Morgunblaðið - 09.03.1984, Blaðsíða 14
14 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 9. MARZ 1984
Orð í belg um íslenskt mál
ORÐALISTI 1
Aliurhryggur nyrcsiykkc Kurlkjiit — haschiskikl
ILuui l'xif Lend —tyksteg, mellemkölle
Usinlausir fuglar IkiiIosc fuglc Léttsaltað kjöt —- sprængt köd
Hluöliiiðingur - bkxllunjilmg Lifrarkæfa — leverpostej
lkigleggur - forskank I.æri lir, skankektille
Uiigur • incllcinbov, marvpibchov Lærleggur -■ bagskank
Uringa lykbrysi, spklsbrysr Lærtunga = lártimgc
hrjúst incllcinhryM Lærviiðvar ~ inderlár
liiuðsleik frkandeau l.undir miirbrad
l'l.nsieik yderlár Magáll -- slag
(i.issi inuskcl Mjóhrýggur — miirbr'adsteg
1 lalsbiri mellemskiert Netja + flom, flommefedt
1 k rabróóir forloren b.ire Kófubiti -- halestykke Para svær, flæskesvær
1 lerðablað lyndlxrv
1 Inakki halskain Rifja = kotelet
1 Iryggur hiijreb, kamstykke Saxbauti — hakkeböf
1 Iryi’gvöðvar ~ filer Síða mellemflesk + slag
lluppur -- mcllcmflesk, slag Skanki — forskank, bagskank
llvítpylsa medisterptilse Síða = rværreb (pá oske)
llvítspað - brikasse 1 liekill - skank Skjaltlbiikubróðir = forl. skildp.iddt
Hiim :■ skinke friiget svinelár) Smálki (kjötsmáki) = pilieköd
Kálfabauti karbonade Smásteik = gullasch
Kalfasteik : frikandeau Spikpylsa spcge|úilse
Kambur tykkam Svíri =hals
Kjötdeig —c ködfars Vafsteik = roulade
Kjöikurl baschis Vínarpylsa = bayersk pölse
Kjotseyði klar suppe Vínarsneið = Wienersnitzel
Klumba klump Viiðvasneið = karbonade
Kryddbauti - - bankekixl Krytldspað ragout Þæri = forpart (halv)
Hvort mun ítölsk PIZZA vera betri matur en íslensk FLATKAKA?
- eftir Gísla
Kristjánsson
Á málþingum og í rituðu orði
hefur málfar í fjölmiðlum verið
dagskrárefni undanfarnar vikur.
Hafa ýmsir lagt sitthvað til mála
um þau efni og bent á hugsanlegar
leiðir til bættrar meðferðar dag-
legs málfars sérstaklega. For-
menn menntamálanefnda Alþing-
is, þeir Halldór Blöndal og Davíð
Aðalsteinsson, ásamt menntamála-
ráðherra, hafa sagt álit sitt og eru
á einu máli um, að víst sé ástæða
til að auka vöndun málfars í fjöl-
miðlum og jafnvel hafa sérstakan
„málfarsráðunaut" í hlutverki
þessa sviðs. Sú tillaga er athyglis-
verð og reynslan mundi fljótlega
sýna hvort sá fengi nokkru breytt
til hins betra. Fyrir löngu hlaut ég
að fara í próf hjá málfarsráðunaut
erlendis til þess að mega mæla við
hljóðnema útvarps þar. Þannig
var mér opnað hlið að greiðri götu
á þeim leiðum. Eðlilegt virðist að
viðhafa álíka aðferð hér, að
minnsta kosti þegar um ræðir að-
ila er oft sitja við hljóðnema og
tala við heyrendur. Það eru ekki
allir sem hafa gullrödd og flutning
orðsins eins og okkar ágæti út-
varpsstjóri og snjöllustu þulir út-
varpsins. Ekkert er eðlilegra en að
meðferð málsins sé svo vönduð
sem tök eru á þegar alþjóð skal
hlusta og heyra. En það er ekki
bara hið talaða orð, sem vert er að
taka til athugunar þegar vanda
skal meðferð og hreinleik málsins.
