Morgunblaðið - 21.08.1984, Blaðsíða 52

60
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. ÁGÚST 1984
Fæðing sálar
undir stjórn
Ingmar Bergman
Grein I
Kvikmyndír
Ólafur M. Jóhannesson
Nafn á frummálinu: Fanny och Al-
exander.
Stjórn og handrit: Ingmar Berg-
man.
Kvikmyndatökuvélastjórn: Sven
Nykvist.
Hljóó: Owe Svensson/ Bo Pers-
son.
Sýnd í Regnboganum.
Tekið skal fram að texti við mynd-
ina er ekki á íslensku eins og
vænta mátti, heldur dönsku, og
gerir myndina enn dularfyllri.
Sá er þetta ritar gæti vafa-
laust soðið saman greinaflokk
uppúr öllu því efni er honum
hefir borist frá Svíaríki um nýj-
ustu mynd Ingmar Bergman;
Fanny och Alexander, en sú
kvikmynd birtist nú mörlandan-
um í Á-sal Regnbogans. En ætli
ég hlífi ekki ritvélargarminum
við slíku fimbulfambi og lesend-
um sömuleiðis frá froðusnakki
og láti nægja tvær greinar um
efnið, ekki endilea vegna þess að
þessi kvikmynd hafi brugðist
þeim vonum, er kviknuðu við
lestur hins sænskættaða kvik-
myndapósts, og þó, ætli sú sé
ekki í og með ástæðan. Ég fór
nefnilega í bíóið með slíka
brjóstbirtu af von um ólýsanlega
upplifun, að raunveruleikinn
skyggði á drauminn. (Eins og
alltaf, ekki satt?) Samt er þessi
kvikmynd Ingmar Bergman af
Fanny och Alexander eins ná-
lægt þeim draumi, sem er feg-
urstur og jafnfrmt ægilegastur
— draumi bernskunnar — eins
og hægt er að ætlast til af hinum
sænska meistara leikhúss og
bíós. Gallinn er bara sá, að sá, er
þessum dómhvata penna stýrir,
hefir séð draumi bernskunnar
enn betur lýst í annarri sænsk-
ættaðri filmu.
Nefnist mynd sú Avskedet, og
er raunar finnsk/sænsk þ.e.
leikstýrð af Tuija-Maija Niskan-
en en framleidd af Svenska
Filminstitutet, á sama hátt og
Fanny och Alexander og fjallar
um finnsk/sænska yfirstéttar-
fjölskyldu, séða með augum lít-
illar telpu, Valerie að nafni.
Mynd þessi sá tjaldsins Ijós
þann 11.3. 1983 og níu mánuðum
síðar sér svo mynd Ingmar
Bergmans um sænskættaða yfir-
stéttarbarnið Alexander dagsins
ljós við klapp heimsins. Já, það
er ekki sama Jón og séra Jón í
þessum heimi. Hefði mynd Tu-
ija-Maija Niskanen um hana
Valerie litlu verið frumsýnd níu
mánuðum síðar ne mynd Ingmar
Bergman um strákinn Alexand-
Á myndunum er hér birtast sjáum við Ingmar Bergman í matró.safótum í skólanum sínum á svipuðum
aldri og hinn matrósagæjann er Bertil Guve leikur og nefnist sá Alexander.
er, hefði kvikmyndaheimurinn
vafalaust slegið öllu uppí grín og
sagt ... ja, svona er hann
Bergman, hann þarf ekki annað
en setjast niður og búa til mynd
og þá verður einhver smákallinn
í kvikmyndaheiminum óléttur og
níu mánuðum seinna fæðist önn-
ur útgáfa af hugarfóstri meist-
arans.
