Morgunblaðið - 20.12.1983, Blaðsíða 10

58
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. DESEMBER 1983
Viðreisnarstjórnin, ráðuneyti Ólafs Thors, í garði Alþingishússins: Talið frá vinstri: Ingólfur Jóns-
son, Bjarni Benediktsson, Ólafur Thors, Guðmundur í. Guðmundsson, Gunnar Thoroddsen, Emil
Jónsson og Gylfi Þ. Gíslason.
Ingólfur Jónsson formaður stjórnar Framkv«mdastofnunar ásamt öðrum stjórnarmönnum og
nokkrum starfsmanna.
Ingólfur á Hellu
Frá útgáfufélaginu Fjölni hf. kem-
ur út fyrir þessi jól annað bindi
endurminninga Ingólfs Jónssonar,
fyrrum ráðherra og alþingismanns
á Hellu, sem Páll Líndal hefur
búið í bókarform í samvinnu viö
Ingólf. Bókin nefnist Ingólfur á
Hellu, umhverfi og ævistarf II, en
fyrra bindiö kom út í fyrra. Frá-
sögn Ingólfs í þessu síðara bindi
hefst um það bil sem viðreisnar-
stjórnin tók við völdum, en Ingólf-
ur var ráðherra í stjórninni allan
þann tíma sem hún sat að völdum,
í röskan áratug. Er hann eini ráð-
herra sjálfstæðismanna sem sat í
stjórninni allan tímann, og hinn
eini eftirlifandi er fyrir hönd
Sjálfstæðisflokksins tóku fyrst
sæti í henni. Umfjöllun um við-
reisnarstjórnina er því fyrirferða-
mikil í bókinni, en auk þess er
víða komið við og minnst fjöl-
margra atburða frá þessum árum,
auk þess sem Ingólfur rekur
kynni sín af mörgum þeirra
manna sem mestan svip hafa sett
á stjórnmálabaráttuna síöustu
áratugi.
Morgunblaðið hefur fengið leyfi
höfunda og útgefenda til að birta
kafla úr bókinni og fara þeir hér á
eftir. Fyrst er birtur hluti úr 2.
kafla, sem bar yfirskriftina „Gift-
ing kjördæmanna“. Aftar úr bók-
inni er stuttur kafli sem ber yfir-
skriftina „Kkkert kaffi", en þar
segir frá opnun Keflavíkurvegar-
ins.
„Gifting kjör-
dæmanna"
En víkjum þá aftur að árinu
1959, sem ég nefndi umbrotaár.
Með því orði eru að sjálfsögðu
hafðar í huga hinar miklu póli-
tísku sviptingar, sem urðu það ár:
tvennar kosningar til Alþingis í
sambandi við stjórnarskrárbreyt-
ingu, sem þá var gerð, með óvenju-
harkalegri kosningabaráttu bæði
skiptin, og í framhaldi af þessu
myndun viðreisnarstjórnarinnar,
sem myndar vissulega þáttaskil í
þjóðarsögunni.
Þetta hefur raunar verið rakið
nokkuð í I. bindi þessa verks, en ég
tel þó rétt að bæta dálitlu við,
þannig að lesendur fái gleggri
hugmynd um það andrúmsloft,
sem ríkti síðustu mánuðina, áður
en viðreisnarstjórnin var skipuð.
Þess var getið, að framsóknar-
menn hefðu barist mjög hat-
rammlega gegn stjórnarskrár-
breytingunni, sem fól í sér ger-
breytingu á kjördæmaskipuninni.
Varla verður um það deilt, að
kjördæmaskipunin var, þegar hér
var komið sögu, orðin gersamlega
úrelt frá lýðræðissjónarmiði. En
hún var framsóknarmönnum hag-
stæð, enda börðust þeir hatramm-
lega á móti þeirri breytingu, sem
gerð var. Raunar töluðu þeir um
vissar „lagfæringar“ á kjördæma-
skipuninni, en ekki ætía ég, að
þær hefðu orðið til mikilla bóta,
enda varð engin samstaða með
þeim. Ýmsir, sem hefðu annars
verið deigir, hafa vafalítið skoðað
vel hug sinn og sannfærzt um, að
umbóta væri verulega þörf á kjör-
dæmaskipun, sem bauð upp á
ævintýri á borð við Hræðslu-
bandalagið 1956. Frá flokkssjón-
armiði hlutu framsóknarmenn að
berjast gegn teljandi úrbótum, því
að ríkjandi skipun veitti þeim
töluvert meiri þingstyrk en fylgi
þeirra meðal þjóðarinnar gaf til-
efni til.
