Morgunblaðið - 08.12.1985, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. DESEMBER1985
25
Twain á gamalsaldri.
Á>

C- /ite- y
s'
* > »•

* **t L* *
C'
fi- <.,+■■■ /C*^
t „ H sý r
/ ^C* /<^A /Jxl- /i. <e j/
V X # 'W-**-'-*- j **"**•“/% *•<
^ Y j, t i
« ? /&* '
J$e*i
/
;*. .i' »*. C- *
/ /
«*** -r
**
,.«r
* r

J A *+ *
/' »»t/ 4Í r •*■ /••“*,
^ y ‘3ST’ ‘ ' j'..
«« Ai ' V *t * **'
hrífandi persónuleika sinn að hann
varð einn fárra bandarískra rit-
höfunda síns tíma, sem höfðu dá-
góðar tekjur og urðu heimsfrægir.
„Gyllti tíminn“
Eftir útgáfu „Roughing It“
(1872), frásagnarinnar af reynslu
hans í Vesturríkjunum, sendi hann
frá sér (ásamt Charles Dudley
Warner) háðsádeilusöguna „Gylli-
öldina“ („The Gilded Age“), sem
tímabilið 1865-1900 var nefnt eftir
vegna þess hve auðmenn í Banda-
ríkjunum bárust mikið á. (Warner,
sem var ritgerðasmiður og vinur
Twains í Hatford, á lítið í verkinu
og honum er eignaður lélegasti
hluti þess).
Bókin er ekki talin sanngjörn
lýsing á pólitískri spillingu þess-
ara ára. Um hana hefur einnig
verið skrifað að engin bók sé eins
viðkunnanleg og hræðileg í senn.
Að dómi eins gagnrýnanda, sem
taldi Twain hvort tveggja í senn,
bezta og versta rithöfund Banda-
ríkjamanna, mátti segja það sama
um megnið af verkum hans.
Væmni er að hans dómi megingall-
inn við „The Gilded Age“, en frá-
bær endursköpun bandarísks mál-
fars aðalkosturinn.
Twain hafði áður sýnt snilli sina
að þessu leyti í „Jumping Frog“
og „Roughing It“, en umræddur
gagnrýnandi taldi að hann hefði
hvergi náð eins mikilli fullkomnun
Bréfið sem Mark Twain skrifaði um
blökkustúdentinn Warner T. McGu-
inn (t.v.)
í þessari list sinni og í „The Gilded
Age“, jafnvel ekki í „Stikilsberja-
Finni“ og í „Life on the Miss-
issippi", sem kom út 1883. Hann
segir hins vegar að hafi alþýðumál
frelsað hann hafi menning og saga
verið honum fjötur um fót og benti
á verk hans um þau efni (aðallega
„Connecticut Yankee").
Tilfinningar og kynlíf koma lítið
við sögu í bókum Twains. Annar
gagnrýnandi segir að í staðinn
fjalli hann um peninga og skrifi
„nokkurs konar klám um dollar-
ann“. Hann taldi „Gilded Age“
„hrikalegustu árásina á lýðræði,
sem bandarískar bókmenntir
hefðu upp á að bjóða“. Aðrir telja
ádeilu Twains í bókinni „ástúðlega
og oft þunna“ og segja að hann
hafi laðazt að „öllum þrjótum í
heiminum, ef þeir hefðu ekki verið
skinheilagir i þokkabót".
Einum slíkum þrjót er lýst i
„The Gilded Age“, en hann hefur
það sér til málsbóta að hann er
öldungadeildarþingmaður. Þegar
blað segir frá innbrotsþjófi, sem
hafi eitt sinn setið í fangelsi og
eitt sinn setið á þingi sendir þjóf-
urinn blaðinu leiðréttingu: „Síðari
staðhæfingin er röng og mjög
ósanngjörn í minn garð.“
Margar fleiri bækur eftir Twain
Tom Sawyer segir ad þeir kunni
ekki að mála girðinguna og fær þá
til að gera það fyrir sig, þar sem
hann nennir því ekki sjálfur.
komu út á þessum árum, þeirra á
meðal ferðabókin „A Tramp Abro-
ad“ (1879) og skáldsagan „The
Prince and the Pauper". „Tom
Sawyer" kom út 1876 og meistara-
verk hans, „Stikilsberja-Finnur",
1885. Hann sendi einnig frá sér
„Sketches: New and 01d“ 1875.
