Morgunblaðið - 08.12.1985, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. DESEMBER1985
PlnrfMi Utgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, st'mi 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Askriftargjald 450 kr. á mánuö eintakiö. innanlands. í lausasölu 40 kr.
Frysting vopna og
stjórnarsamstarfið
Frá nágrannalöndum okkar
Noregi og Danmörku hafa
þær fréttir verið að berast um
nokkurt skeið, að samsteypu-
stjórnir borgaraflokkanna eigi
undir högg að sækja í utan-
ríkismálum, af því að einstakir
stuðningsmenn þeirra á þingi
hlaupi í fangið á vinstrisinnum
í hvert sinn, sem þeir minnast
á kjarnorkuvopn. Norska og
danska ríkisstjórnin sitja
áfram við þau skilyrði, að utan-
ríkisráðherrar þeirra greiða
atkvæði þvert gegn betri vitund
í ýmsum mikilvægum málum
til dæmis á vettvangi Atlants-
hafsbandalagsins og Samein-
uðu þjóðanna. Ástæða er til að
furða sig á langlundargeði ráð-
herranna, en vandræði þeirra
eru á stundum höfð í flimting-
um í fjölmiðlum, þótt flestir
geri sér grein fyrir því, að hér
er um furðulega stöðu að ræða,
þegar þing og ríkisstjórn í sama
ríki greinir á um þann þátt
öryggismála, sem lýtur að
kjarnorkuvopnum.
Flokkar jafnaðarmanna í
Noregi og Danmörku sátu í
ríkisstjórn 1979, þegar hin tví-
þætta ákvörðun Atlantshafs-
bandalagsins um Evrópueld-
flaugarnar var tekin. Nokkru
síðar lentu flokkarnir í stjórn-
arandstöðu og snerust þá gegn
eigin stefnu í þessu máli. Töldu
forystumenn jafnaðarmanna,
að þeir myndu slá sér upp meðal
kjósenda með þessari afstöðu.
Það mat þeirra hefur reynst
rangt. Hvorki í Danmörku né
Noregi hefur þessi tvöfeldni
dugað vinstrisinnum til að ná
völdum af borgaraflokkunum.
Hins vegar hafa ríkisstjórnir í
öðrum vestur-evrópskum lönd-
um, sem hafa fylgt ákvörðun-
inni frá 1979 fram, náð endur-
kjöri í kosningum og sama er
að segja um borgaraleg öfl í
Noregi og Danmörku. Eftir sig-
ur norsku borgaraflokkanna í
kosningunum nú í september
saxaðist þó svo af fylgi þeirra,
að vinstrisinnar á Stórþinginu
hafa getað myndað meirihluta
með aðstoð fáeinna stuðnings-
manna ríkisstjórnarinnar, þeg-
ar tekin en afstaða um mál eins
og það, hvort Noregur eigi að
styðja tillögu frá Mexíkó og
fleirum á vettvangi Sameinuðu
þjóðanna um frystingu kjarn-
orkuvopna.
Áhugi vinstrisinna hér á
landi á þessu máli er ekki meiri
en svo, að þeir hreyfðu engum
andmælum, þegar frá því var
skýrt í utanríkismáianefnd
Alþingis síðastliðinn mánudag,
að fulltrúi Islands myndi sitja
hjá, eins og áður, við atkvæða-
greiðslu um Mexíkó-tillöguna á
þingi Sameinuðu þjóðanna. Það
var ekki fyrr en eftir þennan
fund, sem Hjörleifur Guttorms-
son og félagar tóku við sér og
heimtuðu að íslendingar skiptu
um skoðun, af því að Norðmenn
höfðu gert það! Þetta er furðu-
leg röksemd, ekki síst hjá þeim,
sem eru alltaf með það á vörun-
um í hinu orðinu, að við eigum
að fylgja sjálfstæðri utanríkis-
stefnu.
í umræðum á Alþingi á
fimmtudaginn kom fram, að
utanríkisráðherra og forsætis-
ráðherra eru sammála um, að
ástæðulaust sé að breyta at-
kvæði íslands í þessu máli. Það
kvað hins vegar við annan tón
hjá Páli Péturssyni, formanni
þingflokks Framsóknarflokks-
ins. Hann er forystumaður
þeirra í liði stuðningsmanna
ríkisstjórnarinnar, sem fyrstur
hleypur í fang Alþýðubanda-
lagsins, ef það opnar faðminn
með gagnrýni á stjórnina. Þótt
Ólafur R. Grímsson skammi Pál
fyrir að gegna ekki skyldum
sínum sem nefndarformaður á
þingi, er Páll tilbúinn til að
fyrirgefa kommúnistum allt,
þegar að öryggismálum þjóðar-
innar kemur. Ur því að Hjörleif-
ur Guttormsson taldi utanríkis-
ráðherra og forsætisráðherra á
rangri hillu var Páll Pétursson
ásamamáli.
