Morgunblaðið - 29.04.1984, Síða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. APRÍL 1984
23
í Harðar sögu og Hólmverja falla sagn-
festu- og bókfestukenningar í einn farveg,
enda vill það einmitt verða svo, að meðal-
hófið er hin vandrataða málamiðlun. Auk
þess breytist sagan í lygisögu með köflum,
eins og fyrr segir, en heldur svo sínu striki
á milli.
Margar spurningar hljóta að vakna við
fyrirlestur prófessors Þórhalls, m.a. hvers
vegna Styrmir fróði þarf að dulbúa Sturlu
Sighvatsson í slíkri skógarmannasögu sem
Harðar saga er, þar sem fyrir kemur fjöldi
þekktra manna frá söguöld, t.a.m. Harald-
ur konungur gráfeldur og Gunnhildur
kóngamóðir í allri sinni grimmd. Og má
Geir, fóstbróðir Harðar, þakka sínum
sæla, að hann kemst undan slægð hennar
og hefndarþorsta. Það er dálítið fáránlegt,
jafnvel grátbroslegt, að horfa upp á Sturlu
Sighvatsson í gervi Harðar Grímkelssonar
eiga í útistöðum við Harald konung grá-
feld og vera jafnvel staðinn að haugbroti á
Gautlandi, þar sem hann vinnur á tröllinu
og draugnum Sóta eftir ótrúlegustu ævin-
týri í furðusagnastíl. Margt sótti Hörður
til Noregs, ekki síður en Sturla Sighvats-
son, þótt ekki yrði hann handgenginn Har-
aldi gráfeldi. Hann sótti og sverð, hring og
hjálm í Sótahaug og Helgu Haraldsdóttur
í hendur Haralds jarls á Gautlandi, en
Sturla fékk Solveigar, sem einnig var stór-
ættuð og af konungum komin. Hún var af
Oddaverjaætt. Þá leggjast þeir Helgi og
Geir fóstbróðir hans í víking og vel mætti
svo að orði komast, að Sturla Sighvatsson
aftur af þeim, og fer því betur út úr sög-
unni en efni standa til.
Hvað sem öðru líður, er saga Sturlu Sig-
hvatssonar rækilega pökkuð inn í umbúðir
Harðar sögu og Hólmverja, svo rækilega
raunar að vart er unnt að kalla hana lykil-
sögu, heldur er Sturla fyrirmynd Harðar
með köflum, eins og prófessor Þórhallur
benti á. Engu er líkara, ef kenningar próf-
essors Þórhalls standast, en Styrmir fróði
hafi verið altekinn af Sturlu Sighvatssyni
og umsvifum hans, enda hefur hann ekki
komizt hjá því að fylgjast vandlega með
þessum aðsópsmikla samtímamanni sín-
um. Gervi Harðar fer honum misjafnlega
og ekki er loku fyrir það skotið, að Hörður
Grímkelsson hafi getað verið uppi á þeim
tíma, sem Styrmir fróði staðsetur hann í
sögu sinni, svo margar persónur sem þar
eru á þeim tíma og margkunnar af all-
áreiðanlegum heimildum.
í Atómstöðinni og Guðsgjafaþulu eru
tilbúin skírskotandi persónunöfn, en í Inn-
ansveitarkroniku gefur Halldór Laxness
persónum sínum oftast rétt nöfn, enda
þótt hann bregði út af því og ritstýri sög-
unni með sínum hætti, eins og Styrmir
fróði hefur e.t.v. gert — og þá áreiðanlega
ýmsir aðrir höfundar íslendinga sagna — í
frásögunum af Herði og Helgu Haralds-
dóttur og víðar. Alkunna er það einnig, að
skáldsagnahöfundar skapa persónur úr
fleiri en einni fyrirmynd og mun það al-
gengara en þeir haldi sig við eina fyrir-
mynd gegnum þykkt og þunnt, enda erum
við þá farin að nálgast ævisögur með ein-
hverjum hætti. En Harðar saga og Hólm-
verja er óralangt frá þeirri bókmennta-
grein.
