Morgunblaðið - 02.10.1985, Blaðsíða 39

39
Gísli Gunnarsson
„Það er auðvelt að
hneykslast og hæðast að
kynþáttastefnu Búanna
í Suður-Afríku. En kyn-
þáttastefnan er náskyld
nýlendustefnunni og það
var bresk nýlendustefna
sem í öllum meginatrið-
um tryggði í upphafi
viðgang hvítrar aðskiln-
aðarstefnu í Suður-
Afríku.“
þeirra freistuðu lítið Bantúþjóð-
anna en hins vegar mikið Búanna.
Þótt Khoi fólkið stæði á frum-
stæðu samfélagsstigi, lærðu Bú-
arnir margt af þeim, einkum um
náttúrugæði landsins og kvikfjár-
hald í þurru loftslagi. Milli þessara
tveggja kynþátta ríkti óvenjulegt
sambland óvildar og vinsemdar.
Búarnir stálu kvikfé Khoi fólksins,
gerðu þá að hjarðmönnum sínum
og áttu börn með konum þeirra.
Mjög stór hluti hinna svokölluðu
blönduðu kynþátta Suður-Afríku
er þannig tilkominn. (Khoi fólkið,
þessi merka hirðingjaþjóð, er nú
horfin sem menningarleg heild, en
MORGUNBLADID, MIÐVIKUDAGUR 2. OKTÓBER1985
afkomendur þeirra er að finna
meðal svonefndra blandaðra kyn-
þáttaídag.) Við upphaf 19. aldar
bjuggu í núverandi austurhluta
Suður-Afríku, þar sem nú eru ríkin
Natal, Transvaal, Oranje og aust-
urhluti ríkisins Höfðaland, u.þ.b.
1 Vfe milljón manna, sem allir voru
af þjóðerni Bantúmanna. í Vestur-
hluta Iandsins, sem samsvarar
vesturhluta Höfðalands, bjuggu þá
u.þ.b. 80 þúsund manns. Af þeim
voru 22.000 Búar, 25.000 þrælar
Búanna af ýmsu þjóðerni og 25.000
Khoi menn og Búskmenn. Búarnir
fjörutíufölduðust 1652/1688—1807
þótt mjög fáir innflytjendur frá
Evrópu bættust í raðir þeirra eftir
1688. Þessi mikla frjósemi Búanna
hefur haldið áfram fram á þennan
dag, en þeir eru nú rúmar tvær
milljónir.
Á fyrstu áratugum 19. aldar
gerði ein Bantúþjóðin, Zúlu, til-
raun til að ná yfirráðum yfir öðr-
um Bantúþjóðum í austanverðri
Suður-Afríku. Þetta leiddi til
mikilla styrjalda og þjóðflutninga,
m.a. flýði stór hluti Sotho þjóðar-
innar, sem byggði hásléttuna vest-
an Drakenbergsfjalla, burt frá
lendum sinum norður á bóginn
þangað, sem nú eru Zimbabwe og
Zambía. Búarnir í vestanverðu
Höfðalandi færðu sér í nyt það
tómarúm, sem skapaðist á háslétt-
unni, og flykktust þangað. Einnig
settust þeir að á svæði við austur-
ströndina (Natal). Þessi þjóðflutn-
ingur Búanna leiddi til styrjalda
við Bantúþjóðir og þá fyrst og
fremst við Zúlumenn. Búarnir
börðust með byssum og Zúlumenn
með spjótum. Búarnir sigruðu í
fleiri orustum en Zúlumenn án
þess þó að vinna á þeim endanleg-
an sigur. Zúlumenn og Bretar
hröktu Búa frá Natal. Bretar áttu
síðan veg og vanda að því að vinna
endanlegan sigur á Zúlumönnum
og tryggja þannig áframhaldandi
búsetu Búa á hásléttunni í Oranje
og Transvaal. Lokaorustan var háð
1879. Bretar börðust með vélbyss-
um en Zúlumenn mest með spjót-
um en einnig örfáum rifflum. Eftir
það gátu Bretar og Búar farið í
stríð, óhræddir við hernaðarógnun
Bantúþjóða.
