Morgunblaðið - 31.05.1985, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 31. MAÍ 1985
Frjálshyggjan
uppnefnd
— eftir Hrein
Loftsson
Það er íþrótt sumra Islendinga
að uppnefna fólk. Stundum er
sýnd ósvífin hugkvæmni við slíka
iðju eins og þegar maður nokkur
fékk viðurnefnið „þjófur“ vegna
þess, að það var stolið frá honum.
Sveitungunum hefur væntanlega
fundist eitthvað spaugilegt við
það, að honum væri umhugað um
eigur sínar. Um mannorð fórnar-
lambsins er ekki spurt, og oftast
fara óþokkarnir huldu höfði. Nú
bregður á hinn bóginn svo við, að
einn garpurinn ritar blaðagrein og
þjófkennir ekki einungis einn eða
tvo, heldur heilan hóp manna, sem
í mesta sakleysi kenna sig við
„frjálshyggju".
Eg á hér við greinina „íhalds-
stefnan endurskírð" eftir Stefán
Karlsson, en hún birtist í Morgun-
blaðinu 17. apríl síðastliðinn.
Kjarninn í málflutningi Stefáns er
sá, að hópur ungra manna í
Sjálfstæðisflokknum hafi rænt
nafngiftinni af réttmætum hand-
höfum hennar („Gunnarsarmin-
um“ sem hann nefnir svo) í póli-
tiskum tilgangi, en piltar þessir
eigi með réttu að brennimerkjast
sem „íhald“, ef ekki hreinlega sem
„afturhald". Það verður að virða
við Stefán bíræfnina og tilraunina
til að klæða málflutninginn rök-
um, en athæfið er vitaskuld hið
sama og þeirra, sem kölluðu fórn-
arlambið „þjóf“; sannleikanum er
snúið við.
Munurinn á frjáls-
hyggju og íhaldi
En hver er munurinn á frjáls-
hyggjumönnum og íhalds-
mönnum? Hann er í aðalatriðum
þrenns konar: I fyrsta lagi er
munur á viðhorfinu til breytinga.
Frjálshyggjumenn óttast ekki
nýjungar, jafnvel þótt þeir viti
ekki, hver hin endanlega niður-
staða af völdum þeirra verður.
Ihaldsmenn óttast öll umskipti og
vilja fara að engu óðslega.
I öðru lagi er munur á viðhorf-
inu til valdsins. íhaldsmenn eru
óhræddir við að nota vald hins
opinbera til að stíga á hemilinn.
Þeir vilja hafa auga með þróun-
inni og grípa inn í, ef þeim líkar
ekki, hvert hún stefnir. Þeir
treysta því ekki, að markaðurinn
muni af sjálfu sér leita jafnvægis.
Þeir telja, að ekki þurfi svo mikið
að óttast, aðeins ef góðir og skyn-
samir menn haldi um stjórnvöl-
inn. íhaldsmönnum er því meira í
mun að tryggja það, að „réttir"
menn stjórni fremur en að tak-
marka valdið. Frjálshyggjumenn
vantreysta valdinu og telja, að
enginn hafi næga yfirsýn til að
leiðrétta sjálfsprottið skipulag, að
allar tilraunir í þá átt séu verri en
ekki. Þótt þeir séu lýðræðissinnar,
þýðir það ekki, að þeir telji meiri-
hlutann óskeikulan. Þeir vilja því
leysa sem flest ágreiningsmál úti
á markaðnum með samningum
fremur en meirihlutaræði.
í þriðja lagi er um að ræða
sjálfan stefnumuninn. Frjáls-
hyggjumenn hafa skýra stefnu í
stjórnmálabaráttunni og bjóða því
fram raunhæfan kost fyrir þá,
sem hafna sósíalisma og ríkis-
forsjá. íhaldsmenn vita líkast til,
hvað þeir vilja ekki, en þá skortir
markmið. Því verða örlög þeirra
þau að fylgja í fótspör þeirra, sem
leiðandi eru í hugmyndabarátt-
unni hverju sinni. Þeir malda í
móinn, en dragnast þó á eftir,
vegna þess að þeir hafa ekki
hugmynd um hvert annað þeir
geta farið. Þegar sósíalistar voru
upp á sitt besta, reyndu íhalds-
menn að vera óþjálir í taumi, en
nú á tímum spyrna þeir við fæti
gegn frjálshyggjumönnum. Raun-
ar hafa frjálshyggjumenn og
íhaldsmenn átt samleið og sam-
starf, til dæmis í Sjálfstæðis-
flokknum, vegna þess að það var
sameiginlegt markmið þeirra að
hefta viðgang sósíalismans, en nú
eru ýms teikn á lofti um það, að ef
til vill eigi sú samstaða ekki leng-
ur jafnmikinn rétt á sér og stund-
um áður.