Ef Hörður Grímkelsson væri alfarið
Sturla Sighvatsson, hlytu þessi eftirmæli
Styrmis fróða um sögupersónu sína að
eiga við Sturlu látinn. En þar segir svo:
„Allir lofuðu hreysti hans, bæði vinir hans
ok óvinir, ok þykkir eigi honum samtíða á
alla hluti röskvari maðr verit hafa ok vitr-
ari en Hörðr, þó at hann væri eigi auðnu-
maðr. Ollu því ok hans fylgðarmenn, þó at
hann stæði í slíkum illvirkjum, ok þat ann-
at, at eigi má sköpunum renna.“ Hörður
hafði verið höfði hærri en aðrir menn, þeg-
ar hann var 15 vetra. „Honum mátti engar
sjónhverfingar gera í augum, því at hann
sá allt eftir því, sem var. Hann var hærðr
manna bezt ok rammr at afli, syndr
manna bezt ok um alla hluti vel at íþrótt-
um búinn. Hann var hvítr á hörund en
bleikr á hár. Hann var breiðleitr ok þykk-
leitr, liðr á nefi, bláeygr ok snareygr ok
nökkut opineygr, herðibreiðr, miðmjór,
þykkr undir höndina, útlimasmár ok at
öllu vel vaxinn."
Sturla Sighvatsson má vel við þessa lýs-
ingu una, ef hann er kveikja hennar. En
ekki er þess getið sérstaklega, að Hörður
Grímkelsson hafi farið suður til Róms og
fengið lausn sinna mála, eins og Sturla
Sighvatsson eftir illvirki sín hér á landi,
1234. Heiðnir menn voru að sjálfsögðu ekki
Rómferlar. í íslendinga sögu segir, að
Sturla
hafi
fengið
lausn
allra
sinna
j mála í
/' Rómaborg
og föður
síns og tekið
I þar stórar
/ skriftir. Þess-
arar suður-
göngu hans er
a.m.k. getið í
þremur merkum
heimildum og
hefur hún þótt at-
hygli og eftir-
breytni verð. í ís-
lendinga sögu segir,
að Sturla hafi í Róm
borið sig drengilega,
eins og vænta mátti:
„... en flest fólk stóð
úti ok undraðist, barði á
brjóstit ok harmaði, er
svá fríðr maðr var svá
hörmuliga leikinn, ok
máttu eigi vatni halda (þ.e.
gátu ekki tára bundizt)
bæði karlar og konur." Þessi
lýsing er nánast samhljóða í
Guðmundar sögu Arasonar
og er þess getið að Sturla hafi
komið við í Noregi á heimleið
og fundið Hákon konung í
Túnsbergi, „ok tók hann allvel
við honum. Dvaldist hann þar
lengi inn síðara vetrinn, er hann
var í Nóregi".
í sögu Hákonar konungs gamla
eftir Sturlu Þórðarson frá því um
1265 segir, að Sturla Sighvatsson hafi
komið utan af íslandi til fundar við páfa,
um hákarlahaustið, staldrað við í Noregi,
en komið aftur á heimleið og talað við
konung „marga hluti". Vildi konungur
koma á einvaldi á Islandi og stilla þannig
til friðar, því bezt væri, „ef einn réði
mestu. Sturla tók þessu líklega ok kvað
lítit mundu fyrir verða, ef sá væri harð-
virkr ok ráðugr, er við tæki. Konungur
spurði, ef hann vildi taka þat ráð. Hann
kvaðst til mundu hætta með konungs ráði
ok forsjá ok eiga slíkra launa ván af hon-
um sem honum þætti verðugt, ef hann
fengi þessu á leið komit".
Sturla kom út til íslands og var bæði
líklegur, harðvirkur og ráðugur. Tvö síð-
ustu lýsingarorðin geta átt við Hörð
Grímkelsson, ekki síður en Sturlu Sig-
hvatsson.
í Guðmundar sögu Arasonar er Sturlu
lýst með þeim hætti, að hann hafi verið
bráðger, svo að af var látið, og síðar: „Var
hann ok auðkenndr, því at hann stóð upp.
