Morgunblaðið - 15.09.1985, Blaðsíða 35

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1985

Utgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 400 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 35 kr. eintakiö.
Njósnir Sovétmanna
á Vesturlöndum
Síðastliðinn fimmtudag
voru 25 sovéskir sendi-
ráðsstarfsmenn í Bretlandi
reknir úr landi af breskum
yfirvöldum fyrir njósnir.
Er þetta í annað sinn á
þessu ári sem Bretar vísa
Sovétmönnum úr landi
fyrir þessar sakir. Njósna-
málið nú er hið umfangsm-
esta í fjórtán ár, en 1971
urðu 105 Sovétmenn að yf-
irgefa Bretland vegna
njósna.
Njósnir Sovétríkjanna á
Vesturlöndum eru áhyggju-
efni fyrir ríkisstjórnir og
almenning í þessum lönd-
um. Það hlýtur að vera
kappsmál fyrir ríki Vest-
ur-Evrópu að koma í veg
fyrir að erlendir sendi-
ráðsmenn stundi njósnir og
grafi þannig undan vörnum
og öryggi landanna.
En það eru fleiri en Bret-
ar, sem eiga í baráttu við
sovéska sendiráðsstarfs-
menn. Ekki er langt síðan
Frakkar vísuðu tugum
starfsmanna sendiráðs
Ráðstjórnarríkjanna úr
landi. Og vestur-þýsk
stjórnvöld virðast standa
ráðþrota gagnvart útsend-
urum Sovétmanna, sem eru
jafnt í leyniþjónustu lands-
ins og í stjórnkerfinu. Það
eru ekki einungis þjálfaðir
KGB-menn í sendiráðum,
sem ógna öryggi Vestur-
landa, heldur einnig ein-
staklingar, sem af hug-
sjónaástæðum eða hafa
verið tilneyddir af útsend-
urum KGB til að veita upp-
lýsingar um varnir jafnt
sem tækni Vesturlanda.
íslendingar eru illa undir
það búnir að verjast njósn-
um annarra ríkja. Ekkert
bendir til þess að starfsemi
sovéskra sendiráðsmanna
hér á landi sé í neinu frá-
brugðin því sem gerist í
öðrum löndum.
Fjölmennasta sendiráð á
íslandi er sendiráð Sovét-
ríkjanna. Sú spurning hlýt-
ur að koma upp í hugann
hvað allur sá fjöldi hefur
fyrir stafni. Sinna þeir
sömu eða svipuðum verk-
efnum og starfsbræður
þeirra og félagar í sendi-
ráðum Ráðstjórnarríkj-
anna í öðrum ríkjum Vest-
urlanda? Sé svo standa ís-
lendingar berskjaldaðir.
Öryggi íslands er undir
því komið að starfsemi er-
lendra sendiráða sé innan
þess ramma sem alþjóðleg-
ar samþykktir gera ráð
fyrir. Af þeim sökum verð-
ur að fylgjast grannt með
að sendiráðsstarfsmenn
fari eftir settum reglum.
Það virðist því nauðsynlegt
að íslendingar taki upp
stranga gæslu með erlend-
um sendiráðum. Dæmin
sem sanna nauðsyn þessa
eru allt í kring; á Norður-
löndunum, sem og öðrum
lýðræðisríkjum.
Því hefur verið haldið
fram að stór hluti starfs-
manna sovéskra sendiráða
beri foringatign í leyni-
þjónustu ríkisins eða leyni-
þjónustu hersins. Allir vita
hvert hlutverk þeirra er. Á
friðartímum skiptir upp-
lýsingaöflun um varnir við-
komandi lands mestu, en
auk þess leggja þeir net
fyrir einstaklinga, sem
hentugt þykir að eiga „að-
gang að“.
Það er ekki síst ungt fólk,
sem á einn eða annan hátt
lendir í klóm rússneska
bjarnarins. Sovéskir sendi-
ráðsmenn leggja mikla
áherslu á góð tengsl við
hreyfingar æskufólks á
Vesturlöndum. Bæði til að
hafa áhrif á skoðanir og
starfsemi, en einnig til að'
leggja snörur fyrir hugs-
anleg fórnarlömb.
Á stríðstímum er hlut-
verk sendiráðsmannanna
sovésku og samverka-
manna þeirra að eyðileggja
mikilvæg mannvirki og
jafnvel ryðja úr vegi ein-
staklingum, sem nauðsyn-
legir kunna að vera við-
komandi landi í ófriði.
Gegn slíkri starfsemi eru
íslendingar vanmáttugir og
í raun má segja það sama
um flestar þjóðir Vestur-
landa. Besta vörnin er náin
samvinna vestrænna þjóða
og í slíkri samvinnu eiga
íslendingar að taka fullan
þátt.
