Morgunblaðið - 20.07.1985, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. JÚLÍ 1985
25
HALLGRÍMUR BENEDIKISSON
100 ára minning
í dag eru liðin 100 ár frá fæðingu Hallgríms Bene-
diktssonar, stórkaupmanns. Af því tilefni birtir
Morgunblaðið hér á eftir grein dr. Odds Guðjóns-
sonar, fyrrum sendiherra, þar sem hann minnist
samstarfs við Hallgrím Benediktsson. Hallgrímur
Benediktsson var fæddur 20. júlí árið 1885 á Vest-
dalseyri við Seyðisfjörð. Foreldrar hans voru þau
Guðrún Björnsdóttir frá Stuðlum í Viðfirði og Bene-
dikt Jónsson, smiður og bóndi á Refsstað og Rjúpna-
felli í Vopnafírði, prests í Reykjahlíð Þorsteinssonar.
Á yngri árum var Hallgrímur Benediktsson kunn-
ur íþróttamaður. Hann vann konungsglímuna á
Þingvöllum árið 1907 sem í minnum var haft og vann
til verðlauna fyrir glímu á Ólympíuleikum í Stokk-
hólmi árið 1912. Hann stofnaði eigið fyrirtæki árið
1911, H. Benediktsson hf., og rak það til dauðadags,
26. febrúar 1954. Hann var einnig stofnandi Ræsis
hf. og aðaleigandi Nóa-Síríusar. Hallgrímur Bene-
diktsson tók mikinn þátt í athafnalífínu og átti sæti
í stjórnum Eimskipafélags íslands, Shell, Sjóvá-
tryggingafélags íslands og Árvakurs hf., útgáfufé-
lags Morgunblaðsins. Hann var formaður stjórnar
Árvakurs hf. í nokkur ár.
Hallgrímur Benediktsson var formaður Verzlun-
arráðs Islands á annan áratug og átti einnig sæti í
stjórn Vinnuveitendasambands Islands. Hann átti
sæti í bæjarstjórn Reykjavíkur 1926—1930 og aftur
1946—1954. Forseti bæjarstjórnar Reykjavíkur var
hann 1952—1954. Hann átti sæti á Alþingi fyrir
Sjálfstæðisflokkinn 1945—1949. Kona Hallgríms
Benediktssonar var Áslaug, dóttir Geirs Zoega rekt-
ors og konu hans, Bryndísar Sigurðardóttur Zoega.
Hér fer á eftir grein dr. Odds Guðjónssonar:
Enda þótt ég sé ekki minnugur á afmæl-
isdaga, kemur það sjaldan fyrir, að
fæðingardagur Hallgríms Benedikts-
sonar fari með öllu fram hjá vitund
minni og er þá oft tilefni þess, að fram
í huga minn koma myndir frá sam-
starfsárum okkar. Þetta er ekki að til-
efnislausu sagt, því Hallgrímur var í
sannleika meðal þeirra sem ég hefi kynnst og metið
hvað mest sökum drengskapar, réttsýni og góðvildar.
Má ég hér trútt um tala, og á ég þá ekki aðeins við þau
ár, sem ég starfaði hjá Verslunarráðinu, heldur einnig
eftir að þeim starfa lauk og ég gat metið starf hans og
„karakter“ í meiri fjarlægð og þá einnig í samanburði
við aðra.
Og nú er hundraðasti fæðingardagur hans. í því sam-
bandi langar mig til að renna huganum til baka og
greina frá hvað mér kemur helst í hug er ég nú minnist
vinar míns Hallgríms Benediktssonar. Mér er það þá
fyrst í huga er ég 1934 kom heim frá námi og ræddi við
hann um ráðningu mína hjá Verslunarráði Islands, en
svo vildi til, að skömmu áður hafði hann verið kosinn
formaður þess. Þetta var að því leyti heppileg tilviljun,
því þegar í fyrstu samtölum okkar i ljós, að hinn ný-
kjörni formaður hafði margt á prjónunum að því er
snerti starf og framtíð ráðsins. Hann var í sannleika
sagt í baráttuhug og virtist í senn sjá fyrir sér sóknar-
og uppbyggingarstarf. Honum rann til rifja samtaka-
og áhugaleysi verslunarstéttarinar. Meðlimafjöldi ráð-
sins var þá innan við 100 og fjárhagsgrundvöllur þess
nánast enginn. Samtímis þessu átti einkaverslunin und-
ir högg að sækja stjórnmálalega séð og að henni var
sótt með hörðum áróðri í blöðum.
Mér féll strax vel við þessar hugmyndir um væntan-
leg verkefni mín hjá ráðinu og skal raunar játa, að mér
fannst það heillandi að gerast „aktivur" liðsmaður á
þessum vettvangi og varð það heilshugar.