Var hann mikit afbragð annarra manna
bæði at vexti ok afli, svá at ekki máttu
aðrir menn við hann jafnast um flesta
hluti hér á landi ...“
Sturla Sighvatsson hefur sem sagt verið
öðrum mönnum hærri og gjörvileiki hans
alþjóð kunnur, eins og fram kemur í sam-
tímaheimildum. Hann hefur litið Solveigu
Sæmundsdóttur sömu augum og Hörður
Grímkelsson konu sína, Helgu Har-
aldsdóttur, þótt ekki sé ást hins síðar-
nefnda á konunni lýst með jafn eftir-
minnilegum hætti og hug Sturlu til Sol-
veigar. Eftir Sauðafellsför, sem alkunn er
í íslandssögunni, spurði hann einskis ann-
ars en þess „hvárt þeir gerðu ekki Sol-
veigu. Þeir sögðu hana heila. Síðan spurði
hann einskis". Á þetta benti prófessor
Þórhallur m.a. í fyrirlestri sínum.
Helga Haraldsdóttir var jarlsdóttir frá
Gautlandi, en Solveig Sæmundsdóttir af-
komandi Magnúsar konungs berfætts. Má
segja, að þær hafi verið í hópi kynstærstu
kvenna eftir landnám. Þó að þær væru ein
og sama persóna í Harðar sögu og Hólm-
verja, væri ekki þar með sagt, að Helga
hafi ekki getað verið á dögum, þegar sagan
og í miðri sögunni, eða 15. kapítula, þar
sem segir frá haugbroti Hróars Haralds-
sonar jarls og Harðar Grímkelssonar á
Gautlandi, breytist sagan í ýkjusögu í
anda fornaldar sagna. Annars staðar
koma við sögu fjölkunnugar kerlingar
og Grímkell lendir í ósátt við goð sín
vegna galdra. Goðin hóta honum
dauða, en hann lætur brjóta þau og
brenna, því að hann vill ekki, að þau
segi sér neinar harmsögur.
Skömmu síðar verður Grímkell
bráðdauður og er merkilegt, hvað
Styrmir fróði, svo sannkristinn
maður, leggur upp úr áhrifamætti ásanna.
Annars staðar leggur hann persónu þó í
munn, að sá siður, sem tók við af ásatrú, sé
betri kosturinn; þ.e. kristni. Grímkell legg-
ur eld í hof sitt og er raunar merkilegt,
hvað höfundi er ofarlega í huga að láta
sögupersónur brenna hús andstæðinga
sinna. Höfundur Njáls sögu hefur ekki
þurft að leita víða til að láta sér koma
brennu í hug. Hann hafði bæði fyrir aug-
um Harðar sögu, Flugumýrarbrennu og
aðrar þær brennur, sem alkunnar voru af
bókum og ekki síður úr samtímasögu
Sturlungaaldar.
hafi verið í vík-
ingsgervi í stjórn-
málabaráttu Sturl-
ungaaldar, en
lengra nær samlík-
ingin ekki. Þegar
heim kemur á
Hörður Grímkels-
son aðild að gripa-
þjófnaði, en þótt
menn hans fýsti
allra illverka og
Hörður hafi átt
hlut að þeim, reyn-
ir hann þó að halda
á að gerast eftir landnám. Ur því verður
einfaldlega aldrei skorið frekar en ýmsu
öðru í þessu völundarhúsi sögu og sagna.
Ef persónur koma fyrir í mörgum ólíkum
og alltraustum heimildum, verða þær ekki
skornar niður við trog með einu penna-
striki. Þannig voru persónur íslandsklukk-
unnar flestar uppi fyrir um þrjú hundruð
árum, án þess þó við vitum neitt um þær
að gagni. Á þeim er þjóðsagnablær. Jafn-
vel Árni Magnússon er móðu hulinn og
ótrúlegt, að hann hafi verið sá hinn sami
og birtist í íslandsklukkunni frekar en
aðrar þær persónur, sem þar ber fyrir
augu. Þannig er vafalaust einnig um
margar persónur íslendinga sagna. Enda
þótt við höfnum þeim boðskap sagnfestu-
manna, sem telja að sögurnar hafi verið
saman settar skömmu eftir atburðina á
sögu- eða friðaröld, síðan varðveittar í
föstu formi í munnmælum og loks ritaðar
á bókfell að fyrirsögn sagnamanna, er hitt
jafn víst, að ýmis sannleiksbrot frá þess-
um tíma hefur rekið á fjörur þeirra, sem
rituðu íslendinga sögur að lokum í blóðug-
um átökum Sturlungaaldar. Það var ekki
hægt að lýsa þeirri öld betur en með skír-
skotun til vígaferia þeirra tíma, þegar Eg-
ill Skallagrímsson og aðrir ofstopar fóru
með brugðnum brandi um eyjar og megin-
lönd.