Stuðningur sjálfstæðismanna
við minnihlutastjórn Alþýðu-
flokksins, þá sem mynduð var
undir árslok 1958, var meðal ann-
ars háður því, að sú breyting yrði
gerð á kjördæmaskipuninni, að
hún yrði í samræmi við þjóðar-
vilja og festa gæti þannig náðst í
meðferð þjóðmála. Þessir tveir
flokkar, Sjálfstæðisflokkur og Al-
þýðuflokkur náðu svo samkomu-
lagi við Alþýðubandalagið um að
koma á lagfæringu á kjördæma-
skipuninni, þar sem reynt yrði að
sníða af þá agnúa, sem helztir
þóttu á henni vera. Niðurstaðan
varð sú, að kjördæmi skyldu vera
8 og þar skyldi vera hlutfallskosn-
ing, en auk þess skyldi haft tiltek-
ið uppbótarmannakerfi, þannig að
réttlátara hlutfall fengizt milli
kjördæma og stjórnmálaflokka,
hvað þingstyrk snerti. Þetta
þýddi, að sýsluskipunin skyldi
ekki vera sá grundvöllur kjör-
dæmaskipunar sem verið hafði.
Það er ekkert launungarmál, að
þrátt fyrir það, sem á undan var
gengið var nokkur beygur í ýms-
um gagnvart þessari róttæku
breytingu, þótt ekki væru þeir
fylgismenn Framsóknarflokksins.
Sá áróður framsóknarmanna, að
með þessu væri verið að ráðast að
fornhelgum stofnunum eins og
sýslunum og þar með verið að
flytja allt vald í landinu úr ein-
stökum héruðum á flokksskrif-
stofurnar í Reykjavík, hafði um
tíma nokkur áhrif. Þau urðu þó
takmörkuð þegar á reyndi.
Framsóknarmenn börðust af
miklum móði, en höfðu þó engan
veginn erindið sem erfiði. Það
mátti og ljóst vera, að þeir gátu
ekki stöðvað málið, eftir að sam-
komulag flokkanna þriggja hafði
tekizt, fremur en þeim tókst að
stöðva kjördæmabreytingarnar
1934 og 1942.
Alþingiskosningar fóru fram 28.
júní 1959, og hefur áður verið
skýrt frá úrslitum þeirra. Þing var
kvatt saman til fundar 21. júlí og
var meginviðfangsefni þess að
sjálfsögðu að leiða til lykta þá
stjórnarskrárbreytingu, sem sam-
þykkt hafði verið á næsta þingi á
undan svo sem áskilið er í stjórn-
arskrá.
Eins og jafnan verður, bættust
nú í hópinn ýmsir þingmenn, sem
áttu fyrir höndum langa setu á
Alþingi, en enginn þeirra á þar
lengur sæti, þeir eru ýmist fallnir
frá eða hættir þingmennsku af
öðtum ástæðum.
Vegna þess samkomulags, sem
tekizt hafði um kjördæmamálið,
þótti eðlilegt, að flokkarnir þrír,
sem að því stóðu, skiptu með sér
embættum þingforseta. Sam-
kvæmt því var samstaða milli
þeirra um að kjósa Bjarna Bene-
diktsson, forseta sameinaðs þings,
Einar Olgeirsson, forseta neðri
deildar og Eggert G. Þorsteinsson,
forseta efri deildar. Gerðu fram-
sóluiarmenn hið mesta gabb að
þessu samstarfi og töldu bæði
sjálfstæðismenn og alþýðubanda-
lagsmenn hafa lagzt lágt, hvora að
sínu leyti, eftir það, sem á undan
væri gengið. Ekki hafði þetta
áhrif meðal okkar þingmanna
Sjálfstæðisflokksins, enda var hér
um eðlilegan vinnumáta að ræða
eins og á stóð. í pólitík er heldur
ekki alltaf hægt að velja sér sjálf-
um sessunaut. Á það má og benda,
að framsóknarmenn höfðu valið
Einar til sömu vegtyllu í tíð
vinstri stjórnarinnar. Einar var
röggsamur fundarstjóri, en á það
reyndi nú ekki alltaf á þessu þingi,
því að hann stóð löngum í ræðu-
stól eins og brátt kemur að.