Á seinni hluta 19. aldar flutti
hálf milljón Evrópumanna til
Suður-Afríku. Flestir innflytjand-
anna voru eða urðu enskumælandi,
Búarnir tala hins vegar sérstakt
tungumál, Afrikaans, sem er ná-
skylt hollensku. Þegar samveldis-
landið Suður-Afríka var stofnað
árið 1909 voru hvítu íbúarnir rösk-
lega 20% heildarmannfjöldans og
enskumælandi menn voru í meiri-
hluta meðal þeirra hvítu. En frjó-
semi innflytjendanna var miklu
minni en bæði hvítu og þeldökku
frumbyggjanna. Árið 1975 var
íbúaskipting Suður-Afríku þessi
eftir kynþáttum, í hundraðshlut-
um:
Enskumælandi hvítir menn .... 7
Búar ....................... 10
Blandaðir kynþættir ......... 9
Indverjar ....................3
Bantúþjóðir ................ 71
alls ...................... 100
íbúar Suður-Afríku voru 27
milljónir árið 1975 en voru 5V4
milljón árið 1950. Hvítum mönnum
hefur fækkað hlutfallslega á þessu
tímabili, en það stafar eingöngu
af mikilli hlutfallslegri fækkun
þeirra enskumælandi. Mest hefur
hlutfallslega fjölgunin verið hjá
Indverjum og blönduðum kynþátt-
um. Þeir síðastnefndu tala yfirleitt
Afrikaans og eru einnig í öðrum
efnum menningarlega náskyldir
Búunum, enda eru Búarnir og
blönduðu kynþættirnir mjög oft
skyldir í 5. til 8. lið. Þessi skyld-
leiki hefur samt ekki hindrað Bú-
ana frá því að leika þessa frændur
sína mjög grátt.
Kommúnismi og Afríska
þjóðarráðid
Stjórn Suður-Afríku hefur lengi
reynt að tengja aðskilnaðarstefnu
sína við baráttuna milli Austurs
og Vesturs. Því er haldið fram að
stjórnin og hvíti minnihlutinn sé
útvörður vestrænnar menningar í
heimsálfu, þar sem öfl fjandsam-
leg þessari menningu séu stöðugt
að sækja á og brugga kristnum
lífsgildum hvítra manna launráð.
Upphaf aðskilnaðarstefnunnar
hófst því með setningu laganna
um „útrýmingu kommúnismans"
árið 1950. Samkvæmt þeim liggur
sönnunarskyldan um sekt/sakleysi
(um að vera kommúnisti) ekki hjá
ákæranda heldur sakborningi.
Auk þess voru ríkisstjórninni
veittar mjög frjálsar hendur við
að skilgreina hvað sé kommúnismi
og þá einkum hvaða samtök eða
flokkar væru af kommúnískum
a spunnin.
skjóli þessara laga hefur verið
mögulegt að dæma í fangelsi alla
þá gagnrýnendur aðskilnaðar-
stefnunnar, sem ríkisstjórnin taldi
ástæðu til að óttast. Hinn sundur-
leitasti hópur manna hefur setið
eða situr í fangelsi samkvæmt
ákvæðum laganna og skilgreining-
um stjórnarinnar á þeim. Meðal
þeirra er Nelson Mandela.
Helstu samtök þeldökkra manna
í Suður-Afríku hafa síðan 1912
verið Afríska þjóðarráðið (ANC).
Leiðtogi samtakanna frá 1952 til
dauðadags 1%7 var Albert Lut-
huli. Honum voru veitt friðarverð-
laun Nóbels 1960 fyrir hvatningu
til manna um að þeir beittu aðeins
friðsamlegum aðgerðum í baráttu
fyrir þjóðfélagslegu réttlæti. Þessi
alþjóðlega viðurkenning á stjórn-
arandstæðingum var meira en
ríkisstjórn Suður-Afríku gat þolað
og Afríska þjóðarráðið var lýst
kommúnískt og þarmeð ólöglegt
árið 1961.
Þjóðarráðið var þannig svipt
öllum möguleikum til löglegrar
starfsemi og óhjákvæmileg afleið-
ing þess var að samtökin tóku upp
takmarkaða vopnaða baráttu.