Kannski er þetta nú ósann-
gjarnt hjá mér, en mér verður æ
betur ljóst hve oft almannaróm-
ur lýgur, ekki síst á sviði listar-
innar. Liggur við að ég fullyrði
að „meistarakerfi" listaheimsins
sé álíka dularfullt fyrirbrigði og
„meistarakerfi" byggingariðnað-
arins. Það er nefnilega oft svo,
að þeir sem eru sannastir, heið-
arlegastir og af hjarta lítillát-
astir og hinir mestu völundar,
verða ekki „meistarar" af þeim
verkum er sýna skal heiminum.
Þeir sem smíða byggingar þessa
heims og annars af hvað mestum
hagleik, búa oft yfir slíkri hóg-
værð að hákarlarnir — er
stjórna efnahagslífinu og lista-
lífinu — koma ekki auga á þá og
kveðja til þá „byggingameistara"
er brölta áfram ineð mestum
fyrirgangi í henni veröld.
Einn slíkur bröltari er Ingmar
Bergman. Hann hefir eignast
átta börn með konum sínum, en
aldrei unnið það hversdagslega
afrek, að ala börnin upp til full-
orðins- og manndómsára. Listin,
þessi marghöfða þurs, skipti
auðvitað meira máli, eins og Liv
Ullmann — ein barnsmóðirin —
hefir upplýst. Það er ekki nema
von að þeir, sem hafa hampað
þessum „byggingameistara" í
heimi listarinnar hvað mest,
hoppi hæð sína þegar fréttist að
kappinn ætli að festa á filmu
eigin barnæsku. Hinir lítillátu
byggingarmeistarar hversdags-
lífsins láta hinsvegar venjulega
nægja kodak-myndir af fjöl-
skyldunni á hinum ýmsu „bygg-
ingarstigum", enda telja þeir sig
fremur bera ábyrgð gagnvart
mökum sínum og litlu ungunum
allt til þess er þeir fara útá sjó-
inn mikla — en gagnvart heim-
inum, er kemur einkaheimur
listamannsins raunar ekki hið
minnsta við .
En svona er þetta með þessa
stóru í hinu grunna sævi listar-
innar, þeir telja sig fremur eign
heimsins, þessa sem launar með
vegtyllum og frægð, en þeirrar
veraldar er ein skiptir máli —
þann sem er af hjarta lítillátur.
Það sæmir ekki Ingmar Berg-
man að skoða kodak-myndir
heima í litla húsinu sem hann
hefir reist yfir þá er spruttu af
holdi hans, það verður að reisa
stórkostlegan kastala yfir
bernsku þessa mikla „bygg-
ingameistara" í heimi listarinn-
ar. Litli kofinn er heldur hvergi
fyrir hendi og föðurleysingjarnir
dreifðir út um allar jarðir, vænt-
anlega í umsjá mæðranna, sem
ekki bregðast fremur en önnur
krosstré. Alexander er eitt slíkt
barn er missir föður sinn og
verður fyrir því að eignast
strangan stjúpföður.
Já, slíkar eru syndir feðranna
að þeim bókstaflega rignir yfir
„Das schwerste Gewicht“
Sigurlaugur Brynleifsson
Milan Kundera: The Unbearable
Lightness of Being. Translated
from the Czech by Michael Henry
Heim. Faber and Faber 1984.
Höfundurinn varð kunnur fyrir
bók sína „The Joke“ sem kom út
þegar voraði í Prag hér um árið.
Strax eftir innrás Rússa var höf-
undurinn sviptur störfum og rit
hans bönnuð í heimalandinu og í
öðrum alþýðulýðveldum. Hann
settist að í Frakklandi 1975.
Þetta er sagan af Tómasi og
Theresu, Franz og Sabínu og því
fólki sem þau eru tengd og eiga
samskipti við. Sviðið er fyrst og
fremst Prag, einnig Zúrich, París
og New York. Tékkar heima og
landflótta. Tékkar í leit að gildum
á flótta undan viðmiðunarmark-
miðum alþýðulýðveldisins. Tómas
er kunnur skurðlæknir, hann sker
upp fólk af mikilli snilld og telur
sig geta náð sambandi við hinar
fjölmörgu vinkonur sínar og
kynnst þeim á ekki ósvipaðan hátt
og hann telur sig „kynnast" sjúkl-
ingum sínum með beitingu hnífs-
ins. Tómas telur sig frjálsan, hann
er laus allra mála, ábyrgðarlaus.
