Morgunblaðið - 29.12.1983, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 29. DESEMBER 1983
27
Minning:
Jón Aöils leikari
Aldur tekur nú hægt og rólega
að færast yfir okkur eldri leikara
höfuðstaðarins í samræmi við
lögmál lífsins. Þótt aldursforseti
okkar, Valur Gíslason, sé kominn
yfir áttrætt, er ekki með öllu ör-
uggt að allir nái svo háum aldri.
Sumir báru ekki einu sinni gæfu
til þess að lifa það að Þjóðleikhús-
ið kærkomna opnaði. Eru mér í
því sambandi einkum hugstæðar
tvær frábærar leikkonur; þær
Soffía Guðlaugsdóttir og Alda
Möller. Við, sem nutum þeirrar
gæfu að fá að vera í hópi fyrstu
atvinnuleikara með ráðningu við
Þjóðleikhúsið við opnun þess,
söknuðum mjög þessara hæfi-
leikaríku leikara.
Við vorum öll úr hópi leikara,
sem sumir höfðu árum saman
leikið fyrir borgarbúa sem áhuga-
menn í leikhúsinu við Tjörnina,
Leikfélagi Reykjavíkur. Áttum við
mörg eftir að líta með nokkrum
söknuði til áranna á litla sviðinu í
Iðnó, þrátt fyrir miklu betri skil-
yrði í Þjóðleikhúsinu við Hverfis-
götu. Þeir sem enn starfa hjá leik-
félaginu á þessu gamla litla sviði
eiga vafalaust eftir að verða fyrir
svipaðri reynslu, þegar þeir flytja
þaðan í hin fullkomnari húsa-
kynni nýja leikhússins í austur-
borginni. Gamla sviðið í Iðnó hlýt-
ur öllum sem þar hafa starfað að
vera sveipað vissum töfraljóma
endurminninga, enda hafa þar
verið unnin mörg og merkileg af-
rek í leiklist.
Sumir leikara gömlu Iðnó höfðu
tregt tungu að hræra við skyndi-
legt fráfall hans. „En ég veit að
látinn lifir. Það er huggun harmi
gegn.“ Og minningin um góðan
dreng og félaga vakir og lifir.
Ég votta öllum aðstandendum
Egils Sigurðar einlæga samúð
mína og minna. Friður sé með
honum.
Hákon Kristgeirsson
Hver er tilgangur lífsins? Það
er varla nema von að spurningu
sem þessari skjóti upp í hugann
þegar sú fregn barst að Egill
Kristjánsson hafi svo óvænt verið
burt kallaður úr þessum heimi,
þegar hann virtist standa í blóma
lífsins. Svar við spurningu þessari
kann sá einn sem yfir okkur vakir.
Sá Guð sem afli blæs í brotinn
hálm og breytir nótt í dag.
Það eru liðnir um það bil tíu
mánuðir síðan Egill Kristjánsson
hóf störf í lánadeild Búnaðar-
bankans. Okkur starfsfélögum
hans varð fljótlega ljóst að hér var
ekki á ferðinni maður sem gekk
um sali með lúðrablæstri og lát-
um. Heldur var hér maður sem
vann störf sín með dugnaði og
eljusemi, en þó með slíku látleysi
að leitun er að öðru eins. Hann var
ávallt mættur fyrstur manna á
morgnana og við vissum að þau
verk sem hann hafði með höndum
voru unnin eins og best varð á kos-
ið.
Tíu mánuðir eru yfirleitt ekki
langur tími af ævi manns. Tíminn
flýgur hjá. Þrátt fyrir það hlýtur
þó sú hugsun að vera fyrir hendi á
vinnustað, þar sem að mestu vinn-
ur ungt fólk, að við eigum fyrir
höndum margar samverustundir,
því dauðinn er ekki sá gestur sem
við eigum helst von á. Það renndi
enginn í grun að föstudagurinn 16.
desember ætti eftir að verða sá
síðasti sem við værum þess að-
njótandi að hafa Egil á meðal
okkar í lánadeildinni. Við kvödd-
umst þá, eins og oft áður, með góð-
látlegu gríni eins og Egils var von
og vísa. Þó var kannski meiri al-
vara í þeim orðum, sem okkur fór
á milli, en nokkurt okkar gat órað
fyrir.