1%2—1963 voru allir helstu leið-
togar Þjóðarráðsins handteknir að
Luthuli einum undanskildum, sem
var settur í einhvers konar stofu-
fangeisi. Meðal þessara leiðtoga
var nánasti samstarfsmaður Lut-
hulis, Nelson Mandela. Síðan hefur
Mandela setið í fangelsi, sem
hindraði þó ekki að hann var val-
inn eftirmaður Luthulis 1967.
Hann er sennilega mikilvægasti
stjórnmálaleiðtogi Suður-Afríku í
dag enda er það þekkt staðreynd
að Afríska þjóðarráðið nýtur
stuðnings yfirgnæfandi meirihluta
þeldökkra manna í Suður-Afríku.
Leynileg starfsemi þess er mjög
víðtæk og það er ekki alveg að
ástæðulausu að ríkisstjórnin þyk-
ist sjá svipmynd Þjóðarráðsins í
næstum öilum nýjum stjórnmála-
samtökum blökkumanna (enda eru
þau flest bönnuð mjög fljótt).
Þegar einstakir skriffinnar hér
á íslandi taka upp á því að lýsa
Afríska þjóðarráðið kommúnísk
hryðjuverkasamtök eru þeir ein-
faldlega að skrifa upp á skýringar-
víxil stjórnarinnar í Suður-Afríku.
En geta harðir andkommúnistar
skemmt skrattanum rækilegar en
þegar þeir beint eða óbeint fara
að verja aðskilnaðarstefnuna í
Suður-Áfríku með skírskotun til
andkommúnismans?
Suður-Afríka og sið-
ferðileg skylda
Vesturveldanna
Það er auðvelt að hneykslast og
hæðast að kynþáttastefnu Búanna
í Suður-Afríku. En kynþáttastefn-
an er náskyld nýlendustefnunni
og það var bresk nýlendustefna
sem í öllum meginatriðum tryggði
í upphafi viðgang hvítrar aðskiln-
aðarstefnu í Suður-Afríku.
Suður-afrískt efnahagskerfi er
tvímælalaust hluti vestræns hag-
kerfis. Stórfyrirtæki í Evrópu og
Ameríku hafa sótt dýrmæta
málma og ómældan gróða í Suður-
Afríku, m.a. vegna þess hve mikil
gnótt var vinnuafls og hve ódýrt
það var að nokkru leyti, sökum
aðskilnaðarstefnunnar.
Það er því siðferðileg skyld vest-
rænna ríkisstjórna að gera allt
sem í þeirra valdi stendur til þess
að kynþáttakúguninni { Suður-
Afríku verði aflétt. Allar afsakan-
ir á aðskilnaðarstefnunni með
einhvers konar samanburðarfræði
skapa einungis samsekt á áfram-
haldandi viðgangi hennar. Við
framkvæmdina er réttast að fylgja
ráðum þeirra, sem verða fyrir
barðinu á kynþáttastefnunni, þ.e.
þeldökkra manna í Suður-Afríku
og helstu talsmanna þeirra líkt og
Desmonds Tutu og Nelsons Mand-
ela.
Höíundur er sagnfrædingur.
«■

Afmæliskveðja:
Ásta Marsibil
Ólafsdóttir
Áttræð er í dag, 2. október, Ásta
Marsibil Ólafsdóttir. Foreldrar
hennar voru þau hjónin Ingibjörg
Sveinbjarnardóttir frá Vogalæk á
Mýrum og ÓLafur Jens Sigurðs-
son frá Rauðsstöðum í Arnarfirði.
Ólafur var af ætt frækinna sjó-
sóknara að vestan. T.d. var einn
bróðir ólafs, Pétur skipstjóri,
tengdafaðir Björns Ólafssonar
fyrrum fjármálaráðherra.
Ættir Ingibjargar eiga hins
vegar rætur sínar að rekja til
Mýramanna og Borgfirðinga.
Ásta var einkadóttir, en bræður
hennar voru fimm. Ásta var næst
elzt systkinanna.
Fjölskyldan bjó lengst af 1
Reykjavík, en hafði þann háttinn
á að eftir að eldri börnin komust á
legg voru þau send í sveit á sumrin
en Ingibjörg réð sig í kaupavinnu
með þau yngstu.