Honum er allt leyfilegt og honum
fyrirgefst allt og jafnframt er lff
hans gildislaust, marklaust, þýð-
ingarlaust. Hann kynnist Theresu
og hún dregur hann til ábyrgðar,
hún er bundin fortíð og streitist
við að eiga „einkalíf" i samfélagi
þar sem einstaklingurinn er ekki
til nema sem líffræðilegt fyrir-
brigði með ákveðnar þarfir, sem
alþýðulýðveldið kemur til móts við
og telur sig fullnægja. Tákn al-
þýðulýðveldisins er móðir Ther-
esu, sem höfundurinn lýsir sem
ógeðslegu og grófu kjötflykki,
gráðugri og viðbjóðslegri á allan
hátt. Hún þolir ekki dóttur sína,
hæðir hana og særir eins og hún
framast getur, þar til Theresa
kynnist Tómasi og flýr að heiman.
Tómas og Theresa setjast að í
Zúrich, en Theresa þolir ekki út-
legðina og fer aftur til Prag. Þótt
Tómas hafi haldið uppteknum
hætti sem óseðjandi hjartaknosari
þá skilur hann að hann getur ekki
lifað án Theresu og fer á eftir
henni til Prag. Hann verður ekki
vel séður af valdhöfunum, einkum
vegna greinar sem hann hafði
skrifað meðan „vorið í Prag“ stóð,
þar sem hann lýsti afstöðu Ödip-
usar til eigin sektar og afstöðu
kommúnista til atburðanna eftir
hið skamma „Prag-vor“.
Höfundurinn skrifar: „Allir þeir
sem telja að kommúnistaríkis-
stjórnirnar í Mið-Evrópu séu
myndaðar af glæpamönnum,
ganga fram hjá grundvallar-
staðreynd, þær voru ekki myndað-
ar af glæpalýð heldur af hugsjóna-
mönnum sem töldu sig hafa upp-
götvað þá sönnu leið til paradísar.
Síðar kom í ljós, að paradís fyrir-
fannst engin og hugsjónamennirn-
ir voru morðingjar. Kommúnist-
arnir svöruðu. Við vissum ekkert,
við erum saklausir. Við vissum
ekki betur ... Gufar ábyrgðin upp
ef morðinginn telur sig hafa fram-
ið morðið í góðri trú? Odipus hafði
ekki hugmynd um glæp sinn, en
þegar hann uppgötvaði hann
stakk hann úr sér augun. Hann
Milan Kundera
gerði sér ljósa ábyrgð sína. En
morðingjar tékknesks þjóðfrelsis
og menningar væla, „við vissum
ekki betur" og halda áfram iðju
sinni... “
Höfundurinn lýsir „frelsuninni"
og upphafi útþurrkunar tékkn-
eskrar menningar og fyrst og
fremst tékkneskrar fortíðar, sögu-
fölsununum og heilaþvottinum.
Bráðlega kemur að því að Tómas
er beðinn um að skrifa yfirlýsingu
um að hann iðrist skrifa sinna og
að hann álíti „frelsunina" hafa
heillaríkar afleiðingar fyrir
tékkneska menningu og sjálf-
stæði. Hann neitar. Þar með
hverfur hann frá fyrri störfum og
hann og Theresa setjast að úti í
sveit, eftir að hafa dvalið nokkurn
tíma í Prag þar sem Tómas vann
við gluggaþvott. Svipuð störf urðu
hlutskipti fjölmargra vina og
starfsbræðra Tómasar, aðrir flýðu
land.