Orðin „liberalism“
og „libertarianism“
Vitaskuld væri unnt að tíunda
hér fleiri atriði, sem skilja að
íhaldsmenn og frjálshyggjumenn,
en þetta nægir þó til að sýna, að
það er firra ein að kenna hægfara
arminn (framsóknarmennina) í
Sjálfstæðisflokknum við frjáls-
hyggju svo sem Stefán virðist vera
að leggja til. (Raunar er rangt af
honum að einskorða þennan hæg-
fara arm við „Gunnarsmenn", en
það er mál, sem ekki skiptir svo
miklu í þessu viðfangi.)
Víkjum aftur að grein Stefáns.
Hann segir, að frjálshyggjumenn
reki hugtakið í sínum skilningi til
enska orðsins „liberalism". Er það
alls kostar rétt? Nei, hér gætir
nokkurrar ónákvæmni. Enska orð-
ið „liberalism" getur þýtt ýmis-
legt, svo sem Stefán rekur í grein
sinni. Af þeim sökum hafa sumir
erlendir frjálshyggjumenn gripið
til þess ráðs að kenna sig við „lib-
ertarianism“ eða „classical liber-
alism“ til aðgreiningar frá þeim
stjórnlyndu hreyfingum, sem
kenna sig við „liberalism". Það er
því rangt hjá Stefáni, að hugtakið
„libertarianism" merki einfald-
lega: „frjáls hugsuður eða er notað
um þá sem hafa frjálslynda af-
stöðu til trúarbragða í anda
George Brandes.“ Það getur verið,
að þetta sé rétt, hvað varðar
gömlu orðabókina, sem Stefán
styðst við. En hann má ekki
gleyma því, að í Bandaríkjunum
eru ýmsar stofnanir og tímarit
frjálshyggjumanna kennd við „lib-
eratarianism". Menn geta deilt
um, hve hentugt það er að nota tvö
orð um um sama hlutinn, en það
er staðreynd eigi að síður.
Söguleg þróun
frjálshyggjunnar
Snúum okkur þá að sögulegri
þróun frjálshyggjunnar. Annar
meginþráður hennar er ævaforn.
Hann felur í sér að menn séu
frjálsir í skjóli laganna, að lögin
séu vörn frjálsra manna, en ekki
svipa á þá í höndum gerræðis-
stjórna. Þessi hugmynd náði und-
irtökunum í enskri stjórnskipun á
ofanverðri 17. öld og tengdist rétt-
indabaráttu mótmælenda, einkum
Kalvinista. Af helstu talsmönnum
réttarhugmyndarinnar má nefna
John Locke og síðar (á 18. öld)
David Hume.
Hinn meginþráður frjálshyggj-
unnar, frjálsa markaðskerfið eða
hugmyndin um hið sjálfsprottna
skipulag, var útskýrð og rædd af
heimspekingum og hagfræðingum
18. aldar, einkum Adam Smith.
Þessar hugmyndir bjuggu í hag-
inn fyrir iðnbyltinguna, en þær
voru ekki fylgifiskur hennar. Þær
plægðu jarðveginn fyrir eitt stór-
kostlegasta framfaraskeið, sem
mannkynið hefur upplifað. Frjáls-
hyggjumenn eru stoltir af þeim
ávexti hugsjóna sinna.