Ólafur og Ingibjörg voru búin
að koma sér allvel fyrir í Reykja-
vík en ákváðu að flytja til Sand-
gerðis árið 1927 og kaupa Klöpp í
Miðneshreppi. Það kom í hlut
Ástu einnar að hjálpa föður sínum
með flutningana vegna sjúkleika
Ingibjargar.
Ólafur Jens stundaði sjóinn
lengst af, en þegar mb. Vífill fórst,
fór hann í land og vann sem verk-
stjóri seinustu árin. Hann féll frá
árið 1933 þegar kreppan var í hvað
mestri lægð. Allt var í skuld og
fjölskyldan missti allt sitt, jafnvel
sængurfötin. Kom nú til kasta
Ástu að skrapa saman búslóð fyrir
heimilið.
Ásta hefur lagt gjörva hönd á
margt um dagana og komið víða
við.
Fimmtán ára að aldri var hún í
kaupmennsku á Leirá í Leirár-
sveit.
Fjölmargir hafa fengið að njóta
starfskrafta Ástu, einkum þó á
sviði fiskvinnslu og þjónustu-
starfsemi. Má þar nefna Júpiter
og'Marz, Hraðfrystihús Keflavik-
ur, Flókadeildina, Matstofu Aust-
urbæjar og Hótel Borg. Hún var
um skeið matráðskona hjá Sigur-
jóni á Álafossi og hjá Lárusi Rist í
Hveragerði. í fjögur ár vann Ásta
hjá bandaríska hernum á sjúkra-
húsinu í Laugarnesi. Seinna varð
hún matráðskona hjá hernum suð-
ur á Keflavíkurflugvelli. Dr.
Humbolt, sendiherra Þjóðverja
hér á landi fékk einnig að njóta
starfskrafta Ástu, en hún var hjá
honum í vist skömmu áður en
seinni heimsstyrjöldin braust út.
Ásta hafði alltaf hug á því að
hleypa heimdraganum og það
gerði hún þegar hún réðst til
Langveds verkfræðings hjá E.
Pihl og Sön í Gentofte.
Yfir Atlantsála seiddi hugurinn
og þegar tækifæri gafst til að fara
vestur um haf árið 1963 og hjúkra
Lee nokkrum Salamon, sem bjó
ásamt konu sinni á Long Island og
bundinn var við hjólastól, greip
Ásta það fegins hendi.
Yfirleitt var Ásta vel liðin af
húsbændum sínum, en ef henni
mislíkaði var hún ekki að tvinóna
vi hlutina, heldur tók pokann sinn
og fór.
Sagan greinir frá lágvöxnum
konum, hnellnum, íturvöxnum
með geislandi bros á vör, sem
menn elskuðu ofboðslega af slíkri
platonskri ástríðu hugans að lá
við sturlun.
Skipti þá ekki máli hvort við-
komandi voru níu ára, eins og háð-
fuglinn Flosi Ólafsson þegar hann
féll fyrir kaupakonunni í Borgar-
firðinum, unglingar eða fulltíða
menn.
Hvar var Steinn Steinarr með
hugann þegar hann orti?
Frá vitund minni
til vara þinna
er veglaust haf.
En draumur minn glóði
í dulkvikri báru,
meðan djúpið svaf.
Og falin sorg mín
nær fundi þínum
eins og firðblátt haf.
„Horskum mönnum vekur þrá“
voru orð Matthíasar Jochumsson-
ar.
Horskum mönnum vakti Ásta
þrá, en hún kaus ekki að binda
trúss sitt við neinn fyrr en leiðir
þeirra Alfreðs Sigurðssonar lágu
saman, þá bæði orðin fullorðið
fólk.
Alfreð var sagður smekkmaður,
iðinn, áreiðanlegur og hafa sér-
staklega heilbrigða dómgreind.
Ásta elskar frið, er jafnlynd og
glaðlynd, forðast deilur, hefur
áhuga á bókmenntum og tónlist,
hún er frændrækin og mikils met-
in af ástvinum.
Ásta og Alfreð voru að ýmsu
leyti ólík en sambúðin var farsæl
vegna þess hversu lífsreynd þau
voru. Alfreð bar virðingu fyrir
Ástu og var þannig gerður að
hann gat blásið í glæður þess elds
sem eitt sinn brann, en Ásta gerir
ekki kröfur til nokkurs manns að
hann sé fullkominn.