Við starfsfélagarnir söknum
hans sárt og við spyrjum, og
fengið „bakteríuna" í skólaleikjum
Menntaskólans í Reykjavík, þótt
þeir hafi kannski ekki allir verið
beinlínis neyddir til þess, eins og
sá, sem þetta hripar. Af þeim má
nefna Þorstein 0. Stephensen,
Gest Pálsson og Lárus Pálsson,
sem allir urðu miklir áhrifavaldar
í íslenzkri leiklist. Aðrir komu úr
bönkum borgarinnar eins og Ind-
riði Waage, Brynjólfur Jóhannes-
son og Valur Gislason og áttu eftir
að skemmta borgarbúum konung-
lega með list sini. Og svo voru
menn eins og Jón Aðils, sem ég
held að hafi byrjað hjá Litla Leik-
félaginu, sem aðallega fékkst við
barnaleikrit.
. Brátt tók hann þó að leika hjá
sjálfu Leikfélagi Reykjavíkur, en
síðustu 20 ár þess fyrir opnun
Þjóðleikhússins voru mikið fram-
faratímabil og naut félagið gífur-
legra vinsælda hjá borgarbúum á
þeim árum. Það var því mikið lán
að hefja störf hjá þessu ágæta fé-
lagi á þessu tímabili, því starfsemi
þess fór sífellt vaxandi. Jón Aðils
var mér nokkrum árum eldri og
hóf að sama skapi störf þar fyrr,
en þetta munaði því að Jón þótti
tækur til þess að fá að verða með-
al stofnenda Félags íslenzkra leik-
ara, en ég varð að láta mér nægja
að vera sá fyrsti sem félagið veitti
inntöku.
Einn var sá styrkur félagsins á
þessum árum, sem ég held að hafi
átt sinn þátt í góðum árangri, þótt
Ieikarar í rauninni væru tiltölu-
lega fáir, þegar litið er til fjölda
spyrjum enn aftur: af hverju? En
lífið hefur sinn tilgang og dauðinn
hlýtur líka að hafa sinn tilgang þó
að við skiljum hann ekki. Sá einn
kann svörin sem heldur sinni
hendi yfir okkur hér á jarðríki
sem annars staðar.
Við vottum eiginkonu hins
látna, Kötlu Níelsen, og dætrum
þeirra innilega samúð. Þeirra er
sorgin mest. Við biðjum góðan
Guð að halda verndarhendi sinni
yfir þeim mæðgum. Hann fylli
hug þeirra af bjartsýni og trú á líf
eftir þetta líf.
Blessuð sé minning Egils Krist-
jánssonar.
Samstarfsfólk í Bún-
aðarbanka fslands.
Þeir sem guðirnir elska deyja
ungir. Þessi merku orð eiga vel við
í dag þegar við kveðjum Egil Sig-
urð Kristjánsson sem lést langt
um aldur fram þann 19. desember
síðastliðinn, aðeins 35 ára gamall.
Við starfsfélagarnir á Bifreiðastöð
Steindórs erum allir harmi slegn-
ir. Sú spurning vaknar óneitan-
lega, sem ekki fæst tæmandi svar
við, hver sé tilgangurinn þegar
maður á besta aldri er kvaddur frá
konu og tveimur ungum dætrum.
Það var glaðvær hópur sem sat
inni á kaffistofu bifreiðastöðvar-
innar og gerði að gamni sínu laug-
ardaginn 17. desember og gekk
Egill fremstur með að hvetja
menn til að hætta tóbaksreyking-
um um áramótin. Af þessu spunn-
ust fjörugar og gamansamar um-
ræður.
Það er oft stutt á milli gleði og
sorgar, því nokkrum klukkustund-
um síðar bárust okkur þau hörmu-
legu tíðindi að Egill hefði veikst
og honum væri ekki hugað líf.
Fráfall Egils skilur eftir skarð í
röðum okkar. Við minnumst hans
sem góðs félaga. Prúðmannleg
framkoma hans, snyrtimennska
og nákvæmni í hverju því sem
hann tók sér fyrir hendur vakti
athygli hvar sem hann fór.
Að lokum sendum við eiginkonu
hans, dætrum, foreldrum, systur
og öðrum aðstandendum okkar
innilegustu samúðarkveðjur.
Starfsfélagar á
Bifreiðastöö Steindórs
leikverka, sem lagt var í að sýna.