Samstarf mitt við Hallgrím varð strax náið og brátt
bættist varaformaður ráðsins, Sveinn M. Sveinsson, í
hópinn. í ýmsu voru þessir menn ólíkir, en samstarfið
við þá reyndist í senn lærdómsríkt og hvetjandi. Við
hittumst nær daglega á skrifstofu formanns, drukkum
þar eftirmiðdagskaffi og réðum þar ráðum okkar. Ekki
voru þessar viðræður bundnar við undirbúning stjórn-
arfunda, heldur beindust þær í æ ríkara mæli að mál-
efnum verslunarstéttarinnar almennt og hvað henni
mætti að gagni koma.
Eftir tilkomu „stjórnar hinna vinnandi stétta"
(Framsókn og Alþýðuflokkur) mátti öllu vera ljóst, að
aðkallandi var að hefjast handa og snúa vörn í sókn.
Afstaða þessarar ríkisstjórnar til verslunarstéttarinn-
ar var í mörgum málum andstæð hagsmunum hennar,
auk þess sem sumum stjórnarráðstöfunum var beinlínis
beint gegn henni eða a.m.k. gegn einkaverslun, svo sem
með ríkiseinokun á tilteknum vörutegundum, misræmi
í aðstöðu aðila til að stunda verslun, óréttlátri skiptingu
innflutnings- og gjaldeyrisleyfa o.s.frv. Það kom jafnan
fram í þessum viðræðum, að fyrsta skrefið í nýrri sókn
hlyti að vera fólgið í því að styrkja verslunarráðið sem
málssvara stéttarinnar og hins frjálsa framtaks og
kynna jafnframt þjóðinni stöðu þess til mála er hana
varðaði. Tækist þetta myndu aðilar stéttarinnar sjá sér
hag í að standa vörð um eigin málefni. Jafnhliða þessu
bæri að leita samstarfs við fjölmiðla, sem skilning vildu
sýna á málefnum verslunarstéttarinnar og tilbúnir
væru að vera til andsvara, ef að henni væri vegið. Þetta
síðara atriði leiddi til samstarfs við Morgunblaðið og
Valtý Stefánsson og stóð það lengst af meðan ég starf-
aði heima. Að sjálfsögðu kom ýmislegt til greina með
hvaða hætti hefja skyldi sókn til að auka áhrif verslun-
arráðsins. Eftir allmiklar umræður og starf undir-
nefnda innan ráðsins var gripið til þess ráðs að stofna
til sérstakra verslunarþinga í framhaldi af venjulegum
ársfundi. Þetta var nýmæli og vakti þegar mikla athygli
meðal þjóðarinnar, enda vel kynnt af fjölmiðlum al-
mennt. Dagskrá þessa fyrstu þinga átti nokkurn þátt í
því, að svo vel tókst til. Mál þau, sem komu til umræðu,
voru einkum valin með tilliti til þess, sem ríkisstjórnin
hugðist koma í framkvæmd og snerti verslunarstéttina
sérstaklega, eða voru beinlínis sérmál hennar, s.s. mál-
efni verslunarskólans og menntun verslunarfólks. En
það sem mesta athygli vakti voru einmitt ýmsir þættir
stjórnarstefnunnar, en hún var í mörgu andsnúin kaup-
mönnum og hinu frjálsa framtaki einstaklingsins. Má
þar einkum nefna þrjú atriði:
1) Stefna skyldi að áætlunarbúskap í efnahagsmálum
og þar með að stórauknum afskiptum ríkisvaldsins á
mörgum sviðum atvinnulífsins. Var hér um að ræða
sv-kallaða „planökonomi“-stefnu, sem þá var mjög á
dagskrá jafnaðarmanna, t.d. í Svíþjóð.
2) Stefna skyldi að því að þjóðnýta vissa þætti efna-
hagslífsins, svo sem að koma á rikiseinokun með vissar
vörutegundir (t.d. raflagnaefni, heimilistæki, bíla, ýmsa
varahluti o.m.fl.)
3) Beint og óbeint skyldi stefnt að stuðningi við fé-
lags- og samvinnuverslun á kostnað einkaverslunar,
m.a. í veitingu gjaldeyris- og innflutningsleyfa.
ÖIl þessi atriði komu til umræðu og kom glöggt í ljós, að
hér voru á ferðinni mál, sem verulega athygli vöktu,
ekki aðeins hjá þeim er þingin sóttu
heldur einnig meðal almennings.
Samþykktir voru gerðar og möt-
mæli send ríkisstjórn og Alþingi.
