Morgunblaðið - 08.12.1985, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. DESEMBER1985
39
nöfn þeirra eru við kennd. “En
allir voru þeir eins vísir til að taka
börn þau er hrinu mjög, eða voru
á annan hátt óstýrilát," segir Jón
Árnason í þjóðsögum sínum.
Þá ályktun að jólasveinarnir
hafi verið níu talsins draga menn
m.a. af þessari þulu sem til er í
nokkrum gerðum:
Jólasveinar einn og átta
ofan komu af fjöllunum.
í fyrra kvöld, þá fór ég að hátta,
þeir fundu hann Jón á Völlunum.
Andrés stóð þar utan gátta,
þeir ætluðu að færa hann tröllunum.
Bn hann beiddist af þeim sátta,
óhýrustu köllunum,
ogþávarhringt
öllumjólabjöllunum.
Tveir hópar jólasveina
Þegar Jón Árnason fór að safna
þjóðsögum um miðja síðustu öld,
komu í ljós tveir hópar af jóla-
sveinum. í fyrstu útgáfu af þjóð-
sagnasafni hans birtust nöfn
þrettán jólasveina úr öðrum hópn-
um. Þessi nöfn eru þau sem fest
hafa í sessi. Þau eru hér nefnd í
þeirri röð sem jólasveinarnir eru
sagðir koma til byggða: Stekkjar-
staur, Giljagaur, Stúfur, Þvöru-
sleikir, Pottasleikir, Askasleikir,
Faldafeykir, Skyrgámur, Bjúgna-
krækir, Gluggagægir, Gáttaþefur,
Ketkrókur og Kertasníkir.
Hundrað árum seinna var svo
prentaður hinn helmingur safns-
ins og sáust þá nöfn hinna jóla-
sveinanna í fyrsta skipti á bók.
Það voru töluvert fleiri nöfn: Tífill
eða Tífall, Tútur, Baggi, Lútur,
Rauður, Redda, Steingrímur,
Sledda, Lækjaræsir, Bjálminn
sjálfur, Bjálmans barnið, Litli-
pungur, Örvadrumbur, Hnútur,
Bjálfinn, Bjálfans barnið, Bita-
hængir, Froðusleikir, Syrjusleikir.
Árni Björnsson segir að áþekk
nafnaromsa hafi fundist í sænskri
nafnaþulu og auk fyrrgreindra
nafna hafi fleiri jólasveinanöfn
komið fram í dagsljósið.
Breytt útlit jólasveinanna
Eins og fyrr segir var farið að
efast um að jólasveinarnir væru
synir Grýlu og þeir voru ekki taldir
mannætur þegar komið var fram
á 19. öldina. Einnig breyttust
hugmyndir manna um útlit jóla-
sveinanna eftir því sem tíminn
leið. Fyrst voru þeir taldir einna
líkastir tröllum, en síðar var farið
að líta á þá í mannsmynd og voru
þeir þá álitnir luralegir og ljótir.
Myndir Tryggva Magnússonar sem
birtust með jólasveinakvæði Jó-
hannesar úr Kötlum árið 1932
endurspegla þessar hugmyndir og
hafa án efa átt þátt í að festa þá
ímynd í sessi um nokkurt skeið.
Þar eru jólasveinarnir þrettán
talsins, allir þeir sem nefndir voru
í þjóðsögum Jóns Árnasonar að
undanskildum Faldafeyki, en í
hans stað var Hurðaskellir.
í jólasveinakvæði Jóhannesar úr
Kötlum er þeim lýst hverjum og
einum í þeirri röð sem þeir áttu
að koma til byggða:
Stekkjarstaur kom fyrstur
stinnureinsogtré.
Hann laumaðist í fjárhúsin
oglékábóndansfé.
Giijagaurvar annar,
með gráa hausinn sinn.
Hann skreið ofan úr gili
og skaust í fjósið inn.
Árni Björnsson segir að um
miðja þessa öld hafi orðið „eins
konar þjóðarsátt um jólasveinana"
og tengir það við útkomu jóla-
sveinakvæðis Jóhannesar úr Kötl-
um með teikningum Tryggva
Magnússonar. Útvarpið er einnig
talið eiga sinn þatt í því að við-
halda ímynd jólasveinanna úr
þjóðsögunum. Fljótlega eftir að
það tók til starfa varð heimsókn
jólasveinsins eitt aðaltilhlökkun-
arefni barnanna í jólabarnatím-
unum.
Þessi jólasveinn var þó allt öðru
vísi klæddur en jólasveinarnir
voru áður, hann var í rauðri síðri
hempu eins og alþjóðlegi jóla-
sveinninn, bústinn og rjóður í
vöngum. Jólasveinninn var ekki
lengur hrekkjóttur eða illkvittinn.
Hann var góðlegur en frekar utan
gátta, bjó upp til fjalla og hafði
ekki sett sig inn í öra þróun í tækni
og var hissa á erlinum og hraðan-
um í borginni. Þetta eru þeir jóla-
sveinar sem börnin þekkja í dag,
þeir eru vinir barnanna, færa þeim
gjafir, syngja fyrir þau og segja
þeim sögur. Árni Björnsson segist
telja að þarna eigi kaupmanna-
stéttin án efa mikinn hlut að máli
með því að nota hinn alþjóðlega
jólasvein í auglýsingum og öðru
slíku.
„Á sama tíma færðust jólatrés-
skemmtanir einnig mikið í aukana
og þar komu fram jólasveinar. Þó
þeim svipaði kannski ekki svo
mjög til gömlu jólasveinanna var
alltaf ljóst að um var að ræða einn
úr hópi þeirra bræðra, annað hvort
níu eða þrettán," segir Símon. Og
svo áttu þeir allir sín rammís-
lensku nöfn, sem hafði ekki svo
lítið að segja þegar áhrifa tók að
gæta erlendis frá, bæði frá al-
þjóðlega jólasveininum og litla
Jólanissanum" frá hinum Norð-
urlöndunum.
„Jólanissar“ hinna
Norðurlandanna
„Litli norræni Jólanissinn"
hefur upphaflega verið einhvers
konar búálfur. Ættir hans má
rekja til þess að fyrsti ábúandí
hverrar jarðar var heygður í land-
areigninni og var því trúað að
hann stæði einhvers konar vörð
um þá sem eftir lifðu og bjuggu
þar. Ýmsir siðir og venjur tengjast
þessum „nissum". Þeim var til
dæmis færður matur á jólanótt og
þeir hefndu sín hressiiega ef ábú-
endur ætluðu sér að ganga fram
hjá þessum siðum. Nauðsynlegt
var að sýna þeim hæfilega virðingu
og smám saman þróaðist út frá
þessu einhvers konar verndar-
hlutverk þessara „nissa“,“ segir
Símon. Hann segir að þeir hafi
verið skæðir ef eitthvað var gert
á hluta þeirra og ýmsar sögur
hafi spunnist um þá. Þeir voru
hins vegar blíðlyndir ef vel var
farið að þeim þó ekki á sama hátt
og hinn alþjóðlegi jólasveinn, heil-
agur Nikulás.
fsland er oft nefnt sem heim-
kynni hins alþjóðlega jólasveins,
hann er í það minnsta talinn eiga
heima á norðurhveli jarðar. „Upp-
haflega var það þó ekki svo þvi
sögurnar um heilagan Nikulás má
rekja til borganna Mýra og Patara
í Litlu-Asíu þar sem hann kvað
hafa lifað og starfað sem biskup á
fjórðu öjd,“ segir Símon. Eftir
dauða Nikulásar var hann gerður
að dýrlingi katólsku kirkjunnar og
frægð hans í Evrópu óx mjög eftir
að ítalskir kaupmenn stálu jarð-
neskum leifum hans og fluttu þær
til Bari á Ítalíu árið 1087. „Hann
varð svo einn dáðasti dýrlingur
miðalda, talinn einn helsti vernd-
ari fátækra og sjómanna. Einnig
var hann talinn barnavinur hinn
mesti. Nikulásmessa er haldin há-
tíðleg víða í Evrópu, en hún er 6.
desember. Menn trúa því að á
þessum degi birtist hann og um-
buni góðu börnunum með gjöfum
og hegni þeim vondu. Á táknmynd
hans er hann sýndur með gjöf í
annarri hendi og hrísvönd í hinni.
Rauða jólasveinshempan á rót sína
að rekja til biskupsskrúða Niku-
lásar."
Það voru svo Hoilendingar sem
fluttu Sinterklaas, eins og hann
var kallaður þar í landi, með sér
til Bandaríkjanna á 17. öldinni.
Þar var hann kallaður Santa Claus
og náði brátt afar miklum vinsæld-
um. „Nokkrar breytingar urðu á
háttum hans þar. Hann hætti til
dæmis að færa börnum gjafir á
Nikulásmessu 6. desember, en
færði þeim í staðinn gjafir á jólun-
um. Þessi jólasveinaímynd breidd-
ist svo ört út með aukinni tækni
og hraða og dyggum stuðningi
kaupmannastéttarinnar", segir
Símon. „Hún hefur fengið íslensku
jólasveinana til að skipta um föt
og þeir hafa mildast þó hin sérís-
lensku einkenni, svo sem nöfnin,
fjölskyldutengslin og heimkynnin
haldist enn.“
Texti: Elísabet Jónasdóttir
Ljósmyndir: Árni Sæberg og
Júlíus Sigurjónsson
MAGNASONIC
MVR-220