Alfreð var lengst af kokkur til
sjós. Hann féll frá fyrir tuttugu og
fimm árum á fertugasta og níunda
aldursári.
Það er áberandi hversu margir í
móðurætt Ástu hafa blótað lista-
gyðjunum. Þar úir og grúir af hag-
yrðingum, sem jafnframt eru
drátthagir og hafa næmt tóneyra.
Eftir marga þeirra hafa birst
skínandi góð ljóð á prenti, s.s. eftir
Guðmund Sveinbjarnarson, Ingi-
björgu Friðgeirsdóttur, Húbert
ólafsson og Pétur Pálsson, svo
nokkur séu nefnd.
Ekki er ég frá því að Ásta geti
sett sómasamlega saman kviðling
þótt hún hafi ekki haldið því á
lofti vegna meðfæddrar hógværð-
ar.
Það sem gerir Ástu svo sérstaka
er fyrst og fremst hið jákvæða
viðhorf til lífsins og hin létta lund.
Sir Thomas Lipton sagði að ef
menn vildu laða að sér fólk ættu
þeir að fá það til að hlæja.
Sannað hefur verið tölfræðilega
að hláturinn lengir lífið. Þeir sem
neita að hafa áhyggjur af lífs-
gæðakapphlaupinu og eltast ekki
við gæði náungans, eru nægju-
samir og hlæja að öllu saman,
sleppa frekar við hjartasjúkdóma
og lifa lengur en hinir.
Krankleiki eins og hjartveiki,
hár blóðþrýstingur og magasár
eiga sér oft sálrænar orsakir. Nú
eru ýmsir sérfræðingar þeirrar
skoðunar að sjúkdómar í öndun-
arfærum, í höfði, sykursýki, átu-
mein og ýmsir smitsjúkdómar
vegna minnkandi viðnámsþróttar
líkamans verði raktir til sálar-
ástands eins og reiði, haturs,
ágirndar, sektarkenndar, þung-
lyndis, minnimáttarkenndar og
ótta. Það er því engin furða þótt
Ásta sé heilsuhraust og verði vart
misdægurt þótt komin sé á níræð-
isaldur.
Inúkum þóttu öll veður góð og
þó bezt það sem var. í 10 gráðu
frosti og 7—8 vindstigum er við-
kvæðið hjá Ástu: „Nú, golan er ,
bara hlý.“
Aldregi hefi ég heyrt hana hall-
mæla tíðinni. Enda sækir hún það
í ríkum mæli til íslenzkrar veðr-
áttu, sólskins, roks og rigningar,
sem aðrir eltast við til sólarlanda
eða á sólbaðsstofur. Hún er þó
ekki í neinu brúnkukappi að eigin
sögn.
Böð hafa verið notuð til að við-
halda æsku og þokka í þúsundir
ára. Grikkir og Rómverjar til
forna stunduðu böð í ríkum mæli
til að viðhalda hreysti og fegurð. í
Rómaborg voru eitt sinn meira en
800 almenningsbaðstaðir. Vatn og
sápa er ekki nóg. Rómversku böðin
hófust með köldu baði, þá tók við
volgt bað og loks heitt bað, fylgt
eftir með nuddi. Við frönsku hirð-
ina kepptust menn við að finna
upp ný og ný böð til að fegra húð-
ina.
Það er margreynt og sannað að
daglegt bað, ásamt allsherjar
nuddi kvölds og morgna er eitt af
frumskilyrðum þess að viðhalda
æsku og fegurð.
Þessari venju hefur Ásta fylgt
áratugum saman með góðum
árangri og verið fastagestur í
laugunum, ýmist í Reykjavik, eða
nágrannasveitarfélögunum. Hún
fær sig seint fullsadda af þeim og
gæti dvalið þar allan sólarhring-
inn ef hún hefði ekki öðrum
hnöppum að hneppa. Það ættu
fleiri að taka sér „skrautfjöörina í
Seltjarnarnesslauginni" tU fyrir-
myndar.
Ástu árna ég heilla á þessum
tímamótum og langra lífdaga.
Kristjón Kolbeins. *