Stríd og friður
Þjóðabandalagið var
stofnað eftir heims-
styrjöldina fyrri. Þegar
í upphafi voru bundnar
miklar vonir við að
bandalaginu tækist að
tryggja að ekki yrði
háður annar hildarleikur, eins og sá er
fæddi af sér bandalagið. Hin háleitu
markmið kunna að virðast í augum
seinni tíma manna óskhyggja og
draumórar. Þjóðabandalagið átti að
vinna að friði og auka skilning og vin-
áttu meðal þjóða. Þetta mistókst.
Allan þriðja tug aldarinnar flutu ríki
Evrópu sofandi að feigðarósi. Því hefur
verið haldið fram að andvaraleysi
lýðfrjálsra ríkja og þá einkum Bret-
lands og Frakklands hafi gert Þjóðverj-
um kleift að hefja seinni heimsstyrjöld-
ina. Þýskaland Hitlers vígbjóst af
kappi, en Bretar og Frakkar hirtu lítt
um að efla varnir sínar að sama skapi.
Og Hitler sá sér færi, með stuðningi
Öxulríkjanna óg griðarsáttmálanum við
Sovétríkin og mesti harmleikur sögunn-
ar hófst.
Vesturlönd geta lært af reynslunni
fyrir heimsstyrjöldina síðari og það er
einmitt á þeirri reynslu, sem Atlants-
hafsbandalagið er byggt á.
Sameinuðu þjóðirnar
Líkt og eftir heimsstyrjöldina 1914 til
1918 vildu margir þjóðarleiðtogar koma
á fót alþjóðlegri stofnun til að unnt væri
að tryggja frið og koma í veg fyrir
heimsstyrjöld III. Sameinuðu þjóðirnar
voru stofnaðar 1945 með þetta markmið
í huga og til að auka samvinnu og skiln-
ing meðal þjóða. I gegnum árin hefur
stofnunin notið virðingar í hugum
manna og ekki síst íslendinga. Engu að
síður hefur stofnuninni ekki tekist að
sinna hlutverki sínu sem skyldi. Henni
hefur ekki auðnast að tryggja frið í
heiminum, þó friður hafi ríkt í okkar
heimshluta frá stríðslokum. Þann frið í
frelsi hefur Atlantshafsbandalagið
tryggt.
Sameinuðu þjóðirnar stóðu vanmátt-
ugar gagnvart innrás herja kommúnista
í Suður-Kóreu 1950. Þær gátu heldur
ekki tryggt Ungverjum frelsi 1956 þegar
herir Sovétríkjanna réðust inn í landið.
Þeim var um megn að stilla til friðar í
Víetnam. Sameinuðu þjóðirnar stóðu
hjá 1968 þegar vorið í Prag var kæft. Og
síðasta dæmið, en þau eru enn fleiri, er
innrás Sovétríkjanna í Afganistan.
Sameinuðu þjóðunum hefur reynst um
megn að stöðva þjóðarmorð Rauða hers-
ins á afgönsku þjóðinni.
Friður er ekki eina markmiðið sem lá
til grundvallar stofnunar Sameinuðu
þjóðanna; frelsi og almenft mannrétt-
indi var (og er) eitt þeirra baráttumála.
Því miður hefur stofnuninni orðið lítið
ágengt í þeim efnum. Nú er svo komið
að meirihluti þeirra þjóða sem eiga að-
ild að Sameinuðu þjóðunum, búa ekki
við lýðréttindi. Harðstjórar þriðja
heimsins, kommúnistastjórnir ásamt
ríkjum araba, mynda meirihluta aðild-
arríkja Sameinuðu þjóðanna. Hin fagra
hugsjón sem sett var fram í stofnsátt-
málanum, er því að mörgu leyti ekki
annað en orðin tóm.
Menningarmála-
stofnunin
Sú stofnun Sameinuðu þjóðanna, sem
orðið hefur fyrir hvað mestri gagnrýni,
að undanförnu er Menningarmálastofn-
unin, UNESCO. í grein sem ritstjóri
Salisbury Review Roger Scruton ritaði
nýlega í breska dagblaðið The Times, er
bent á að stofnunin sé í raun verkfæri
meirihluta aðildarríkja hennar í áróð-
ursbaráttu gegn Vesturlöndum. Hann
kemst að þeirri niðurstöðu að vonlaust
sé að stofnunin bæti ráð sitt.