Sabína er spegilmynd Tómasar,
hún verður kunnur listamaður í
Bandaríkjunum og lifir þar „hinn
óþolandi léttleika ábyrgðarleysis-
ins“, jafn innantómu lífi og Tóm-
as, meðan það stóð. Narsissimi
gegnsýrir lífsviðhorf markaðs-
samfélaganna og er þar sterkasta
mótunaraflið, einkalíf er á hröðu
undanhaldi og mötunin er í al-
gleymingi. Allir tilburðir til að
berjast fyrir réttlæti og jöfnuði
eru mótaðir af sýndarmennsku og
auglýsingastarfsemi þeirra sem
taka þátt í þeirri baráttu. Lýsing-
in á „Göngunni miklu" til landa-
mæra Kambódiu, er sláandi dæmi -t-
um þessi einkenni. Heimsfræg
filmstjarna, þýskur pop-trúður,
sem er dáður um allan heim,
franskur nútíma rithöfundur og
frægt fjölmiðlafólk tekur þátt í
göngunni, sem er nú ekki ýkja
löng. Kraðak fréttamanna og
ljósmyndara fylgist með og aug-
lýsingastarfsemin er í hámarki.
Árangurinn verður enginn nema
að því leyti, að göngumenn eru
nokkra daga í sviðsljósinu. Franz,
vinur Sabínu, tekur þátt í göng-
unni, en verður fyrir árás af götu-
bófum í Thailandi og deyr. Allir
tilburðir til linunar á ástandinu
þar sem það er verst snúast upp i
það að verða stuðningur við það
i ástand, sem leitast er við að berj-
ast á móti.
Afstaða Kundera til ástandsins
í hinum vestræna heimi minnir á
afstöðu Solzhenitsyns, en þó er
Kundera og honum enn vært hér.
„Kitsch“-hugtakið merkir rugl,
hálflygi, blaður og einkennir
stjórnmálamenn um allan heim. í
samfélögum þar sem pólitískar
stefnur og flokkar berjast um
áhrif og takmarka þar með áhrif
hvort annars, geta einstaklingar
enn lifað án þess að samsamast
hálflífi sýndarmennsku og lyga:
einstaklingurinn getur verið hann
sjálfur, listamaðurinn og skáldið
geta skapað eigin verk. En þegar
stjórnarstefnan er mótuð af ein-
um flokki upphefst hin algjöra
lygi • ■ • “
Og höfupdur heldur áfram: „Öll
persónuleg tjáning verður bann-
færð (frávik frá ríkjandi skoðun
samfélagsins er líkast því að
hrækt sé á brosandi bræðralagið;
að efast er bannfært (ef menn
taka að efast, endar það með því
að menn taka að efast um rétt-
mæti lífsins sjálfs); írónían er
bönnuð (í heimi lyginnar verður
að taka allt í fúlustu alvöru ... í
ljósi þessa má líta á gúlag sem
sorpeyðingarstöð sem er notuð
fyrir ruslið af hinni samvirku for-
ystu ... “ ?
Til þess að gjörlegt sé að móta
heim lyginnar, þarf að útþurrka
fortíðina eða endurskapa hana svo
að hægt sé að móta „hið mennska
flak“ sem lifir samkvæmt kröfum
og forskriftum hins staðlaða nú-
tíma samfélags, þar sem nauðsyn
samfélagsins á allan forgang.
Lausn undan erfðum, arfhelgi og
menningu og móðurmáli er for-
sendan fyrir því að slíkt megi tak-
ast. Með því að losa manninn und-
an hinni „eilífu endurtekningu"
sem er inntak þess sem nefnt er
menning, losna menn undan
þunga ábyrgðarinnar „Das
Schwerste Gewicht" (Nietzsche).
„Því óbærilegri þungi, því meir
nálgast maðurinn jörðina, því
raunverulegra verður líf hans og
sannara. Fullkomin lausn undan
þessum þunga gerir manninn létt-
ari en loftið, hann losnar undan