Þingflokkur sjálfstæðis-
manna hittist á stuttum fundi
eftir þetta síðasta daður Páls
Péturssonar við Alþýðubanda-
lagið. Þar var ákveðið að líta á
það sem tilefni til stjórnarslita,
ef stefna utanríkisráðherra og
forsætisráðherra í þessu máli
næði ekki fram að ganga vegna
andstöðu einhverra þingmanna
Framsóknarflokksins. Flutti
Þorsteinn Pálsson þessi boð til
Steingríms Hermannssonar.
Formaður Framsóknarflokks-
ins hefur hins vegar ekki látið
ræða þau enn formlega í þing-
flokki framsóknar, og er niður-
stöðunnar beðið með nokkurri
eftirvæntingu. Ætlar Páll Pét-
ursson, formaður þingflokksins,
að beita sér fyrir því að fram-
sóknarmenn styðji vantrausts-
tillögu á ríkisstjórnina um þetta
efni?
Af framvindu þessa máls er
ljóst, að sjálfstæðismenn ætla
ekki að líða það, að ríkisstjórn
íslands lendi í sömu aðstöðu og
ríkisstjórnir Noregs og Dan-
merkur í málum af þessu tagi.
Hér er einvörðungu verið að
nota óskhyggjumál í svonefndri
friðarbaráttu til að stofna til
ófriðar á pólitískum vettvangi
heima fyrir.
Frumkvædi mennta-
mála-
^ rádherra
Islenzk tunga hefur verið til
umræðu að undanförnu. Marg-
ir bera ugg í brjósti þegar vikið
er að framtíð hennar. Erlent
fjölmiðlaefni þrýstir sér inn í
stofu flestra íslendinga, nánast
viðstöðulaust, og stór spurning
hvort við stöndumst þessa ásókn til
lengdar. I þessum efnum sem öðrum er
sókn bezta vörnin. Þess vegna hafa
umræður þessar verið af hinu góða og
þá ekki sízt ráðstefna Sverris Her-
mannssonar menntamálaráðherra um
íslenzka tungu á fullveldisdaginn. Hún
var mikilvægt framlag í þeirri gagnsókn
sem nú er hafin fyrir varðveizlu tung-
unnar. Ráðstefnan var jafn brýn og hún
var ánægjuleg. Málflutningur unga
fólksins vakti ekki sízt gleði og vonir.
Hann var sérvizkulaus. Nú kemur til
kasta þings og fjárveitingavalds að láta
verkin tala. Sú hugmynd er allrar íhug-
unar verð að helga 1. des. ár hvert ís-
lenzkri tungu og málsmenningarhefð
okkar. Þessi vakning verður að ná inní
þingsalina. Og til ríkisfjölmiðlanna. Og
þá ekki sízt skólanna. Það mætti hefja
framsagnar- og framburðarkennslu í
neðri bekkjum en gert er ráð fyrir í
ályktunum ráðstefnunnar. Það þarf að
hlú að rótunum í því ræktunarstarfi sem
nú verður hafizt handa um.
Menntamálaráðherra hefur áður
skorið uppi herör í þingsölum og látið
til sín taka. Þannig hefur hann síður en
svo einskorðað málflutning sinn við
deilurnar um setuna þótt setuáhugi hans
hafi orðið hvað kunnastur. Ýmsir mæltu
setunni bót en hún fór fyrir brjóstið á
öðrum. En setan er aukaatriði. Varð-
veizla íslenzkrar tungu skiptir aftur á
móti sköpum. Með ráðstefnunni á full-
veldisdaginn hefur menntamálaráð-
herra lagt á það áherzlu og tekið forystu
um viðnámið. Hann er vel í stakk búinn,
svo gott tungutak sem hann hefur sjálf-
ur úr vestfirsku æskuumhverfi sínu.