Kitmálið
Ekki virðist óeðlilegt að ritmál-
ið sé skoðað um lcið og úrbætur
þar reyndar eftir atvikum og með
leiðsögn hæfustu aðila. Á vissum
sviðum faglegra fræða birtast á
prenti orð, í tíma og ótíma, sem
hvorki eiga uppruna né erindi í
okkar tungumáli og þá ekki heldur
á prenti. Stundum eru þau al-
útlensk, annars afbökuð útlenska
og þá stundum áþekk því sem
stundum hefur verið nefnt „gol-
franska" eða með öðum orðum
málleysa. Nýyrðanefnd hefur lengi
verið starfandi og íslensk mál-
nefnd tók við hiutverki hennar
fyrir 20 árum. Til starfa þar hafa
valist útvaldir aðilar, en tillögur
þeirra og ákvarðanir eiga oft
þrönga götu og langa til almenn-
ings. Málnefndin leitar annars
samvinnu við hópa hinna ýmsu
sérsviða og starfandi eru orða-
nefndir, vökular í þessum efnum á
vissum fagsviðum.
En það þarf ekki að leita lengi
til að finna á prenti bæði háðuleg
og hörmuleg fyrirbæri um með-
ferð hluta og hugtaka, sem bland-
að er í íslenskuna með erlendum
nöfnum, þótt alkunn séu íslensk
heiti, sum gömul og gróin, önnur
nýyrði og viðurkennd á æðstu
stöðum.
Svo mikillar fyrirgreiðslu og að-
stoðar hef ég notið við störf mín
um áratugi, fyrst hjá Nýyrðanefnd
og síðar hjá Islenskri máínefnd, að
ég tel mér skylt að benda öllum á,
— er orð þessi lesa — að hjá aðil-
um greindra nefnda fást öruggir
vegvísar um meðferð málsins.
Þegar þetta er getið er viðeig-
andi að víkja að vissum atriðum
prentaðs máls, er komið hefur
Þakklæti mitt í þeirra garð sé hér
með vottað og fram borið.
Sem fagmaður á allt öðru sviði
og bara venjulegur leikmaður á
sviði móðurmálsins, á ég engum
meiri þakkir að gjalda um hag-
ræðingu orðanna í rituðu máli en
hinum mikla meistara íslensks
máls, dr. Halldóri Halldórssyni, að
öllum öðrum ógleymdum. Sem rit-
ara framangreindra nefnda um
langa áraröð kom það í hans hlut
að greiða margar flækjur fyrir
mig, stundum í sambandi við ein-
stök orð og einnig við frágang
vissra ritsmíða.
Lambakjöt
Lambaschnitzel
Lambagullasch
Lambalnnanlæri
Lambastroganoft
Lambafondue
Lambafillet
Lambagrillpinnar
Lambageiri
Nautakjöt
Nautaschnitzel
Nautagullasch
Nautastroganoff
Nautafondue
Nautabuff i
befnlausa fugla
Nauta roast beef
Folaldakjöt
Folaldaschnitzel
Folaklagullasch
Fofaldalundlr
Fofaldaflllet
FoWdainnanlaari
Fofaldabuff i
befnlausa fugla
Folalda roast beef
Þessi röð kjöttegunda birtist sem
auglýsing í Morgunblaðinu fyrir jól-
in í vetur. Er nokkur furða þótt fólk
spyrji hvort um sé að ræða smyglaða
vöru? Nöfnin gætu gefið það til
kynna.
fyrir augu lesenda fyrr og síðar.
Fyrst þá Nýyrði I, II og III, sem út
komu á árunum 1953—1955, aðal-
lega um landbúnað og fiskveiðar,
en menn virðast ekki þekkja, eða
hafa annars að engu. Að ritum
þessum stóðu oddvitar íslensks
máls í Nýyrðanefnd.
