Morgunblaðið - 10.06.1984, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. JÚNÍ 1984
87
stöddu. Alf Sjöberg hafði töluverð
áhrif á Bergman sem kvikmynda-
leikstjóra og þessi mynd varð hon-
um mjög lærdómsrík.
Árið 1944 var Bergman ráðinn
sem leikhússtjóri við borgarleik-
húsið í Helsingborg, sem þá átti
að leggja niður samkvæmt nýrri
menningarpólitík ríkisins. Ríkis-
styrkur var felldur niður en kjör
borgarleikhússins í Malmö bætt
sem því nam, enda Malmö stærri
borg með gamla leikhúshefð.
Þessu vildu borgaryfirvöld í Hels-
ingborg ekki una. Vár þetta talin
talsverð áhætta og Bergman var
þar með orðinn yngsti leikhús-
stjóri Svía. Staðan var að visu lé-
lega launuð, en ekki vantaði vilj-
ann og með völdu liði tókst hann á
við vandann. Þrátt fyrir ung-
gæðisbrag á ýmsu í fyrstu tókst
Bergman og leikurum hans að
endurlífga áhuga borgarbúa á
leikhúsinu — fólkið keypti sig inn
á sýningarnar og blöðin tóku að
skrifa um þær. Tvö næstu árin eru
ljósustu punktarnir í leikhússögu
Helsingborgar. Bergman fór það-
an reynslunni ríkari og stefndi
eftir það á stærri mið.
En Stokkhólmur hafði ekki enn
opnað augun fyrir stórmeistara
leikhússins og frá 1946—49 var
hann leikstjóri við borgar-
leikhúsið í Gautaborg. Hann tók |
þátt í leiksviðssetningu þjóðleik-
hússins í Stokkhólmi árið 1951 |
sem tókst vel. Ekki nægði það þó
til þess að tryggja starfsgrundvöll
hans í höfuðborginni og aftur sótti
hann suður á bóginn og nú til
Malmö þar sem hann starfaði í
næstu 6 ár. f Malmö gerði Berg-
man stormandi lukku sem leik-
stjóri og náði þar fullum þroska.
Hann var þá þegar talinn fremsti
Strindberg-túlkandi og margir
töldu hann besta leikstjóra Svía.
Margir bestu leikararnir sóttu til
Malmö til þess að fá tækifæri til
að vinna með honum og segja má
að á sjötta áratugnum hafi sænsk
leiklist náð hvað mestum blóma í
Malmö. Þennan tíma var Bergman
einnig einkar frjór sem kvik-
myndagerðarmaður og flest sum-
ur vann hann við upptökur kvik-
mynda og réð þá til sín sömu leik-
arana og hann vann með á leik-
sviði. Þannig myndaðist grund-
völlur fyrir hóp ungra leikara að
starfa á launum árið um kring að
list sinni og ýmsir þeirra yngri
uxu með Bergman og náðu síðar
hylli á alþjóðamælikvarða. Má þar
einkum nefna Liv Ullmann, Max
von Sydow og Bibi Anderson.
Bergman hefur átt einkar auðvelt
með að laða fram það besta í hæfi-
leikum leikaranna — verið kröfu- |
harður en um leið fullur samúðar
og skilnings. Þetta er nánast ein-
róma vitnisburður þeirra leikara
sem starfað hafa með honum og
líklega ein aðalforsenda frama
hans sem leikstjóra á sviði og í
kvikmyndum.
Umbótamaður sjöunda
áratugarins
Bergman flutti til Stokkhólms
1960 og starfaði næsta áratug
meira eða minna í tengslum við
Dramaten og var að auki leikhús-
stjóri þar í þrjú ár. Staða hans var
nú óvefengjanleg og það sterk
gagnvart stjórnvöldum að hann
komst upp með það að sprengja
hvað eftir annað þær fjárhags-
áætlanir sem honum var ætlað að
vinna eftir. Hann hafði ákveðnar
hugmyndir um umbætur í leik-
húsmálum" sem hann keyrði í
gegn. Hann vildi ná til stærri hóps
áhorfenda og lækkaði miðaverðið
— það varð ódýrara að fara í þjóð-
leikhúsið en í bíó. Laun leikaranna
voru hækkuð og átti Bergman
mestan þátt í því að auka veg og
virðingu leikara og leikhússins yf-
ir höfuð. Leikhúsið skyldi verða
spegill mannlífsins og samviska
þjóðfélagsins. „Leikarar,“ sagði
hann, „eiga ekki að fá lægri laun
en biskupar og lektorar."