En það var það, hve ótrúlega leik-
ararnir voru ólíkar manngerðir;
ekki sízt í útliti. Það var mikill
kostur. Og svo voru í þeirra hópi
menn, sem urðu meistarar í and-
litsförðun og látæði hvers konar,
sem vöktu mikla kátínu í försum
og gamanleikjum, eins og Brynj-
ólfur Jóhannesson og Valur Gísla-
son.
Jón Aðils féll vel inní þennan
mislita hóp og var engum líkur.
Hann var jafnan grannvaxinn, há-
vaxinn með mjög skýra og góða
rödd og leiddi þetta til þess að
hann var oft valinn í hlutverk þar
sem slík manngerð fór vel. Jón
hélt yfirleitt vel á þeim möguleik-
um sem honum þannig buðust og
varð brátt vinsæll leikari.
sjálfur kynntist ég honum sér-
staklega vel sem leikstjóri, þegar
ég sviðsetti leikritið Gasljós fyrir
Leikfélag Hafnarfjarðar áður en
Þjóðleikhúsið opnaði. Þar lék Jón
aðalhlutverkið á móti Ingu Lax-
ness (sem hafði þýtt leikritið) og
var mjög ánægjulegt að vinna með
Jóni að hlutverki hans, sem var
dularfullur persónuleiki, og því
erfitt að ná tökum á hlutverkinu.
En Jón lék það á eftirminnilegan
hátt.
Þegar Þjóðleikhúsið tók til
starfa 1949 valdi það úr röðum
leikara Leikfélagsins alla helztu
leikara og bauð þeim störf á
mannsæmandi launum sem at-
vinnuleikarar. Tveir af vinsælustu
leikurum Leikfélagsins þáðu það
góða boð þó ekki, en það voru
Brynjólfur Jóhannesson og Þor-
steinn Ö. Stephensen, sem varð
leiklistarstjóri Ríkisútvarpsins og
hélt tryggð við sína gömlu ríkis-
stofnun. Báðir áttu þessir ágætu
leikarar þó eftir að sjást sem gest-
ir á fjölum Þjóðleikhússins og
vinna þar eftirminnilega sigra.
En engu að síður varð þetta al-
varleg blóðtaka fyrir gamla og
góða Leikfélagið við Tjörnina.
Töldu sumir að nú væru dagar
þess taldir. En sem betur fór
komst félagið úr þessum vanda.
Aðrir ungir menn tóku við og hófu
það að nýju til vegs, svo það varð
með tímanum verðugur keppandi
um vinsældir borgarbúa við Þjóð-
leikhúsið. Að mínu áliti hefur sú
samkeppni orðið íslenzkri leiklist
til mikils viðgangs. En nú tekur
sagan að endurtaka sig. Nú eru
ungu mennirnir orðnir miðaldra
og of þröngt um starfsemi Leikfé-
lags Reykjavíkur í gömlu Iðnó og
brátt bíður Borgarleikhúsið þeirra
með opinn faðm til nýrra sigra.
Við Jón Aðils vorum frá upphafi
meðal þeirra leikara sem fyrst
voru ráðnir að Þjóðleikhúsinu og
vorum þar síðan klefanautar í
mörg ár. Ég kynntist Jóni því vel
og mat hann mikils sem leikara.
Þótt Jón hyrfi mörgum árum síðar
aftur til Leikfélagsins niðurí
gömlu Iðnó, þá átti hann þó eftir
að leika á sviði Þjóðleikhússins
um 70 hlutverk og urðu mörg
þeirra eftirminnileg.
Af þeim má nefna séra Sigurð
Sveinsson í íslandsklukkunni,
Kristján skrifara í Jóni biskupi
Arasyni, Ríkarð jarl í Heilagri Jó-
hönnu, Ben í Sölumaður deyr,
Torfa í Klofa í Lénharði fógeta,
séra Jón Stefánsson í Valtý á
grænni -treyju, Gregers Werle í
Villiöndinni, Pál postula í Gullna
hliðinu, Oshira í Tehúsi ágúst-
mánans og Weston í Tondeleyo
o.s.frv.
Jóns Aðils verður áreiðanlega
minnst af mörgum sem mikilhæfs
leikara, sem setti svip á mörg góð
sviðsverk með starfi sínu í Þjóð-
leikhúsinu og á gamla sviðinu í
Iðnó hjá Leikfélagi Reykjavíkur.
