Morgunblaðið - 10.06.1984, Blaðsíða 38

86
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. JÚNÍ 1984
Nýlega fékk sænski leikstjórinn Ingmar Bergman enn eina
alþjóðlega viðurkenningu fyrir kvikmyndir sínar. Að þessu
sinni var það myndin Fanny og Alexander sem fékk fern
Óskarsverðlaun og er það einsdæmi í sögunni að mynd án
ensks tals fái svo marga Óskara. Hún var valin besta er-
lenda myndin og fékk einnig verðlaun fyrir kvikmynda-
gerðina, sviðsetningu og myndatöku.
Sjálfur höfuðpaurinn, Ingmar Bergman, lét sig vanta við
verðlaunaafhendinguna, enda hafði hann lýst því yfir fyrir-
fram að sér fyndist þetta verðlaunastand ómerkilegt. Fyrir
hönd hans mætti kona hans Ingrid og framleiðandi mynd-
arinnar, Jörn Donner, fyrrverandi forstjóri sænsku kvik-
Imyndastofnunarinnar (Svenska Filminstitutet). Bergman
lét ekki trufla sig við vinnu sína í Múnchen þar sem hann
setur nú á svið leikrit um ævi og starf danska skáldsins H.C.
Andersen. Hann lét þó hafa það eftir sér að þó hann legði
lítið upp úr þessari viðurkenningu frá listrænu sjónarmiði,
væri hann mjög ánægður með móttökurnar og sérstaklega
væri þetta góð auglýsing fyrir myndina og hjálpaði uppá
efnahaginn. Bergman þarf þó ekki að kvíða því að fara á
hausinn út af þessari mynd, sem þegar hefur skilað — eftir
eitt ár í bíóunum í Ameríku — meiru en sem nemur fram-
leiðslukostnaði. Þó er þetta langdýrasta mynd sem tekin
hefur verið í Svíþjóð.
Ekki gott dæmi
um Bergman-mynd
Fanny og Alexander er ekki
dæmigerð fyrir þær myndir sem
Bergman hefur gert, en þær eru
nú orðnar æðimargar. Hann er
einkum þekktur fyrir að fjalla um
vandamál millistéttarfóiks í nú-
tímaþjóðfélagi og einkum þann
hluta þess sem hefur nægan tíma
til þess „að leita að sjálfu sér“,
finna til einmanakenndar og sekt-
ar. Sálfræðilegar greiningar hans
á öryggisleysi mannsins og marg-
slungnum hvötum og niðurlæg-
ingu hafa gengið eins og rauður
þráður um allr hans meiri háttar
myndir. í mörgum fyrri myndum
hans má greina trúarlegan undir-
tón, tilbrigði um birtingarform
þess Vonda (Djöfulsins) og leitina
að Guði — Guði sem er hljóður,
bak við tjöldin, sérstaklega þegar
hans er mest þörf til að grípa inn í
atburðarásina. Hið mystíska og
magíska í myndunum á sér þó
jafnan mannleg upptök og for-
sendur. Myndir hans munu þó yf-
irleitt kallast raunsæisverk og má
sjá oft áhrif frá Sartre og exist-
ensíalisma hans. Pólitísk afstaða
hefur ekki verið áberandi þáttur í
verkum hans, þó gætir þess í síð-
ari myndunum. Vandamál lista-
mannsins og forsendur listsköp-
unar hafa oft verið honum ofar-
lega í huga, enda brann þetta
vandamál heitast á honum sjálf-
um á fyrri hluta starfsferils hans
sem kvikmyndagerðarmanns er
áform hans og hugmyndir fram-
leiðenda og smekkur áhorfenda
fóru ekki ætíð saman. Nú er hann
öllum óháður, á sjálfur fyrirtækin
sem framleiða myndir hans eða
stjórnar þeim að því leyti sem
honum sjálfum þóknast.