Þessi ár Bergmans á Dramaten
voru einnig nýskapandi á leik-
rænu tjáningarformi og ýmsar til-
raunir í sviðsetningu gerði hann
sem tókust misjafnlega. Hann
leyfði sér að fylgja reglunni „listin
listarinnar vegna“. Áheyrendur
voru virkjaðir og sviðsetningar
urðu ferli sem var listræn tjáning
út af fyrir sig. Umræðufundir
voru skipulagðir og leikarar svör-
uðu spurningum áhorfenda. Sér-
stakar sýningar fyrir börn og
unglinga voru settar upp þar sem
farið var út fyrir ramma hins
hefðbundna barnaleikrits. Leik-
húsið hafði uppeldislegu hlutverki
að gegna. „Lífið er list“.
Bergman í „útlegð“
Seinni hluta áttunda áratugar-
ins starfaði Bergman mest utan
Svíþjóðar. Hann var orðinn það
stórt nafn að leiksvið hans var
orðið stærra en Svíþjóð. List hans
var orðin stórfyrirtæki með útibú
bæði í Svíþjóð og Sviss. Nú fór
skriffinnskan að krukka i skatta-
framtöl Bergmans sem hann hafði
sérfræðinga til að sjá um. En einn
góðan veðurdag í janúar 1976
kemur lögreglan inn á svið Dram-
aten þar sem Bergman var á æf-
ingu og skipar honum með valdi
að fylgja sér niður á stöð. Hann er
ákærður um skattsvik og saksókn-
ari undirbýr mál á hendur honum.
Bergman brotnar saman og er
fluttur á sjúkrahús. Möppudýrin
ætluðu sér greinilega að troða list-
sköpunina undir fótum sér. Fjöl-
miðlar helltu sér yfir málið og
ákærur gengu á víxl. Bergman
taldi sig hafa orðið fyrir ólög-
mætri árás og kærði málið fyrir
yfirrétti. Eftir margra mánaða
réttarrannsókn var komist að
þeirri niðurstöðu að ekki hefði
verið um vísvitandi skattsvik að
ræða, en skattstofan og Ingmar
Bergman, eða ráðgjafar hans,
voru ósammála um hvernig skil-
greina ætti tekjur hans og fór það
mál fyrir dómstóla. Ingmar varð
svo svekktur á öllu saman að hann
yfirgaf Svíþjóð og settist að í
Þýskalandi þar sem hann vann
næstu árin.
Kreppa í sænsku
leikhúslífi
Undanfarin ár hefur verið talað
um stöðnum og jafnvel hnignun í
sænsku leikhúslífi. Efnahags-
kreppan hefur haft sín áhrif og
kemur niður á starfsemi leikhús-
anna, einnig hefur pólitískur
ágreiningur orðið um stjórn leik-
húsanna, verkefnaval og markmið.
Sú pólitísering sem átti sér stað á
áttunda áratugnum hefur hvað
eftir annað seinni árin leitt til
átaka sem hafa staðið leikhúslíf-
inu sem heild fyrir þrifum. Fresta
hefur orðið uppsetningum, sam-
vinna leikara og stjórn leikhús-
anna hefur oft verið brösótt. Upp-
sagnir hafa gert leikarana
óánægða og allt þetta hefur bitnað
á listrænum gæðum framleiðsl-
unnar. Svíar eiga ekki lengur
neina óumdeilda spámenn á svið-
inu sem geta skapað einingu og
grundvöll nýrra átaka og sigra.
Ymsir sáu glitta í nýja von er
Bergman „sneri aftur“ og tók að
sér leikstjórn við Dramaten. Mikil
eftirvænting ríkti í sambandi við
sviðsetningu hans á leikriti
Shakespeares „Lear konungur“ og
leikararnir áttu ekki nógu sterk
orð yfir hve stórkostlegt það væri
að fá að vinna undir stjórn hans.
Frumsýningin var 9. mars sl. og
allir gagnrýnendur luku einum
rómi miklu lofsorði á þessa upp-
setningu. En Bergman hugsar sér
ekki að setjast að í Stokkhólmi
aftur til frambúðar, og nokkrum
dögum seinna var hann í Þýska-
landi aftur við leikstjórn eins og
áður segir.