Litríktmál
Það er rétt hjá menntamálaráðherra
að nauðsynlegast er nú að efla þekkingu
íslendinga á bókmenntum sínum, forn-
um og nýjum, því að þær eiga undir
högg að sækja í sterkasta fjölmiðlinum,
sjónvarpinu. Þar eiga þær að vera hátt
á hrygginn reistar, ekki síður en í öllum
skólum landsins. Þá er framsögnin, skýr
framburður, eitt mikilvægasta atriðið,
þótt hitt skipti engu hvort menn nota
norðlenzkan, vestfirzkan, sunnlenzkan
eða skaftfellskan framburð. Það væri út
í hött að krefjast þess að einungis væri
notaður einhver samræmdur framburð-
ur á opinberum vettvangi. Slíkt leiddi
einungis til andúðar og óánægju, auk
þess sem fjölbreytni í tungutaki er jafn
skemmtilegur og mikilvægur þáttur í
þjóðlífinu og hvað annað. Litrík fjöl-
breytni er okkur eiginleg því að hún er
eitt helzta einkenni náttúrunna og við
erum hluti af henni. En það á að kenna
mönnum réttar áherzlur í töluðu máli,
hvort sem þeir tala norðlenzku eða
sunnlenzku. Sú tilhneiging, ekki sízt
innan þingsala því miður, að nota rangar
og útlenzkulegar áherzlur á íslenzk orð
gæti reynzt okkur sá skaðvaldur sem
úrslitum réði. Það er því nauðsynlegt
fyrir íslendinga að vita að aðaláherzla
á önnur atkvæði er hið fyrsta í hverju
orði er röng. Slíkt tungutak stafar af
útlendum áhrifum og gæti orðið til þess
að kippa stoðunum undan málkerfi
okkar. Á þetta eiga allir kennarar að
leggja áherzlu, ekki sízt þeir sem kenna
erlend tungumál. Það er mikilvægasti
þáttur tungumálakennslu að kunna ís-
lenzku svo að vel fari. Því eiga tungu-
málakennarar að leggja áherzlu á móð-
urmálið jafnframt því sem þeir kenna
sín fög.
Arfurinnfrá
Bessastöðum
Tungumálakennsla á ekki sízt að miða
að því að menn hugsi betur á eigin máli
og komi þessari hugsun skýrt og skorin-
ort á íslenzka tungu. Við blaðamenn
erum í glerhúsi, hvað þetta snertir. Is-
lenzk setningaskipan er sífelldlega að
bögglast fyrir brjóstinu á fjölmiðlafólki.
Það snarar alltof oft erlendum texta á
einhvers konar íslenzkt hrognamál sem
er fremur enska eða danska en ástkæra
ylhýra málið. Lesendur eiga að vera
kröfuharðir við okkur blaðamenn. Við
eigum að hafa hitann í haldinu. Og það
á að gagnrýna okkur harðlega þegar við
látum undir höfuð leggjast að vinna úr
erlendum heimildum með þeim hætti
sem til skammar er. Það vill þó alltof
oft brenna við. Og það gerist raunar
ekkert síður þegar unnið er með íslenzk-
an texta frá grunni og engum þýðingum
er til að dreifa. Islenzk tunga var höfuð-
prýði Bessastaðaskóla. Þar var hún
kennd með eftirminnilegum árangri i
öllum kennslustundum, hvort sem um
var að ræða grísku — eða latínutíma,
eða þá kennslu í einhverjum öðrum
fögum. Alltaf var verið að kenna móður-
málið og áherzla á það lögð, enda voru
kennarar Bessastaðaskóla mikilhæfir
sérfræðingar í íslenzkri tungu og menn-
ingu.
Kennarar nú um stundir ættu að til-
einka sér andann í Bessastaðaskóla. Þar
var íslenzk tunga í tízku. Oft var þörf
en nú er nauðsyn að íslenzk tunga
komizt aftur í tízku. Það kom í veg fyrir
að við glötuðum íslenzkunni á síðustu
öld að danskan varð ekki tízkufyrir-
brigði, jafnvel ekki í Reykjavík sem var
þó harla maðksmogin að þessu leyti. Því
miður eru flestir slagarar á ensku. Og
þeir eru í tízku. Þó heyrast dægurlög
með sæmilegum íslenskum textum, sem
betur fer. En þau eiga því miður undir
högg að sækja. Allt. skal koma úr enska
blýmótinu. Vonandi að þessi hrina gangi
einhvern tíma yfir eins og aðrar nátt-
úruhamfarir.