UNESCO var komið á fót til að vinna
að alþjóðlegri samvinnu til eflingar
menntunar og menningar, og til að auka
skilning þjóða á milli. Að þessu hefur
stofnunin vissulega unnið, en með litl-
um árangri, sérstaklega þegar miðað er
við þá miklu fjármuni, sem hún hefur úr
að spila á ári hverju. í grein sinni segir
Roger Scruton að yfir 90% þeirra 2.700
starfsmanna, sem vinna hjá UNESCO,
séu staðsettir á skrifstofum í París. Þeir
njóta margvíslegra forréttinda, sem yf-
irmaður þeirra útvegar, en hann verður
stöðugt ábyrgðarlausari. Starfsmenn-
irnir vinna að verkefnum, sem eru, þeg-
ar þau tengjast ekki pólitískum áróðri,
tímaeyðsla í þjálfun í skriffinnsku, al-
gjörlega fyrir ofan mannlegan skilning.
Sá sem les skýrslur og áætlanir um
frekara átak í menntunar- og menning-
arfræðslu, segir Scruton, mun gera sér
grein fyrir að hvergi í veröldinni er
meiri þörf fyrir þessa fræðslu, en innan
veggja aðalstöðva UNESCO í París.
Allt frá því að Bandaríkjamenn sögðu
sig úr UNESCO hafa umræður um spill-
ingu og siðleysi stofnunarinnar verið
áberandi í fjölmiðlum. Bretar hafa til-
kynnt að þeir ætli sér að ganga út, verði
ekki breytingar til batnaðar fyrir næstu
áramót. íslendingar hafa ekki tekið af-
stöðu til þess hvort æskilegt sé og rétt
að halda áfram starfi innan Menning-
armálastofnunarinnar. Það er þó ljóst
að margir hafa efasemdir um gagnsemi
hennar og hafa sumir jafnvel gengið svo
langt að hvetja til þess að íslendingar
fylgi fordæmi Bretlands og Bandaríkj-
anna og gangi út. Dæmi um þetta við-
horf er samþykkt 28. þings Sambands
ungra sjálfstæðismanna, sem haldið var
fyrir skömmu.
Sidferdi
stjórnmálanna
Max Weber fæddist í Erfurt í Thur-
ingen 1864 og er af mörgum kallaður
faðir félagsfræðinnar og án efa er hann
einn fremsti þjóðfélagsfræðingur, sem
uppi hefur verið. í fyrirlestri hans, sem
birtist í íslenskri þýðingu Helga Skúla
Kjartanssonar í bókinni „Mennt og
máttur" er fjallað um starf stjórnmála-
mannsins. Þó þetta hafi verið ritað fyrir
rúmri hálfri öld eiga hugleiðingar og
hugmyndir Webers fullt erindi til okk-
ar, sem lifum síðari hluta 20. aldar.
Weber ræðir í lok fyrirlesturs síns um
siðferði stjórnmálanna, sem er grund-
vallað á tveimur gjörólíkum lögmálum:
1 fyrsta lagi hugarfarssiðgæði, sem
hann telur hættulegt í stjórnmálum
vegna þess að það hefur bundist „samn-
ingi við öfl hins illa, sem ævinlega
þruma undir ofbeldisvaldinu". Hugar-
farssiðgæði miðar að því að breyta skil-
yrðislaust rétt, hverjar sem afleið-
ingarnar kunni að verða. I annan stað er
ábyrgðarsiðgæðið, þ.e. menn eru tilbún-
ir að bera ábyrgð á fyrirsjáanlegum af-
leiðingum gerða sinna. Sigurður Líndal,
prófessor ritaði formála að umræddri
bók og segir meðal annars: „Á stjórn-
málamanninum hvílir sú ábyrgð að
hugsa ávallt fyrir afleiðingum gerða
sinna, af því að hann beitir hinu viðsjár-
verða tæki, valdinu og ofbeldinu. Þó get-
ur ávallt komið að því, að hann segi:
„Hér stend ég og get ekki annað" - og
skírskoti þar með til hugarfars-
siðgæðisins. Þessar tvær meginreglur
siðferðilegrar breytni telur Weber því
ekki andstæður, heldur bæti þær hvor
aðra upp, og séu báðar nauðsynlegar til
að gera góðan dreng að stjórnmála-
manni. En engin regla er gefin upp um
það, hvenær hugarfarssiðgæðið eigi við
og hvenær ábyrgðarsiðgæðið."
Háður fylgismönnum
í fyrirlestri sínum bendir Weber á
hvernig stjórnmálamaðurinn verður
háður fylgismönnum sínum og hvötum
þeirra sem flestar hverjar eru heldur
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1985
35
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 14. september
ógöfugar. Hann segir: „Siðferði stjórn-
málanna á við sín sérstöku vandamál að
glima; það leiðir beinlínis af sérstöku
viðfangsefni hennar, sem er ofbeldi sem
viðurkennt tæki mannlegs samfélags.