Síðasta Bergman-
myndin
Bergman gaf þá yfirlýsingu eft-
ir gerð myndarinnar Fanny og Al-
exander að þetta væri síðasta
mynd hans. Hann vildi ekki, eins
og margir af kollegunum, halda
áfram eftir að hann væri farinn að
dala — hann hefði séð of mörg
dæmi þess. Kvikmyndagerð væri
geysilega krefjandi starf bæði lík-
amlega og andlega — hann væri
orðinn of gamall til að standa í
þessu og hefði auk þess gert sitt.
Hvort hann stendur við þessi orð
er þó annað mál. Hugur hans hef-
ur frá barnsaldri verið bundinn
myndrænni tjáningu og óstöðv-
andi sköpunargleði á þessu sviði.
Það var því að vonum að önnur
yfirlýsing kom frá honum eftir að
hann hafði fengið óskarsverð-
launin fyrir Fanny og Alexander.
Hann lét þess getið að áður en
hann legði upp laupana vonaðist
hann til þess að geta gert mynd
eftir sögu sænska barnabókahöf-
undarins Astrid Lindgren (er
skrifaði söguna um Línu lang-
sokk). Sú bók er hann átti við var
sagan af Lottu á Ólátagötu (Lotta
pá Brákmakargatan). Astrid
Lindgren varð himinlifandi við
þessa frétt og sagði í viðtali að
hún hefði haldið að Bergman hefði
gleymt samtali þeirra fyrir 10 ár-
um er hann falaðist eftir rétti til
að fá að kvikmynda söguna. Það er
því varasamt að treysta því að við
höfum enn séð síðustu Bergman-
myndina.
I’étur Pétursson.
Ilelstu heimildir: H. Sjögren, Teater i Sverige
efter andra varldskriget. (i. Werner, Den
svenska filmens historia, P.G. Kngel og L Janz-
on, Sju decennier, Svensk teater under 1900-lall-
et
Sautján ára vestur-þýzkur piltur
með áhuga á ferðalögum, tungu-
málum, tónlist, íþróttum og fleiru.
Skrifar á ensku og frönsku auk
þýzku:
Martin Mais,
Weinbergstr. 17,
D8702 Unterpleidfeld,
Germany.
Frá Japan skrifar 25 ára stúlka
með áhuga á tónlist og safnar
póstkortum:
Reiko Inafune,
Nagabashi 4-2-11,
Otaru,
Japan.
Frá Ástralíu skrifar 35 ára gömul
þriggja barna húsmóðir sem vill
skrifast á við konur hér á landi.
Hefur áhuga á flestu því er varðar
heimilið, bréfaskriftum, lestri,
gömlum kvikmyndum og póstkort-
um:
Christine Peebles,
60 Casino Street,
South Lismore,
NSW 2480,
Australia.
Sextán ára japönsk stúlka með
áhuga á tónlist og tennis:
Mayumi Momiyama,
18-1 Dannokoshi Hirano,
Iizaka-maehi,
Fukushima,
960-02 Japan.
Frá Englandi skrifar 28 ára fjög-
urra barna húsmóðir, sem býr á
þeim slóðum sem ævintýri Hróa
hattar gerðust. Með áhuga á tón-
list, íþróttum, ljósmyndun, bréfa-
skriftum o.fl.:
Judith James,
20 Douglas Road,
Larkhills,
Forest Town,
Mansfield,
Nottinghamshire NG19 0LT,
England.
Tvítug japönsk stúlka með tónlist-
ar- og lestraráhuga:
Etsuko Imura,
577-5 Hosoyacho,
Utsunomiya-shi,
Tochigi,
320 Japan.
Frá Svíþjóð skrifar 37 ára kona
sem starfar í prentsmiðju. Með
áhuga á ferðalögum, tungumálum,
tónlist, leikhúsi og bréfaskriftum:
Inga-Lill Klotz,
Gropevágen 8,
S-281 00 Hássleholm,
Sweden.
Fjórtán ára japönsk stúlka með
áhuga á bókalestri og tónlist:
Mamiko Nakanishi,
15-13 Niina 7 chome,
Mino-shi Osaka,
562 Japan.
Sautján ára hollenzk stúlka með
íslandsáhuga:
Kirstin Engelchor,
Achterglaan 41,
1422 cw Uithoorn,
Holland.
Sextán ára japönsk stúlka með
áhuga á ferðalögum, tónlist,
kvikmyndum, dans o.fl.:
Kimiko Suzuki,
3-139 Tsutsujigaoka,
Kakamigahara city,
Gifu,
509-01 Japan.