndur kolvetna.
Fjöldi C atóma Heiti n-alkans Suðu- mark °C'X> Alkóhól- afbrigði Ketón- afbrigði Klór- afbrigði Fasthringa kolvetni Önnur efni Blöndur kolvetna
1 Metan +161 Metanól Metýlenklórfð Klóróform, Freon
2 Etan + 88 Etanól Etýlenglýkól Tríklóretýlen Tetraklóretýlen Metýlklóróform Etýlendfklóríð Etýletrixx*
3 Própan + 42 Própanól lsóprópanól Própýlenglýkól Acetón
4 Bútan + 0,5 Bútanól ísóbútanól Metýletýl- ketón Etýlacetat ísóbútýl- nftrft
5 Pentan 36 Amýl- nítrft
6 Hexan 69 Metýlbútýl- ketón Benzen
7 Heptan 98 Metýlamýl- ketón Tólúen
8 Oktan 126 Xýlen Stýren Bensín t.eldsn.
9 Nónan 151
10 Dekan 174 Terpentím
11 Úndekan 197
12 Dódekan 216 Steinolia
x) Að mestu cftir Merck Index (9. útg., 1976). Suðumark fært að heilum tölum (nema fyrir bútan). xx* Er leitt af tveimur sameindum etans.
Yfirlit yfír helstu lífræn leysiefni, sem notuð eru.