Þá benda hin fjölmörgu hlut-
verk sem Jón lék í Ríkisútvarpinu
til þess, að hann hafi verið mikils
metinn af leikstjórum, enda sýndi
hann í mörgum þeirra á sér ýmsar
hliðar. Jón lék bæði í harmleikjum
og gamanleikjum (og skemmtileg-
um försum, ef á þurfti að halda)
og sýndi það að hann bjó yfir fjöl-
breytni sem leikari. Á síðari árum
tók hann oft að heyrast í útvarp-
inu sem upplesari og varð einnig
af því mjög vinsæll. Hans verður
lengi minnst af ýmsum.
Ekki kæmi mér á óvart þótt Jón
tæki aftur upp þráðinn og héldi
áfram að leika með Indriða Waage
og Gesti Páls og öðrum kunningj-
um, sem hann vafalaust hittir og
heilsar uppá, þegar hann tekur að
átta sig á því nýja sviði, sem hann
nú er kominn á. Við óskum honum
öll góðs gengis.
Ævar R. Kvaran
Á þessu ári eru liðin 40 ár frá
því að kunningsskapur okkar Jóns
Aðils hófst. Atvikin höguðu því
þannig að okkur var falið að leika
saman í leikritinu „Orðinu" eftir
Kaj Munk, hjá Leikfélagi Reykja-
víkur. Ég var þá að stíga mín
fyrstu spor í þessari miklu ævin-
týraveröld í leikhúsinu, en Jón var
þá orðinn sjóaður á fjölunum og
hafði þegar öðlast viðurkenningu
sem efnilegur ungur leikari. Jón
lék tengdaföður minn, Pétur
skraddara, í fyrrnefndu leikriti og
man ég að mér fannst hann frem-
ur óblíður tengdafaðir, en þannig
átti þetta víst að vera í þessu leik-
riti. Sérstaklega minnist ég þess
þegar ég kom fyrst í heimsókn á
heimili skraddarans í þriðja eða
fjórða atriði leiksins, til að gera
hosur mínar grænar fyrir dóttur-
inni í húsinu. Skraddarinn og
hans fólk hafði aðrar trúarskoð-
anir en mín fjölskylda, svo að
dæmið gekk ekki upp, en allt fór
þetta vel að lokum og ég krækti í
heimasætuna.
Áður hafði ég kynnst Jóni lítil-
lega, en tæpast haft þor eða áræði
til að yrða á hann. í þessu leikriti
var hann mér hjálplegur og leið-
beindi mér, byrjandanum, og þá
hófst með okkur vinátta, sem ent-
ist meðan báðir lifðu. Eftir þetta
störfuðum við mikið saman, bæði
á leiksviði og við hljóðnemann og
urðum nánir samstarfsmenn.
Fullyrða má að Jón Aðils hafi
verið gæddur miklum hæfileikum
sem leikari. Hann hafði sterkan
persónuleika, mikla og hljómfagra
rödd og bjó yfir ríkum hæfileikum
til að túlka hin margbreytilegu og
vandasömu hlutverk, sem féllu í
hans hlut bæði á leiksviði og við
hljóðnemann. Tiltölulega ungur að
árum var hann orðinn þroskaður
leikari og kominn í röð okkar fær-
ustu listamanna í íslenskri leik-
arastétt.
Ég ætla mér ekki hér að telja
upp nöfn þeirra mörgu leikrita,
sem hann lék í á rösklega hálfrar
aldar leikferli og ekki heldur að
þylja nöfn þeirra hlutverka, er
hann túlkaði á minnisverðan hátt.
Slík upptalning heyrir nú sögunni
til.
Einhverntíma var sagt að leik-
listin væri list andartaksins og að
minningar um einstök leikafrek
geymist aðeins í vitund þeirra,
sem njóta listar leikarans á ákveð-
inni stundu eða augnabliki á
leiksviðinu. Með nýrri tækni hefur
tekist að breyta þessu hugtaki á
þann veg, að mynd- og hljóðbönd
gera okkur kleift að njóta listar
þeirra, sem þegar eru horfnir af
sjónarsviðinu. Þannig er nú hægt
að varðveita list andartaksins svo
hún verði óbrotgjörn um alla
fra-ntíð.
í hljóðbandasafni Ríkisútvarps-
ins eru geymdar upptökur með
Jóni, sem vitna um hæfileika hans
sem mikils listamanns.
Ungur að árum komst Jón Aðils
í allnáin kynni við Bakkus konung.
Margir vinir hans töldu að hand-
tak þeirra félaga hefði verið full-
þétt um tíma og eitt er víst að
flestir sleppa aðeins kalnir á
hjarta úr þeirri örlagaglímu.