Kjöt og nýting þess
Árið 1966 gaf Búnaðarfélag Is-
lands út Fræðslurit með heiti for-
skriftar þessa atriðis. Við gerð
þess unnu fagmenn frá sviði kjöt-
iðnaðarins, skólastjórar Hús-
mæðrakennaraskólans, Mat-
sveina- og veitingaþjónaskólans
og svo íslensk málnefnd. í stað
skólastjóranna kom síðan Adda
Geirsdóttir, húsmæðrakennari,
sem ásamt öðrum samverkaaðil-
um var með til verkaioka. Hér var
hlutur Málnefndarinnar mjög
mikilvægur þáttur, því að þar var
ítrasta viðleitni sýnd til þess að
innfæra íslensk heiti þar sem ríkj-
andi voru annars á okkar tungu
erlend orð og alls konar ambögur
og skrípaheiti, nánar tiltekið í
málfari matreiðslumanna og
framreiðslufólks.
Lengi hef ég og margir fleiri
skynjað að þær stéttir, er stunda
matseld og framreiðslu, misþyrma
íslensku máli flestum eða öllum
fremur í orðafari og meðferð sér-
heita. Með þróttmiklu starfi frá
hendi Málnefndar við útgáfu
nefnds Fræðslurits, var komið á
vettvang langri röð íslenskra
heita, bæði nýlegra og gamalgró-
inna í okkar máli. Sá listi birtist í
nefndu Fræðsluriti og fylgir grein
þessari ljósrit af honum. í eftir-
farandi atriðum er hins vegar
auðsætt að umræddar stéttir, er
hafa meðferð kjöts á milli handa
og hagræða því til matseldar, hafa
að litlu eða engu orðafar íslensks
máls um þessi efni. Það sannar
m.a. að auglýsing; úrklippa úr
henni fylgir hér með, en hún birt-
ist í Morgunblaðinu fyrir jólin í
vetur. Þar er ekki verið að tjá
nöfnin á íslensku, nema í hófi, og
auðsætt er að viðurkennd heiti
Málnefndar eru þar að engu höfð.
Umræddur orðalisti yfir ýmis
heiti kjöts er í Fræðsluritinu til-
færður með dönskum orðum yfir
sömu hluti. En verslunarmönnum
og matseldarfólki er sannanlega
tamt að leita á þýskar og franskar
slóðir eftir nöfnum á fyrirbærun-
um, íslenskan er þar utangarðs,
jafnvel norræn heiti líka.
Flatbaka eða pizza
Þann 15. febrúar sl. birti Tím-
inn heilsíðugrein í umsjón B. St.
og K.L. Hún fjallaði um rétt sem á
ítölsku nefnist „Pizza“. Sem
sjálfstætt orð og í samtengingum
kemur ítalska heitið fyrir nálægt
20 sinnum í nefndri grein og
myndin, sem hér með fylgir (úr-
klippa) undirstrikar þýðingu
þessa nafns á erlendu máli???
Umsjónaraðilar þessarar grein-
ar minnast hins vegar hvergi á ís-
lenska heitið á sama rétti sem fs-
lensk málnefnd hefur staðfest og
komið áleiðis til almennings á
prenti. Flatbaka er íslenska nafn-
ið, sem umsjónaraðilar nefndrar
greinar hafa að engu. Þarna er
glöggt dæmi um lítilSvirðingu á
viðleitni til notkunar á íslenskum
heitum á hlutum og hiigtökum, út-
lenskan er þar í öndvégi hjá mat-
reiðslufólki og framreiðslu-
mönnum.
Höm eða skinka
Það er ekki úr vegi að minnast
enn á eitt orð, sem umræddar
stéttir hafa alveg utanveltu, en
það er forn-norræna orðið „höm“.