Sá sem setur sál sína að veði fyrir
þetta tæki, og það gerir hver stjórn-
málamaður, hann hlýtur að taka þeim
sérstöku afleiðingum, sem því fylgja, og
breytir þá engu, hvað honum gekk til í
fyrstu. Afleiðingarnar eru sérstaklega
viðsjárverðar fyrir þann, sem heyr heil-
agt stríð, hvort sem það er fyrir trú eða
byltingu. Og hikum ekki við að líta á
dæmin í samtíð okkar. Sá sem beita vill
valdi til að stofna hið endanlega rétt-
læti á jörðu, hann þarf sitt baráttutæki,
liðsmannasveit. En tækið verkar ekki,
nema liðsmennirnir sjái fram á umbun
erfiðis síns, andlega eða efnislega, í
þessu lífi eða öðru. Þegar stéttarbarátta
Vidvörun
Orð Max Webers eru í raun viðvörun-
arorð til þeirra sem leita lausnar á
vandamálum samfélagsins í kennisetn-
ingum, sem gefa fyrirheit um sæluríkið
á jörðu. Kennisetningum sem áttu og
eiga lítið skylt við raunveruleikan. Enn
í dag eru stjórnmálamenn og „hug-
myndafræðingar" að boða Stóra sann-
leik, skiptir engu hvort þeir aðhyllast
„vinstristefnu" eða „hægristefnu";
hugmyndir þeirra eru án tengsla við
umhverfið. Slíkar hugmyndir hafa alið
af sér ofbeldi og örbirgð.
í lokaorðum fyrirlestursins bendir
Weber á að það að fást við stjórnmál sé
eins og að klappa steininn, sem vinnst
seint, „en má þó steinsmiðnum aldrei
þverra móður né gleymast nákvæmnin".
Hann brýnir fyrir áheyrendum að hið
samtímans á í hlut, eru andlegu launin
útrás fyrir hatur og hefnigirni, tækifæri
til að klæða samansafnaða gremju í
gervi réttlátra krafna og gera andstæð-
inga sína að ærulausum trúvillingum.
Efnislegu launin eru ævintýri, sigrar,
herfang, völd og tekjustofnar. Leiðtog-
inn á allt sitt undir virkni baráttutækis-
ins og er þar með háður markmiðum
liðsmanna sinna, þótt önnur séu en hans
eigin. Hann verður að tryggja laun liðs-
mannanna — rauðliða, njósnara, undir-
róðursmanna — til frambúðar. Við
þessar aðstæður ræðst ávöxtur barátt-
unnar ekki af geðþótta foringjans, held-
ur er hann bundinn af hvötum liðs-
manna sinna, sem að mestu leyti eru
heldur ógöfugar. Þeim getur hann að-
eins haldið í skefjum, meðan hluti fylgj-
enda hans, sem þó verður aldrei nema
minnihluti, lifir og hrærist í trúnni á
hann og málstað hans. Nú er slík trú,
jafnvel þótt hún sé engin uppgerð, iðu-
lega ekki annað en sjálfsréttlæting
manna, sem þrá hefnd, vald, ránsfeng
eða embætti. Við látum ekki telja okkur
trú um annað, því að hin efnislega sög-
uskoðun er heldur enginn leiguvagn,
sem hægt er að senda á brott, þegar
komið er að byltingarmönnum. Hitt er
þó alvarlegra, að eldmóður byltingar-
innar þokar fyrir reglufestu hversdags-
lífsins; hinn dýrkaði leiðtogi hverfur og
dýrkunin sjálf verður að engu, eða
minna en engu, ef hún hverfur inn í
jórturtuggu smásála og dægurmanna
Heilög stríð eru tiltakanlega fljót að
renna þetta skeið á enda, einmitt vegna
þess, að þar eru yfirleitt sannir leiðtog-
ar, byltingarpostular, að verki eða unnið
í þeirra anda. Og hér á það við, eins og
annars staðar, þar sem leiðtogar eru á
ferðinni, að þeir þurfa til að ná árangri
að ráða yfir hlýðnum liðsmönnum, sem
láta stjórnast, en hugsa ekki sjálfir, eru
orðnir andlegir öreigar. Þegar slíkt
fylgdarlið tekur við völdum hugsjóna-
mannsins, er það vant að raða sér fljótt
og greiðlega á jötuna eins og hver annar
sérhagsmunaflokkur."
mögulega náist aldrei nema markið sé
sett hærra, „á hið ómögulega. En sá
verður að vera leiðtogi, sem er maður til
þess, og meira en það, hann verður að
vera hetja í þess orðs einföldustu
merkingu. En þeir sem hvorugt eru,
verða líka þegar að vopnast þeirri stað-
festi hjartans, sem þolir að vonir bregð-
ist.“
Starfsamt þing
- gott þing?