Emil Jónsson var, svo sem áður
hefur verið greint frá, forsætis-
ráðherra minnihlutastjórnarinn-
ar, er nú sat að völdum. Hann
mælti fyrir frumvarpinu um
breytingu á stjórnarskránni.
Hann hafði ekki mörg orð um
málið, enda gerðist þess naumast
þörf eftir alla þá umræðu, sem af-
staðin var. Hann lagði áherzlu á,
að flokkar þeir, sem að frumvarp-
inu stæðu, hefðu fengið um 70%
atkvæða við kosningarnar og 33
þingmenn af 52, en andstæðingar
þess 19 þingmenn, en 27% at-
kvæða. Þjóðvarnarflokkurinn
hafði hlotið innan við 3%, og var
hann nú úr sögunni. Forsætisráð-
herra sagði: „Má með sanni segja,
að þjóðin hafi látið í ljós vilja sinn
á mjög ótvíræðan hátt.“ Þótt um-
ræður yrðu mjög miklar, þokaðist
málið markvisst áfram, þannig að
það hlaut fullnaðarafgreiðslu
þingsins á þrem vikum. Reyndi
töluvert á þrek og þolinmæði þing-
forseta, því að umræður urðu ekki
aðeins langar og harðar, heldur
fóru þær líka mjög á víð og dreif
eins og brátt verður minnzt á.
Eins og vænta mátti voru fram-
sóknarmenn í miklum vígamóði og
neyttu allra ráða til að stöðva af-
greiðslu framvarpsins eða að
minnsta kosti tefja hana. Þeir röð-
uðu sér í langa fylkingu á mæl-
endaskrá. Var uppistaðan í ræðum
þeirra, að hér væri verið að vega
að strjálbýlinu, draga úr áhrifum
almennings á val þingmanna,
fremja ógnarleg helgispjöll með
sameiningu einstakra kjördæma
og stefna að upplausn í þjóðfélag-
inu og öðrum ófarnaði með þ ví að
taka alls staðar upp hlutfallpkosn-
ingar.
Sýslumaður Rangárvallasýslu,
Björn Fr. Björnsson, sagði meðal
annars um það kerfi að viðhafa
hlutfallskosningar, að „slíkt virt-
ist vera að ganga sér til húðar, þar
sem það áður ríkti um nokkurt
skeið og reynsla fengin af slíku
fyrirkomulagi." Síðar lét hann
þessi orð falla: „Byltingaráformið
er komið nokkuð áleiðis að mark-
inu, en þó vantar herzlumun. Því
er enn tími til að drepa málinu á
dreif eins og mikill hluti fólks í
viðkomandi kjördæmum, kjör-
dæmum, sem leggja skal niður,
raunverulega óskar eftir, og önnur
málefni af þýðingarmeira tagi
verði tekin til íhugunar og nauð-
synlegrar afgreiðslu." Og hann
varpaði fram þessari spurningu:
„Hvers eiga dreifbýliskjördæmin
að gjalda eða það fólk, sem sveit-
irnar byggir?"
Ekki var furða þótt spurt væri!
Eins og áður er fram komið, var
ýjað í það, að ef til vill væri hægt
að ná samkomulagi við framsókn-
armenn um tilteknar breytingar,
en hvort tveggja var, að meiri-
hlutaflokkarnir töldu sig hafa
komizt að sæmilega viðunanlegri
niðurstöðu í kjördæmamálinu og
ekki mögulegt að snúa við úr því
sem komið var, og svo hitt, að
menn höfðu á því takmarkaða trú,
að nokkur leið væri að semja við
framsóknarmenn, og þá sízt af
öllu væri slíkt ráðlegt eins og mál
voru nú komin; slíkt þýddi í raun,
að taka yrði málið upp að nýju.
Ég ætla, að Einar Olgeirsson
hafi talað manna mest í neðri
deild og þá Eysteinn Jónsson og
áttu þeir mikil orðaskipti, ekki
alltaf vinsamleg. Annars gengu
umræður mjög á dreif, og blönd-
uðust inn í umræðurnar ýmis mál,
sem þá voru ofarlega á baugi, en
voru ekki viðkomandi afgreiðslu
frumvarpsins, t.d. verðbólguvand-
inn. Björn Pálsson frá Löngumýri,
sem var í hópi nýkjörinna þing-
manna Framsóknarflokksins,
svaraði langri ræðu Einars
Olgeirssonar, þar sem víða var