Fanny og Alexander er hlaðin
íburði og lífsnautn og persónurnar
lifa lífinu án þess að vera sífellt að
grufla í meininguna með tilver-
unni. Hún lýsir lífi velmegandi
sænskrar kaupmannafjölskyldu í
upphafi þessarar aldar þegar
menn sem stóðu fyrir sínu höfðu
ekki ástæðu til þess að ætla annað
en að velmegunin og öryggið væru
eilíf sannindi byggð á fyrirhyggju
og útsjónarsemi þeirra sjálfra.
Ættfaðirinn er látinn er myndin
gerist, en amman lifir og heldur í
flesta þræði — enda er hún eins
konar fulltrúi höfundar og býr
þrátt fyrir vonbrigði yfir stóískri
ró og virðist vera úr standi til að
fara úr jafnvægi í alvöru. Myndin
fjallar um syni hennar þrjá og
fjölskyldur þeirra . Sá sem mest
ber á er hinn lífsglaði kvennamað-
ur og kaupmaðurinn sem nýtur
lífsins sem mest hann má. Annar
bróðirinn, prófessorinn, á við
persónuleg vandamál að stríða, en
þau fá aldrei heimspekilega úttekt
í myndinni og birtast fremur sem
grátbrosleg en sem gleðispillir
þegar á heildina er litið. Þriðji
bróðirinn, leikhússtjórinn, faðir
þeirra Fanny og Alexanders deyr í
upphafi leiks en allt er í sátt og
samlyndi þangað til hin unga
ekkja tekur upp á því að verða
hrifin af biskupi, fjölskylduvini,
sem reynist vera flagð undir fögru
skinni. Það dregur ský fyrir sólu
hins áhyggjulausa og glaða lífs
Alexanders þega hann flytur í
biskupsgarð og farið er að beita
hann aga hins púritaníska presta-
mórals sem er algjör mótstaða
þess er hann áður þekkti. Biskup-
inn reynist auk þess sálsjúkur í
drottnunargirnd sinni og hið nýja
heimili verður konu og börnum
ekki annað en fangelsi. Alexander
verður fyrir andlegum og líkam-
legum misþyrmingum og konan
reynir án árangurs að flýja. Eftir
nokkurt umstang tekst kaup-
mannsfjölskyldunni þó að frelsa
þau en biskupinn ferst í eldi á
voðalegasta hátt.
Dulskyggni
Alexanders
Ingmar Bergman hefur sagt frá
því að stærsta stund bernsku sinn-
ar hafi verið þegar hann fékk
skuggamyndavél í jólagjöf frá
ríkri frænku sinni. Slíkt drauma-
tæki var einnig miðpunkturinn í
lífi Alexanders og undi hann sér
við að sýna systur sinni inn í und-
raheima ævintýranna. Ævintýra-
heimur hans nær einnig út yfir
þennan heim því drengurinn er
rammskyggn og hefur stöðugt
samband við föður sinn sem fylg-
ist með á sinn hátt. En drengurinn
spyr hvað eftir annað: „Af hverju
ertu að koma pabbi þegar þú getur
ekkert hjálpað okkur?“ Alexander
sér einnig fyrir örlög stjúpans,
sem koma honum ekkert á óvart
er fréttin berst — hvað eru yfir-
náttúrulegir kraftar og hvað er
óskhyggja draumlynds barns? Þvf
svarar myndin ekki en atburða-
rásin er Alexander í hag. Á hann
að finna til sektarkenndar eða
ekki? Þessi spurning læðist að
áhorfandanum þó hún sé ekki sett
fram með stórum stöfum af leik-
stjóranum.