Orðabók Fritzners skilgreinir það
orð, en alls ekki það heiti, sem hér
er almennast notað um sama lík-
amshluta eða kjötbita, en það er
„Nýyrðanefnd hefur
lengi verið starfandi og
íslensk málnefnd tók
við hlutverki hennar
fyrir 20 árum. Til starfa
þar hafa valist útvaldir
aðilar, en tillögur þeirra
og ákvarðanir eiga oft
þrönga götu og langa til
almennings.“
nafnið „skinka“. Bretar hafa þó
tileinkað sér og nota enn og alltaf
ham. Við notum það aðeins í at-
hafnasambandi skepnanna, þær
hama sig, þ.e. þær beina lærum
sínum upp í vindinn. Engan hef ég
heyrt segja né séð skrifa að
skepna skinki sig.
Ekki skal hér fullyrt, að orðið
skinka sé óhæft í notkun, það er
ekkert því til fyrirstöðu að aðlaga
erlend orð íslenskri tungu þegar
málfræðin hindrar ekki, en látum
málfræðingana „prímsigna" nöfn-
in.
En orðið höm er forn-íslenskt þó
að ókunnugt sé þeim sem mest
fjalla um kjöt og nýtingu þess.
Meistari einn í íslensku kom inn í
kjötverslun í fyrra og kvaðst ætla
að kaupa höm. Hvað er nú það? var
svarið af hálfu afgreiðslumanns-
ins.
Sem leikmaður í þeim efnum
sem hér eru til meðferðar, hef ég
gripið tækifærið til að leggja orð í
belg til að tjá hug minn til styrkt-
ar því sem íslenskt er, og ef verða
mætti til framdráttar starfsemi
Islenskrar málefndar og annarra
lærifeðra svo straumur íslenskra
orða yfir hluti og hugtök fái
greiða framrás til fjöldans. Til liðs
við Málnefndina eru orðanefndir
starfandi á ýmsum fagsviðum, en
miklu fleiri þurfa að leggja lið
þessum vettvangi.
Gísli Kristjínsson er íyrrrerandi
ritstjóri „Freys".
Innlánsstofnanir 1983:
Aukning innlána um
80% en útlána 75%
INNLÁN hjá innlánsstofnunum
jukust um tæplega 80% á síðasta
ári, en á sama tíma jukust útlánin
um tæplega 75%. Heildarinnlán
námu 19,127 milljónum króna í
árslok. en til samanburðar um
10,634 milljónum króna í árslok
1982.
Útlán innlánsstofnana námu
samtals um 19,900 milljónum
króna í árslok sl„ en til saman-
burðar um 11,392 milljónum
króna í árslok árið 1982.
Ef litið er á innlánin námu
spariinnlán samtals um 15,121
milljón króna í árslok, en til
samanburðar um 8,611 milljón-
um króna í árslok 1982. Aukn-
ingin er því tæplega 76% milli
ára. Aukningin í almennum
innlánum var nokkru minni eða
liðlega 65%. Þau voru um 7,619
milljónir króna í árslok, en um
4,607 milljónir króna í árslok
1982.
Aukningin í vísitölubundnum
innlánum varð mun meiri, en
nemur meðaltalinu. Heildar-
innlán, sem voru vísitölubund-
in, í árslok voru um 5,655 millj-
ónir króna, en til samanburðar
um 2,846 milljónir króna í árs-
lok 1982. Aukningin milli ára er
um 99%. Mest varð aukningin á
innlánum á gjaldeyrisreikning-
um, eða liðlega 135%. Þau námu
samtals um 1,039 milljónum
króna í árslok, en til saman-
burðar um 442 milljónum króna
í árslok 1982.
Útlán til fyrirtækja námu um
14,633 milljónum á síðasta ári,
en til samanburðar um 8,364
milljónum króna á árinu 1982.
Aukningin milli ára er því um
75%. Aukningin á útlánum til
einstaklinga var heldur meiri,
eða um 78%. Þau námu samtals
á síðasta ári um 3,791 milljón
króna, en til samanburðar um
2,128 milljónum króna á árinu
1982.