Leyndardómur íslendinga sagna hefur
verið meginviðfangsefni merkra vísinda-
manna í mörgum löndum, bæði fyrr og
síðar. En hulunni verður aldrei alveg svipt
af þessum óskýrðu meistaraverkum, því að
engin ein kenning á við um sögurnar allar:
sumar eru skírskotandi samtímasögur
með rætur í gömlum munnmælum, aðrar
skáldskapur að mestu, en þó með sann-
leikskornum inn á milli og enn aðrar
byggja að mestu leyti á gömlum minnum
og munnmælum, sem höfundar hafa tekið
bókstaflega og litið á sem fullboðlega
sannfræði, þótt þeir hafi ritstýrt henni.
Loks eru þær sögur, sem allir eru sammála
um, að séu uppspuni frá rótum, eins og
Víglundar saga og Króka-Refs saga. En vel
má vera, að einnig verði unnt að benda á
kveikju þeirra og fyrirmyndir eins og próf-
essor Þórhallur hefur nú gert, að því er
varðar Harðar sögu og Hólmverja og
þannig hleypt nýju fjöri í hana, gert hana
að spennandi umhugsunarefni um mikil-
væg álitamál í fornri sagnaritun íslenzkri;
breytt henni úr skemmtisögu eingöngu í
dæmisögu um hryðjuverk Sturlungaaldar.
Hún er augsýnilega eins og aðrar íslend-
inga sögur þarn síns tíma og vísar til
óhugnanlegra hryðju- og hermdarverka
Sturlungaaldar. Jafnvel gömul kerling bít-
ur vígamann á barkann og undir lok sög-
unnar eru konur skornar sundur í stykki
og hræjunum fleygt á víðavangi. Þar situr
í sæng sinni kona, sem höfundur hefur
mikið dálæti á, systir Harðar Grímkels-
sonar, og bíður eftir Indriða manni sínum,
að hann hefni mágs síns óviljugur, en er
hótað í sænginni með exi að öðrum kosti.
Slíkir skörungar voru einnig kunnir í
samtíma Sturlungaaldar. Jafnvel nákomn-
ir þeim mönnum, sem öldin dregur nafn
sitt af.
VI
Þegar íslendinga sögur og raunar forn
islenzk sagnaritun eru á dagskrá, erum við
sem blindur maður, sem þreifar á fílsfæti
eftir að hann hefur tekið utan um trjábol
og fullyrðir að þeirri reynslu fenginni, að
fóturinn sé trjábolur. Islendinga sögur eru
bæði tré og fílsfótur, en þær eru einnig fíll
og skógur. Til þess að sá blindi geri sér
grein fyrir því, þarf hann á að halda leið-
sögn og trúverðugum lýsingum. Hann get-
ur ekki gert sér fulla grein fyrir skóginum,
þótt hann taki utan um einn trjábol, og
skógurinn lýsir sér ekki sjálfur. Okkur
hefur skort sannfærandi leiðsögn í frum-
skógi fornra íslenzkra sagna. Blindur mað-
ur, sem þreifar á einu tré, á erfitt með að
gera sér i hugarlund heilan skóg og getur
því síður lýst honum. Og það, sem er mest
um vert, laufið og fjölbreytt litadýrð skóg-
arins, er ofan og utan við skynsvið hans og
skilning.
I þessum sporum stöndum við því miður,
þegar íslendinga sögur eru annars vegar.
Við verðum að handlása okkur áfram og
þá eftir nýjum hugmyndum og djörfum
ályktunum.
Þannig eru kenningar Þórhalls Vil-
SJÁ SÍÐU 26