Svör Bergmans varðandi hann
sjálfan er hann var spurður um
þetta atriði í sjónvarpsviðtali eru
athyglisverð. Hann segist á seinni
árum hafa gefið upp á bátinn þá
efnishyggju sem hann tileinkaði
sér á einu skeiði ævinnar. Hugs-
unin um dauðann sem skelfdi
hann sem ungan mann sé ekki
lengur óttaleg. Persónulega gerir
hann ráð fyrir öðrum heimi eða
sviði og segist oft finna það svo
ekki verði um villst að einhver
framliðinn vinur eða vandamaður
sé svo nálægur að hann geti jafn-
vel rétt út höndina. Slíkar yfirlýs-
ingar sem þessar í fjölmiðlum eru
mjög ósænskulegar og vart væn-
legar til árangurs í „kúltúr-
pólitíkínni“ en Bergman er nú eins
og áður sagði sjálfstæður og óháð-
ur og getur sagt það sem honum
finnst ef honum býður svo við að
horfa.
Áhrifin úr
heimahúsum
Hér í Svíþjóð er hróður Ingmars
Bergmans ekki síður á sviði leik-
húss en kvikmynda enda hefur
hann ætíð jafnframt kvikmyndun-
um fengist við leikstjórn og lengi
verið starfandi við þjóðleikhúsið
Dramaten í Stokkhólmi.
Bergman er fæddur í Uppsölum
árið 1918, er prestssonur og ólst
upp í Stokkhólmi. Eftir stúd-
entspróf hóf hann að lesa bók-
menntasögu við háskólann í
Stokkhólmi. Allt frá æskuárum
var hugur hans allur við leikhús
og kvikmyndir. Hann tók þátt í
kristilegri æskulýðsstarfsemi þar
sem hann fékk útrás fyrir leiklist-
aráhuga sinn og breytti brátt
æskulýðsheimilinu í áhuga-
mannaleikhús. Hann tók einnig
virkan þátt í leiksviðssetningum
stúdenta.
Áhrifin úr föðurhúsum koma
fram í verkum Bergmans. Eins og
áður segir voru trúarleg viðfangs-
efni honum ofarlega í huga á fyrri
hluta ferils hans. Hann var sem
barn og unglingur mjög háður
móður sinni sem var bæði „tilfinn-
inganæm og óútreiknanleg" eins
og hann sjálfur hefur komist að
orði. Hann hefur bent á þaö að
þangað megi eflaust rekja áhuga
hans á tilfinningalífi og persónu-
gerð kvenna sem er höfuðþema í
mörgum hans myndum. „Konur
eru,“ segir hann „miklu flóknari
og áhugaverðari verur en karlar.
Sem ungur maður var ég hálf
hræddur við þær og átti erfitt með
að komast í samband. Ég var líka
hálf asnalegur í útliti." Ekki er að
orðlengja það að Bergman komst
yfir þetta vandamál.
Stórmeistari
leiksviðsins
Árið 1942 setti Ingmar Bergman
upp fyrsta leikritið er hann hafði
sjálfur samið og nú voru ráðandi
menn í kvikmyndaiðnaði og leik-
húslífinu farnir að gefa honum
nánari gætur. Sama ár fékk hann
starf sem aðstoðarmaður við kvik-
myndastofnun ríkisins, Svensk
filmindustri. í samvinnunni við þá
stofnun áttu eftir að skiptast á
skin og skúrir, því Bergman vildi
fara sínu fram og hafði óbilandi
sjálfstraust sem átti ekki ætíð
samleið með áætlanagerð stjórn-
enda. Þau handrit sem Ingmar lét
frá sér fara fyrstu árin voru flest
lögð á hilluna — en voru síðar tek-
in fram og endurunnin og kvik-
mynduð. 1944 var ákveðið að kvik-
mynda handrit hans að myndinni
„Hets“ (Áróður) og var Bergman
aðstoðarmaður við upptöku
(scripta) sem var stjórnað af ein-
um allra færasta leikstjóra Svía,
Alf Sjöberg. Mynd þessi hefur ver-
ið kölluð fyrsta Bergman-myndin
en er í raun og veru verk Sjöberg.
Bergman var þá algjör byrjandi á
sviði kvikmynda og yfirmenn
kvikmyndastofnunarinnar sáu
ekki ástæðu til þess að styðja við
bakið á honum á því sviði að svo