Gjaldþrota
Á árunum 1885 til 1900 tók
Twain þátt í áhættusömum fyrir-
tækjum í gróðaskyni með hörmu-
legum afleiðingum og sendi frá sér
fátt annað merkilegt en „A
Connecticut Yankee“ (1889) og
„Pudd’nhead Wilson (1894).
Twain lagði of mikið fé í út-
gáfufyrirtæki og sjálfvirka setn-
ingarvél, steypti sér í miklar
skuldir og neyddist til að loka húsi
sínu í Hartford 1891 og flytjast
ásamt fjölskyldu sinni til Evrópu.
Þremur árum síðar varð hann
gjaldþrota. Hann gat talað af eigin
reynslu þegar hann sagði: „í
tvenns konar aðstæðum ætti eng-
inn að braska: þegar hann hefur
ekki efni á því og ekki heldur þegar
hann hefur efni á því.“
Til þess að rétta við fjárhaginn
fór hann í fyrirlestraferð um heim-
inn og gat greitt skuldir sínar að
henni lokinni. Þegar hann kom til
Englands úr ferðinni 1896 frétti
hann að eftirlætisdóttir sín, Susy,
hefði látizt úr heilahimnubólgu og
fylltist svo mikilli sorg og örvænt-
ingu að minnstu munaði að hann
truflaðist. Ein af síðustu bókum
hans „The Man That Corrupted
Hadleyburg“ (1899), ber vott úm
þá miklu svartsýni, sem greip
hann.
Á árunum eftir fyrirlestraferð-
ina efnaðist Twain vel á ný og
komst aftur í andlegt jafnvægi.
Hann var ákaft hylltur þegar hann
sneri aftur til Bandaríkjanna 1900
og naut mikillar hylli þau ár sem
hann átti eftir ólifuð.
Hann varð frægur fyrir baráttu
gegn óréttlæti og heimsveldis-
stefnu og vitnað var í fleyg orð
hans um hin margvíslegustu mál-
efni. Hann taldi að hann hefði náð
hátindinum á ferli sínum þegar
hann var gerður að heiðursdoktor
í bókmenntum við háskólann í
Oxford 1907 (ásamt Rudyard Kipl-
ing).
Kona hans lézt 1904 og næstelzta
dóttir hans 1909. Samuel Clemens
andaðist 21. apríl 1910 í Redding,
Connecticut, þar sem hann hafði
reist sveitasetur í ítölskum stíl á
hæðarbrún, að miklu leyti fyrir fé,
sem hann fékk greitt fyrir sjálfs-
ævisögu sína og var birt sem fram-
haldssaga.
Goðsögn
Á 150 ára afmælinu er Twains
hvergi eins hlýlega minnzt og í
heimabænum Hannibal, Missouri.
íbúarnir hafa staðið dyggan vörð
um minningu hans og um leið
hagnazt vel á tengslum sínum við
hann. Stór hluti tekna bæjarbúa,
28 miiljónir punda, stafar af þeim.
Veitingastaðir, tjaldstæði, verzl-
anir, almenningsvagnar og fljóta-
bátur í Hannibal heita eftir Twain
og söguhetjum hans.
Æskuheimili skáldsins hefur
verið vandlega varðveitt. í safni
við hliðina eru ýmsir munir hans,
m.a. pípur, ritvél, frumútgáfur,
hárlokkar og hempa, sem hann
klæddist þegar hann var gerður
að heiðursdoktor í Oxford.
Becky Thatcher, vinkona Tom
Sawyers, bjó handan götunnar og
svefnherbergl hennar er til sýnis.
Hún hét réttu nafni Laura Hawk-
ins. Hún lézt 1928 og bæði nöfnin
eru letruð á grafstein hennar. I
húsinu er nú bókaverzlun, sem ber
nafn hennar.
Á hverju ári eru drengur og
stúlka úr bænum valin til að vera
Tom og Becky við hátíðleg tæki-
færi og sérstök Tom Saweyrs-vika
Stikilsberja-Finnur. Teikning eftir
Edward Windsor Kemble úr fyrstu
myndskreyttu útgáfu bókarinnar.
eykur ferðamannastrauminn til
bæjarins.