Á árunum, sem ég starfaði hjá
Ríkisútvarpinu, kom Jón oft í
heimsókn til mín. Báðir höfum við
alltaf verið árrisulir menn og oft
var það, að þegar ég mætti "til
vinnu minnar klukkan átta að
morgni, að mér var tjáð af tækni-
meistara að maður biði eftir mér
og væri búinn að bíða alllengi. Ég
vissi þegar að þetta mundi vera
minn gamli vinur og starfsfélagi
Jón Aðils. Ég bauð honum inn á
skrifstofu mína og við fengum
okkur sæti við skrifborð mitt. Fátt
var sagt, en ég vissi vel hvað hann
vildi mér. Hann þráði þetta eina,
sem öll hans hugsun snerist um og
er einkenni svo margra, er hafa
gefið „Thalíu" sál sína, að fá að
vera með. — Fá að leika. — Fá að
standa einu sinni enn í sviðsljós-
inu, eða við hljóðnemann, og ég
skildi hann svo vel. Sjaldan held
ég að mér hafi liðið jafn illa á ævi
minni, því ég fann hvað ég var
vanmáttugur og gat lítið gert. Við
horfðumst aðeins andartak í augu
yfir skrifborð mitt og við skildum
hvor annan.
Það var á grámyglulegum og
hráslagalegum októbermorgni ár-
ið 1981, sem fundum okkar bar
síðast saman á þennan hátt, er áð-
ur var lýst.
Við sátum sem fyrr í sömu stól-
unum við skrifborð mitt. Lítið var
sagt en við horfðumst öðru hvoru í
augu. Ég sá að í stólnum gegnt
mér sat gamall og þreyttur maður
eftir stranga vegferð. Þegar heim-
sókninni lauk fylgdi ég honum
fram að lyftunni á sjöttu hæð út-
varpshússins og fór með honum
alla leið niður í anddyri. Þar
kvöddumst við þéttu handtaki.
Það var vegmóður gamall starfs-
félagi, sem hvarf mér inn í mistrið
og þokuna á þessum drungalega
októbermorgni.
Fari minn gamli vinur í friði.
Blessuð sé minning hans.
Klemenz Jónsson
Kveðja frá þjóöleikhúsinu
Jón Þórður Aðils leikari fæddist
í Reykjavík 15. janúar 1913. For-
eldrar hans voru hjónin Jón
Jónsson Aðils og Ingileif Snæ-
björnsdóttir. Jón var aðeins 18 ára
gamall, þegar hann kom fyrst
fram á leiksviðinu í Iðnó í barna-
leikritinu „Litli Kláus og Stóri
Kláus“ í sýningu Leikfélags
Reykjavíkur í desember 1931 og
lék hann óslitið hjá Leikfélaginu
frá þeim tíma, allt þar til Þjóð-
leikhúsið var stofnað 1950, en þá
var hann strax fastráðinn leikari
við það.
Jón var ákaflega mikilhæfur
leikari og sterkur sviðspersónu-
leiki og öllum ógleymanlegur sem
sáu hann leika á sviði og nægir að
minna á nokkur þeirra fjölmörgu
hlutverka sem hann lék, eins og
t.d. séra Sigurð Sveinsson í „ís-
landsklukkunni", Torfa í Klofa í
„Lénharði fógeta", Gregers Werle
í „Villiöndinni", Skugga-Svein og
Weston í „Tonele.vo". Hlutverka-
skrá Jóns Aðils er orðin löng, eða
nær 80 hlutverk sem hann hefur
leikið á sviði auk allra þeirra hlut-
verka sem hann lék í útvarpinu, en
hann var alla tíð einn af vinsæl-
ustu útvarpsleikurum okkar vegna
sinnar blæbrigðaríku raddar. Jón
lék Pál postula í „Gullna hliðinu" í
fyrstu leikför Þjóðleikhússins til
útlanda, er leikið var í Kaup-
mannahöfn og Osló sumarið 1957.
Jón var einn af stofnendum Fé-
lags íslenskra leikara 22. septem-
ber 1941 og tók virkan þátt í fé-
lagsmálum leikara fyrstu árin eft-
ir stofnun félagsins, var meðal
annars ritari félagsins 1945—’47.
Þjóðleikhúsið vottar Jóhönnu,
ekkju Jóns, og fjölskyldu hans
allri innilegustu samúð.
Gísli Alfreðsson