Þegar Alþingi líkur störfum á vori
hverju, er það venja fjölmiðla að inna
þingmenn eftir því hvernig störfum
þingsins hafi verið háttað. Oftar en ekki
svara þeir sem spurðir eru með því að
segja að nýlokið þing hafi verið gott og
starfsamt. Nú er það svo að vissulega
hafa menn skiptar skoðanir um það á
hvern hátt Alþingi á að starfa. Flestir
geta þó verið sammála um að eitt megin
hlutverk þingmanna sé að tryggja að
þjóðfélagsþegnarnir búi við sem mest
frelsi og sjálfræði og að þessa sé gætt
við lagasetningu.
Það er einmitt í þessum efnum sem
mótsögnin, gott og starfsamt þing, er
fólgin. Starfsamt þing þarf ekki að vera
gott þing. Þvert á móti má halda því
fram að það sé slæmt þing. Sú hætta er
ætíð fyrir hendi þegar mörg mál eru til
afgreiðslu, að mörg þeirra skerði rétt og
frelsi einstaklingsins. Dæmi um þetta
eru mörg, en vissulega er einnig hægt að
benda á önnur andstæð, nærtækast er
þegar einkaréttur ríkisútvarpsins var
afnuminn á síðastliðnu vori.
Því miður er það svo að það er eðli
ríkisvaldsins að þenjast út og ganga
þannig á rétt einstaklinganna. Og á
sama hátt er það eðli stjórnmálamanna
að auka áhrif sín og völd. Stjórnarskrár
lýðfrjálsra ríkja eru einmitt samdar
með það að markmiði, að vernda rétt
þegnanna gegn ásælni ríkisvalds og
stjórnmálamanna. í hugum frjálslyndra
manna er stjórnarskrá því mikilvæg
vörn fyrir frelsi einstaklinganna.
Frjálslyndir menn vilja takmarka
vald ríkisins og telja að ekki megi beita
því nema brýn þörf sé á að 9kerða at-
hafnafrelsi einstaklinganna. Þannig
sækjast (eða ættu að sækjast) frjáls-
lyndir stjórnmálamenn ekki eftir völd-
um til að ákveða hvað öðrum er fyrir
bestu, heldur til að tryggja að völdin séu
takmörkuð.
Dæmt eftir aldri
Á síðustu árum hefur þess gætt í vax-
andi mæli meðal ungs fólks, sem kosið
hefur að starfa innan raða stjórnmála-
flokka að leggja mat á gildi og hæfileika
stjórnmálamanna eftir aldri. Það heyr-
ist oft að þessi eða hinn þingmaðurinn
sé orðinn of gamall, og því eigi hann að
standa upp fyrir sér yngri mönnum.
Vissulega á sjónarmið sem þetta rétt
á sér, en í því er jafnframt fólgin hætta.
Það á að vera megin regla að dæma
menn eftir verkum sínum, jafnt stjórn-
málamenn sem aðra. Aldur á ekki að
skipta þar nokkru. Hitt er annað að það
er lífsnauðsynlegt fyrir stjórnmálaflokk
að eðlileg endurnýjun eigi sér stað. Al-
veg eins og mikilvægt er að innan flokks
séu fulltrúar sem flestra þjóðfélags-
hópa, þá er mikilvægt að fulltrúar
flestra aldurshópa eigi þar sæti.
Þeir sem haldið hafa á loft því sjón-
armiði að þingmenn eigi að standa upp
fyrir aldurs sakir hafa margir hverjir
lagst eindregið gegn því að kona sé kos-
in á þing eingöngu vegna þess að hún er
kona. Þannig hafa þeir komist í mót-
sögn við sjálfa sig. Annars vegar leggja
þeir mat á hæfileika manna eftir aldri,
en eru mótfallnir því að kyn ráði úrslit-
um um val kjósenda. En auðvitað á
hvorugt að vera leiðarljós manna, held-
ur störf og hæfileikar viðkomandi.
„Sameinudu
þjóðirnar voru
stofnaðar 1945
með þetta
markmið í
huga og til að
auka samvinnu
og skilning
meðal þjóða. I
gegnum árin
hefur stofnunin <
hlotið virðingu
í hugum manna
og ekki síst ís-
lendinga.“