Erlendáhrif
Það er rétt hjá menntamálaráðherra
þegar hann sagði í ræðu sinni á fyrr-
nefndri ráðstefnu að það sé raunalegt
hve margir skelli skollaeyrum við þeirri
alvarlegu staðreynd „að erlend máláhrif
á íslandi færast mjög í vöxt. Af þeim
vonda draumi þarf að vekja þjóðina. Um
þetta þarf ekki að deila. Dæmin glymja
í eyrum daglangt. Þarf ekki að skunda
á vinnusvæði flugliða til að færa sönnur
á þá köldu staðreynd". Hér skírskotar
ráherrann til flugliðamáls sem kynnt
var í Reykjavíkurbréfi ekki alls fyrir
löngu og vakti mikla athygli. Sumir
virðast jafnvel hafa vaknað. Forystu-
menn í flugi hafa sett á laggirnar mál-
nefnd og vonandi á hún eftir að áorka
miklu fyrir góðan málstað. Heiður sé
þeim og öðrum sem að slíku standa. Það
er rétt hjá ráðherranum að við þurfum
fleiri málnefndir. Sú varð einnig niður-
staða ráðstefnunnar og nú er að taka
til hendi. Svefngenglar vanans verða að
breytast í eldhuga og hugsjónamenn.
Þá verður íslenzk tunga aftur að tízku-
fyrirbæri. Það yrði bezti bandamaðurinn
í þeirri styrjöld sem nú er að hefjast
við erlenda ásókn í gervi framandi fjöl-
miðlunar.
íslendingar hafa alltaf verið opnir
fyrir erlendum áhrifum en þeir hafa
einnig ávallt breytt þessum áhrifum í
íslenzkan veruleika. Vonandi tekst þeim
að halda þessari mikilvægu menningar-
starfsemi áfram, að vinna úr erlendu
efni en verða því ekki að bráð.
Þegar mest hefur verið um að vera í
íslenzkri menningu hefur landið verið
deigla. Þannig var unnið á íslandi fram
á 14. öld en þá lagðist einangrun og
drungi yfir landið og hægt og bítandi
varð þjóðin andlegum doða að bráð. Þá
var oft hætta á ferðum. En við stóðumst
þessa erlendu áþján. Við stóðumst hana
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. DESEMBER1985
4L
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 7. desember
„Þess vegna hafa umræður þessar verið af hinu góða og þá ekki sízt ráðstefna Sverris
Hermannssonar menntamálaráðherra um íslenzka tungu á fullvcldisdaginn. Hún var
mikilvægt framlag í þeirri gagnsókn sem nú er hafin fyrir varðveizlu tungunnar."
CRYMOGAEA
RERUm’iSLAN*
D 1 C A R V M
L I B R I III.
Per
MRNGRIMl^M ] ONAM
l S L A N D y M
Provtrb. 11.
Dtvci &paupcr obviavcrunt filii: utrÍM^ cpcrj.
tor cfi 'Dom'tnM.
HAMBUKGI,
Tjfi P h i l i r r t si 0 h m.
„Allt leiðir þetta hugann að nýútkominni bók sem hlýtur að teljast hnýsilegur viðburður á bókamark-
aði nú fyrir jólin. Það er Crymogæa eftir Arngrím Jónsson lærða, þættir úr sögu íslands, í þýðingu
Jakobs Benediktssonar sem einnig samdi inngang og skýringar.“
„Sú hugmynd er
allrar íhugunar
verð að helga 1.
des. ár hvert ís-
lenzkri tungu og -
málsmenningar-
hefð okkar.
Þessi vakning
verður að ná inni
þingsalina. Og til
ríkisfjölmiðl-
anna. Og þá ekki
sizt skólanna.
Það mætti hefja
framsagnar- og
framburðar-
kennslu í neðri
bekkjum en gert r;
er ráð fyrir í
ályktunum ráð-
stefnunnar. Það
þarf að hhi að
rótunum í þvi
ræktunarstarfi
sem nú verður
hafizt handa
um.“
jafnvel á 16. öld þegar erlendir sálmar
voru þýddir með svipuðum árangri og
erlent fjölmiðlaefni nú um stundir. Þá
reis íslenzk menning í öllu sínu veldi og
braut sér nýjan farveg í biblíuþýðingum
Odds Gottskálkssonar og Guðbrands
byskups. Við stóðumst þenna doða einn-
ig á 18. öld þegar hér var einungis gefið
út tímarit á dönsku. Þá braut íslenzk
menning sér enn nýjan farveg í ritum
lærdómslistamanna og skáldskap höfuð-
snillinga á borð við Bjarna Thorarensen
og Bólu Hjálmar. Þessi saga endurtók
sig einnig á 19. öld, eins og kunnugt er.