Sá Twain, sem er dýrkaður í
heimabæ hans, er hvítklæddi rit-
höfundurinn með hvíta yfirskegg-
ið, kímniskáldið sem hafði alltaf
hnyttiyrði á takteinum og höfund-
ur „flakkarasagnanna", þar sem
áhyggjulaust líf er vegsamað og
laðaðar eru fram minningar um
friðsæla, unaðslega og horfna
Ameríku - Ameríku smábæja og
hlýlegra sveita, áður en land-
búnaður komst í kreppu og áður
en kaupsýslumenn, fjármálamenn
og verkamenn sameinuðust í stór
samtök, sem urðu að bákni. Það
er með öðrum orðum goðsögnin
um Twain, sem er dýrkuð. Þjóð-
félagsgagnrýni hans hefur horfið
í skugga ljúfsárs söknuðar.
Ádeiluskáld
Twain er mjög misskilinn rit-
höfundur. Eins og Jonathan Swift,
höfundur „Gúllívers í Putalandi",
er hann kunnastur fyrir eina
merka bók, sem er í aðra röndina
ævintýra- eða furðusaga fyrir
börn. Fólk telur sig þekkja hana,
þótt það þekki hana í rauninni
ekki.
í raun og veru var Twain napur
háðfugl, sem gerði sér heldur
ömurlegar hugmyndir um mann-
kynið. Hann var nánast mann-
fjandsamlegur og notaði kímni-
gáfu sína fyrir vopn og til varnar
gegn heimsku.
„Stikilsberja-Finnur" er hörð
árás á „siðmenntuð" verðmæti,
óráðvendni, sýndarmennsku,
græðgi og kaldranalegt kapphlaup
um peninga, sem þeim fylgja.
Twain unni Ameríku vegna þeirrar
vonar og þeirra möguleika, sem
nýtt þjóðfélag færði, en varð fyrir
vonbrigðum þegar til skjalanna
kom: nýtt, stigskipt kerfi byggt á
kynþáttastefnu, trúarbrögðum og
stéttaskiptingu.
Svartsýni Twains jókst við
hverja bók sem hann ritaði eftir
að „Stikilsberja-Finnur" kom út.
Hann fyrirliti áreiðanlega margt
I Bandaríkjunum nú á dögum, ef
hann væri á lífi, og óvíst er hvort
Tom Sawyer kynni vel við sig.
Um 6-7 milljónir Bandaríkja-
manna undir 13 ára aldri eru
„lyklabörn", sem koma heim að
tómum húsum. Mörg þeirra eru
hrædd og loka sig inni, leika sér
að tölvum eða glápa á sjónvarp.
Tom og Betsy ársins 1985 mundu
líklega ekki kynnast og leika sér
líklega ekki saman.
Ef nútíma-Tom gerði uppreisn
eins og Tom 1885 og skrópaði,
væri það fyrsta skrefið á brautinni
til eiturlyfja, glæpa og sjálfs-
morða, sem færast í vöxt meðal
ungs fólks í Bandaríkjunum, þótt
líkurnar á þessu færu eftir því
hvar hann ætti heima (fjarvistir
í Washington eru t.d. 12%). En
þrátt fyrir ótta og öryggisleysi
komast svo mörg bandarísk börn
vel til manns að furðu sætir.
Sakaður um kynþáttahatur
Fjölskylda Twains átti þræla og
því hefur lengi verið haldið fram
að kynþáttahatur komi fram í
„Stikilsberja-Finni“ og höfundur-
inn sé kynþáttahatari, þótt margir
fræðimenn, hvítir jafnt sem svart-
ir, hafi haldið uppi vörnum fyrir
bókina - og bent á að hún sé klass-
ískt verk og hvöss og háðsk árás
á hleypidóma.
Stundum hefur „Stikilsberja-
Finnur" verið bannaður vegna þess
að talað er um „niggara" í bókinni.
Yfir henni hefur verið kvartað allt
frá því almenningsbókasafn í
Brooklyn bannaði hana 1905 á
þeirri forsendu að hún væri
„hreint rusl“ og gæfi slæmt for-
dæmi vegna ruddalegs orðalags.
„Tom Sawyer" var einnig bann-
aður þá, en síðan hefur „Stikils-
berja-Finnur“ oftar orðið fyrir
barðinu á kvörtunum foreldra,
kennara og háskólamanna um að
í bókinni sé of lítið sé gert úr
blökkumönnum.
Þessi hópur hefur verið fámenn-
ur, en farið stækkandi, og „Stikils-
berja-Finnur“ hefur sætt sérstak-
lega hörðum árásum á síðari árum