Það er augljóst af áherslu sí-
gildu frjálshyggjunnar á réttindi
og frelsi einstaklinganna að
frjálshyggja og lýðræðishyggja
eru ekki eitt og hið sama. Þetta
sést glöggt af andstæðunum. And-
stæða frjálshyggju er alræði, and-
stæða lýðræðis er einræði. Fræði-
tega er unnt að ímynda sér að rétt-
ur einstaklinga geti dafnað þar
sem einræðisstjórn fer með völd,
en það er ekkert sem segir að al-
ræðisstjórn geti ekki verið kosin í
lýðræðislegum kosningum. Það
má ekki gleyma því að lýðræði er
hentugt tæki til að skipta um
stjórn með friðsömum hætti.
Frjálshyggjan er aftur á móti
markmið sem ber að tryggja í
hvaða stjórnskipulagi sem er.
Segja má, að 19. öldin hafi verið
öld frjálshyggjunnar. Henni lauk
raunar ekki fyrr en með heims-
styrjöldinni fyrri, því að þá rann
fyrra skeið fríverslunar á enda í
Evrópu. Á síðari helmingi 19. ald-
ar kom sósíalisminn til sögunnar,
og frjálshyggjumenn urðu smám
saman undir í hugmyndabarátt-
unni. Ríkisafskipti færðust í auka-
na og trúin á skynsemi valdsm-
anna varð öllu yfirsterkari. Á
milli stríða varð niðurlæging
frjálshyggjunnar alger, gjaldmiðl-
ar hrundu, kreppan kallaði á þjóð-
nýtingu, enn var skorið á frelsi í
milliríkjaviðskiptum. Eftir seinna
stríð varð loks breyting á, þegar
augu manna opnuðust fyrir ha-
ldleysi sósíalismans. Fyrst eftir
stríð voru mynduð fríverslunar-
Hreinn Loftsson
„íslenskir frjálshyggju-
menn eru arftakar sí-
gildu frjálshyggjunnar,
og yngri mennirnir í
þeirra hópi urðu ekki
fyrstir til né eru þeir
einir um að nota hug-
takið í sinni upphaflegu
og eðlilegu mynd. Til
dæmis má minna á, að
Ólafur Björnsson og
Jónas H. Haralz hafa í
ritum sínum lengi notað
orðið „frjálshyggja“ í
sömu merkingu og aðrir
íslenskir frjálshyggju-
menn.“
svæði og tollabandalög. Þá fór að
vísu svo, að til varð ný blekking,
hið svonefnda blandaða hagkerfi,
velferðarríkið, sem átti að tengja
saman hið besta úr frjálshyggj-
unni og sósíalískum hugmyndum.
Kenningar hinnar sígildu frjáls-
hyggju hafa öðlast nýtt líf eftir
skipbrot velferðarríkjanna og ver-
ið boðaðar af áhrifamiklum og
stórbrotnum hugsuðum á þessari
öld. Má meðal þeirra nefna menn
á borð við Ludwig von Mises,
Friedrich A. Hayek, Milton Fried-
man og Robert Nozick.
Hinu má ekki gleyma, að vegna
sérstöðu Bandaríkjamanna fékk
hugtakið „liberalism" nýja
merkingu þar í landi. Þar varð það
„íhaldssemi" að verja hið frjálsa
stjórnskipulag. Vinstri sinnar,
stjórnlyndir menn og róttækl-
ingar, sem allir töldu ríkisvald
vænlegra en einstaklingsfrelsi til
að koma fram málum, tóku sér
sumir heitið „liberal". Sú merking
(eða merkingarbrengl) færðist
einnig smám saman til Evrópu.
Þekktur heimspekingur lét svo um
mælt, að það hefði verið mikil en
ómeðvituð viðurkenning á frelsi
og frjálsu framtaki, þegar óvinir
þess tóku sér nafngiftina „liberal".
Þetta hefur þó litla þýðingu hér á
landi, þar sem hugtakið „frjáls-
hyggja" hefur jafnan verið notað
um hugmyndir hinna sígildu
fræðimanna á borð við Adam
Smith. Nægir í því sambandi að
benda á grein Ólafs Jóhannesson-
ar „Mannréttindi" í Samtíð og sögu
(1951).
Stefán á strokknum
Að sjálfsögðu er stikiað mjög á
stóru hér að framan, en þó gerð
tilraun til að sýna, að þróun
frjálshyggjunnar var með öðrum
hætti en þeim, sem Stefán Karls-
son rekur í sinni grein. Hann virð-
ist telja, að frjálshyggjan hafi
verið sett í einhvers konar sögu-
legan strokk öðru hvoru, þar sem
úr henni hafi verið vinsaðar „ljót-
ar“ eða „vondar" hugmyndir.