Var þetta oft tilefni til umræðna,
sem vöktu athygli á málefnum
verslunarstéttarinnar. Stjórnmála-
flokkarnir fóru smám saman að
taka meira tillit til hennar, svo að
ekki fór á milli mála, að þetta andóf
bar í ýmsu nokkurn árangur og kom
í veg fyrir að sumt af því sem ríkis-
stjórnin hafði á prjónunum næði
fram að ganga. En hér var við
ramman reip að draga. Ýmsar ríkis-
einkasölur voru þegar teknar til
starfa og urðu þær tilefni til mót-
mæla næstu árin af hálfu ráðsins
eða nefnda á vegum þess. Loks kom
svo, við myndun þjóðstjórnarinnar
rétt fyrir stríð, að árangur náðist í
þessu efni. Loforð fékkst fyrir því,
að tilteknar einkasölur skyldu lagð-
ar niður (rafmagnsvörur, bílar, við-
tæki, varahlutir o.fl.). Þurfti til
þessa meira átak en menn gera sér
nú almennt grein fyrir.
Enda þótt blaðadeilur um versl-
unarmálin væru á þessum árum
harðar og óvægar, einnig af hálfu
forsvarsmanna verslunarráðsins,
lagði Hallgrímur alltaf mikla
áherslu á drengilegan málflutning
og persónulegri áreitni hafnaði
hann með öllu. Átti hann jafnvel
undir högg að sækja af hálfu aðila
úr eigin herbúðum, sem ekki þótti
nægilega hart að andstæðingum
sótt. Eg minnist þess einnig, að
hann lét oft í ljós þá skoðun, að
verslanir á félagslegum grundvelli
ættu fullan tilverurétt, ekki síður en
einkaverslanir. Aðeins ættu bæði
þessi verslanaform að hafa sömu
skilyrði við að búa, standa jafnt að
vígi. Þetta var eins og rauður þráð-
ur í málflutningi þessa aðalfor-
svarsmanns stéttarinnar, enda í
samræmi við lífsskoðun hans sjálfs.
Sá hæfari átti að fara með sigur af
hólmi.
Þá minnist ég þess, að þótt í ýmsu væri hart sótt að
ríkisstjórninni, fór því víðs fjarri, að verslunarráðið
hafnaði samvinnu við þessi sömu stjórnvöld þegar um
tiltekin mál var að ræða og gilti þá einu hvort um
ráðstafanir var að ræða, sem hart komu við hagsmuni
kaupmanna. Studdi formaður af einlægni þessa stefnu,
enda reyndist hún farsæl landi og lýð. Átti þetta ekki
hvað minnst við um vandamál er upp komu í sambandi
við ráðstafanir, sem gerðar voru eftir að stríðið skall á.
Þannig átti verslunarráðið veigamikinn þátt í stofnun
Innflytjendasambandsins, sem í raun var varnarráð-
stöfun gegn hugsanlegum einokunardraug, samanber
landsverslunina sálugu frá fyrra stríði.
Jafnan þegar ég minnist Hallgríms Benediktssonar
kemur mér í hug minnisstæð Ameríkuferð.
Árið 1944 gekkst Alþjóðaverslunarráðið óbeint fyrir
ráðstefnu í Rye í USA (ýmsir meðlimir þess áttu þá í
ófriði). Verslunarráð tslands sendi þessa aðila til Rye:
Hallgrím Benediktsson, Eggert Kristjánsson, Harald
Árnason, Magnús Kjaran og Odd Guðjónsson, sem
ráðunaut nefndarinnar.
Við Hallgrímur vorum herbergisfélagar á leiðinni yf-
ir hafið, einnig í New York og í Rye. Margt bar þar á
góma hjá okkur og fræddist ég þá frekar um ýmsa þætti
fyrra starfsferils hans, m.a. viðskipti hans á tímum
fyrra stríðs — en einnig um persónulega afstöðu hans
til margra hluta hins daglega lífs og samskipta við
samferðamenn. Rek ég það ekki frekar hér.
í sambandi við Ameríkuferðina, vil ég þó að síðustu
geta um eitt atvik, sem þar átti sér stað. Þegar leið að
lokum ráðstefnunnar var komið að máli við Hallgrím og
hann spurður, hvort hann vildi fyrir hönd þátttakenda
þakka gestgjöfum góðar móttökur og ágætan undirbún-
ing ráðstefnunnar. Okkur félögum Hallgríms þótti sem
með þessu væri honum og Islandi sómi sýndur. Hall-
grímur hafnaði þó þessu boði, enda kom í ljós, að ýmsir
sóttust eftir að taka þetta að sér. Mér hefur oft komið
þetta atvik í hug og að það í raun lýsi vel manninum
Hallgrimi Benediktssyni. Jafnvel þarna meðal ókunn-
ugra vakti látlaus framkoma hans það traust og tiltrú,
sem samferðamenn hans á Islandi, oft og í svo ríkum
mæli, sýndu honum, jafnvel við fyrstu kynni.
Lúneborgarheiði
Höckel í
Vestur-Þýzkalandi 13. júlí.

f