SSI
FRÁDÆR
MYND,
GÆÐI
Verð aðeins
kr. 47.405.-

Gunnar Ásgeirsson hf. ,
Suóurlandsbraut 16 Sirm 9135200 0Zs$*~ I

í hádeginu
hraðréttaborð alla daga nema sunnudaga.
Kaffihlaðborð
alla daga.
Leigjum út 2 veislusali (30—50 manns),
50—100 manns)
Húsmæður!
Tökum að okkur að baka bæði smákökur
og terturviðöll tækifæri.
<o
Stríð
fyrir
ströndum
ísland í síðari
heimssty rj öldinni
eftir
Þór Whitehead
Önnur bókin í ritröð um
samskipti íslendinga við stórveldin
og hernaðargildi landsins í
heimsstyrjöldinni 1939 til 1945.
Hér er gerð grein fyrir aðdragand-
anum, 1933 til 1939 og verður
frásögnin því rækilegri sem nær
dregur styrjöldinni.
Samkvæmt íslenskri hefð á
sagnfræði að vera í senn til
fróðleiks og skemmtunar. Það
hefur Þór Whitehead, sagnfræð-
ingi, tekist í þessari athyglisverðu bók.
M,wwnkM«
Island I sóan
hatmsstfflOM
fyrí? strönclum
BOK
AUÐVTTAÐ
ALMENNA BÖKAFELAGID, AUSTURSTRÆTl 18. SlMI 25544