Strokkskenning hans er í stuttu
máli þessi: Sígilda frjálshyggjan
varð til í árdaga iðnbyltingarinn-
ar. Hún lagði áherslu á náttúru-
rétt og takmarkað ríkisvald. En
frjálshyggjumenn sáu einokun
dafna og settu því hugmyndir sín-
ar í strokk Stefáns og síuðu út
fyrri hugmyndir um hlutverk rík-
isstjórna. Nú vildu þeir nota það
til skipulagningar efnahagslífsins.
Enn opnuðust augu þeirra fyrir
takmörkunum sígildrar frjáls-
hyggju, og aftur var hún sett í
strokkinn. Nú var afskiptaleysis-
stefnan síuð út, en í stað hennar
kom nytjastefnan. Markaðshyggj-
an fékk að fjúka um líkt leyti, og
var hún sett til hliðar ásamt öðr-
um úrgangi. Úrgangur þessi var á
endanum hrærður saman við
kenningar Edmunds Burke ásamt
hæfilegri vantrú á lýðræðið, og úr
varð „íhaldsstefna nútímans" að
sögn Stefáns Karlssonar!
Stefáni gengur auðvitað það eitt
til með þrugli sínu að valda rugl-
ingi, að hnupla „frjálshyggjunni"
af frjálshyggjumönnunum líkt og
gerðist erlendis með hugtakið „lib-
erial“. Þá fer hann að dæmi
óþokkanna, sem nefndir voru í
upphafi greinarinnar, og sakar
fórnarlömb sín (frjálshyggju-
mennina) um þjófnað. Þetta gerir
hann vitaskuld í pólitískum til-
gangi vegna þess að honum sárnar
hve heitið lætur vel í eyrum og vill
ekki unna andstæðingum sínum
þess. Látum Stefán syrgja það í
friði.
Ólafur og Jónas „vart
af barnsaldri“?
íslenskir frjálshyggjumenn eru
arftakar sígildu frjálshyggjunnar,
og yngri mennirnir í þeirra hópi
urðu ekki fyrstir til né eru þeir
einir um að nota hugtakið í sinni
upphaflegu og eðlilegu mynd. Til
dæmis má minna á, að ólafur
Björnsson og Jónas H. Haralz
hafa í ritum sínum lengi notað
orðið „frjálshyggja" í sömu
merkingu og aðrir íslenskir frjáls-
hyggjumenn. Þessir tveir menn
eru í hópi áhrifamestu boðenda
frjálshyggjunnar á íslandi. Orðið
hefur því ekki fengið merkingu
sína fyrir tilstuðlan manna í
Sjálfstæðisflokknum, nema Stef-
án Karlsson telji m.a. þessa tvo
menn til þess hóps og að hann sé
að vísa til þeirra, þegar hann ræð-
ir í grein sinni um „hóp manna
vart komna af barnsaldri"!
Höíundur er lögfrædingur og
stundar nú framhaldsnám í rétt-
arbeimspeki rið Háskóíann í Ox-
ford.
Selfoss:
Rennibrautin við Sundhöllina
nýtur mikilla vinsælda
Selfossi, 25. maí.
SUNDHÖLLIN á Selfossi
er eini sundstadurinn á
landinu sem státar af
rennibraut. Kennibrautin
var sett upp í fyrra og aftur
nú í vor með tilkomu góða
veðursins sem hér hefur
verið.
Rennibrautin nýtur
gífurlegra vinsælda og að
sögn Sigmundar Stefánss-
onar, umsjónarmanns
Sundhallarinnar, eykst að-
sóknin alltaf til muna þeg-
ar rennibrautarinnar nýtur
við. Nemendur af höfuð-
borgarsvæðinu sem fara
hér um hlöð í skólaferða-
lagi passa upp á það að
komið sé við í Sundhöllinni
og er þá örtröð við renni-
brautina.
Nýlega lauk endurbótum
á búningsklefum í Sund-
höllinni og er þar öll að-
staða til mikillar fyrir-
myndar.
Sig. Jóns.