Þá urðu áhrif Magnúsar Stephensens
undir en gunnfána Fjölnismanna og
Jóns Sigurðssonar var brugðið á loft.
Undir forystu Bessastaðamanna og
Fjölnishópsins, ekki sízt Jónasar Hall-
grímssonar, lögðum við enn til atlögu
við dönsk áhrif. Og enn höfðum við
sigur. Það var ekki ónýtt að eiga Sigurð
Breiðfjörð þá, svo vinsæll sem hann var
og alþýðlegur og mikilvægur hlekkur í
samhengi íslenzkrar menningar og þró-
un íslenzkrar tungu.
Nú er enn að okkur vegið. Sem betur
fer erum við vel í stakk búin til að stand-
ast ásóknina. Við höfum átt sterkar
bókmenntir á þessari öld, íslenzk menn-
ing hefur enn brotið sér nýjan farveg.
Ef skólarnir þekkja sinn vitjunartíma
ættum við að geta unnið enn einn frægan
sigur í þessari eilífu baráttu fyrir ein-
kennum okkar og tilverurétti.
Menntamálaráðherra ætlar ekki að
láta deigan síga í þessari baráttu. Hann
sagði í ræðu sinni að „af hálfu mennta-
málaráðuneytisins verður nú þeim ráð-
um beitt sem tiltæk eru. Fyrst og fremst
verður það á vegum skóla og fjölmiðla.
Kennsla í íslenzku í skólum verður aukin
og efld að því er varðar mælt mál, fram-
burð og framsögn. Til þess að árangurs
megi vænta þarf að endurmennta kenn-
arastéttina og verður Kennaraháskólinn
að gegna því forystuhlutverki. Fjölmiðl-
um, útvarpi og sjónvarpi, verða falin ný
og stóraukin verkefni, þar sem þeir
verða til fyrirmyndar um meðferð máls-
ins og opna íslenzkar bækur, fornar og
nýjar, fyrir ungu fólki... íslenzk tunga
á í vök að verjast. Enn mun að henni
sótt af auknu afli þegar grúi vígahnatta
tekur að sveima yfir höfðum okkar og
spú yfir okkur lágmenningu ómældri á
erlendum tungum. En — það hefir áður
verið sótt að íslenzkri tungu ...“
Crymogæa
Allt leiðir þetta hugann að nýút-
kominni bók sem hlýtur að teljast hnýsi-
legur viðburður á bókamarkaði nú fyrir
jólin. Það er Crymogæa eftir Arngrím
Jónsson lærða, þættir úr sögu íslands,
í þýðingu Jakobs Benediktssonar sem
einnig samdi inngang og skýringar.
Arngrímur lærði samdi rit sín gegn
erlendu slúðri um ísland. Þau voru mikil
kynningarrit um sögu íslands og menn-
ingararfleifð og þau höfðu mikil áhrif á
sínum tíma. Það var kominn tími til að
almenningur kynntist Crymogæu, þessu
stórmerka riti og miklu málsvörn fyrir
ísland og íslendinga. En ritið er ekki
sízt áskorun til okkar sjálfra. Ef við
drögum réttar ályktanir af þessu hug-
sjónastarfi Arngríms lærða ætti okkur
ekki að verða skotaskuld úr að lifa af
þá válegu tíma og þær ógnlegu hættur
sem að steðja. Tvö stórskáld, Bjarni
Thorarensen og Bólu Hjálmar, fullyrtu
á sínum tíma að betra væri að landið
sykki í sjó en það glataði einkennum
sínum og arfi. Yrði erlendri tízku að
bráð. Þetta eru stór orð en íhugunarefni,
ekki sízt nú. Arngrímur Jónsson skrifar
sérstakan kafla um tunguna. Menn ættu
að kynna sér hann. Þar segir hann m.a.:
„Samskipti við útlendinga hafa ekki
aðeins spillt tungu Norðmanna nú á
dögum (Crymogæa var samin á latinu
og kom út 1609; innskot) heldur svift
þá henni (aðrir skuli líta í eigin barm).
Frægir höfundar segja eitthvað svipað
um ltalíu og Grikkland þar sem tung-
urnar varðveittust óspilltar og dreifðust
um allan heim. En síðan, eftir að Skýþar
og Gotar réðust inn í þessi lönd, varð á
tungunum þvílík breyting að hvorki Róm
né Aþena nútímans virðast hafa átt sér
nokkra fortíð ...“
Eigum vér fortíð — eður ei?