Morgunblaðið - 21.12.1985, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLADIÐ, LAUGARDAGUR 21. DESEMBER1985
Pálmi Jónsson formaður fjárveitinganefndan
Rætur fjárlagavandans
Kafli úr þingræðu við
Miklir erfiöleikar
Væntanlega dylst engum að á
síðustu árum hafa erfiðleikar farið
vaxandi við það að ná saman
endum við afgreiðslu fjárlaga og
í ríkisbúskapnum. Þessi staöreynd
haggast ekki við það, þó vel hafi
tekist til um afkomu ríkissjóðs á
árinu 1984. Þá var vissluega mjög
sparsamlega haldið á málum varð-
andi ríkisútgjöld, en það gerðist
líka að óraunsæjar, erlendar lán-
tökur ollu þenslu í efnahagskerf-
inu, sem átti verulegan þátt í að
auka tekjur ríkissjóðs umfram það
sem gert hafði verið ráð fyrir.
Það frumvarp, sem hér er til 2.
umræðu, og öll vinna fjárveitinga-
nefndar við undirbúning að af-
greiðslu fjárlaga bera merki þess-
ara erfiðleika í ríkari mæli en
nokkru sinni fyrr. Sumir láta svo
sem orsakir þessara erfiðleika séu
tiltölulega einfaldar og þeirra sé
að leita hjá núverandi hæstvirtri
ríkisstjórn og jafnvel hjá einstök-
um ráðherrum. Aðrir tala um
einfalda lausn á þessum málum
öllum og standa á götuhornum og
hrópa á niöurskurö ríkisútgjalda.
Þrenns konar rætur
Ég ætla mér ekki þá dul að
greiða hér í sundur alla þá þætti,
sem sameiginlega hafa orðið til
þess að valda þeim miklu erfiðleik-
um sem nú er við að fást í fjármál-
um ríkisins. Að minni hyggju eiga
þeir sér þó einkum þrenns konar
rætur. í fyrsta lagi áföll þjóðar-
búsins, sem hófust á miðju ári
1982, með minnkandi þjóðarfram-
leiðslu og þjóðartekjum. í öðru
lagi utgjöld ríkisins og þjóðar-
búsins umfram efni á ýmsum
timum, sem leitt hafa til sívaxandi
greiðslubyrði vegna vaxta og af-
borgana. í þriðja lagi sú pólitíska
stefna okkar íslendinga, sem borin
hefur verið uppi af ýmsum ríkis-
stjórnum og Alþingi í langan tíma,
að koma hér upp þjónustukerfi á
vegum hins opinbera, velferðar-
kerfi, sem líkist því sem best gerist
hjá hinum auðugustu þjóðum.
Þessir þrír þættir eru að mínum
dómi veigamestir af ýmsum fleiri,
sem eru undirrót þeirra miklu
erfiðleika sem við stöndum
frammi fyrir f fjármálum ríkisins
um þessar mundir. Ég mun þá
fara örfáum orðum um hvern
þessara þriggja þátta fyrir sig.
Áföllin og ríkissjóöur
Við 2. umr. fjárlaga fyrir ári
gerði ég grein fyrir því í samræmi
við upplýsingar frá starfsmönnum
Þjóðhagsstofnunar, á hvern hátt
áföllin í þjóðarbúskapnum, sem
hófust á miðju ári 1982, hefðu
komið fram í tekjutapi ríkissjóðs.
Niðurstaða þeirra athugana var,
að ríkissjóður hefði að sínum hluta
tekið á sig þessi áföll þjóðarbúsins
eða sem svaraði 2.800 millj. kr.
tekjurýrnun, en jafnframt hefði
verið gefið eftir af skatttekjum
ríkissjóðs samkv. ákvörðun ríkis-
stjórnarinnar um 1.200 millj. kr.,
þannig að í heild var þessi tala
nálægt 4 milljarðar kr.
Þess er naumast að vænta, að á
þessum niðurstöðum hafi orðið
miklar breytingar á því ári sem
síðan hefur liðið, þó vissulega hafi
greiðst nokkuð úr með þjóðarfram-
leiðslu og þjóðartekjur, þá er það
litlu meira en svo, að þessar
magntölur hafi staðið í stað milli
ára miðað við mannfjölda. Þetta
er hér rifjað upp til þess að minna
á það tekjutap sem ríkissjóður
hefur orðið fyrir af þessum sökum.
Vextir og afborganir
Varðandi annan liðinn þykir
mér rétt að vekja athygli á því
aðra umræðu fjárlaga
hversu vaxta- og afborgana-
greiðslur ríkissjóðs aukast ár frá
ári og eiga veigamikinn þátt í þeim
erfiðleikum sem nú er við að fást
i ríkisfjármálum. Rétt er að minna
á, að hér er um greiðslur að ræða
sem ekki er hægt að fresta. Breytt
framsetning fjárlagafrumvarps
fyrir árið 1986 gerir samanburð
við fyrri ár erfiðari. Hins vegar
liggja þessar tölur ljóst fyrir mið-
að við eldri framsetningu á
A-hluta ríkissjóðs. Samkvæmt því
myndu vextir og afborganir nema
4.595 millj. kr. árið 1986, en í ár
eru þessar greiðslur áætlaðar 3.490
millj. kr. Aukningin stafar að
verulegum hluta af því, að áætlun
um sölu Kröfluvirkjunar er miðuð
við það, að ríkissjóður yfirtaki
allar skuldir hennar og eru endur-
greiðslur af þeim áætlaðar alls um
969 millj. kr. á árinu 1986.
Rétt er að geta þess að gert er
ráð fyrir að selja Kröfluvirkjun
fyrir 1170 millj. kr. með útgáfu
skuldabréfs, sem ríkissjóður fær
fyrstu greiðslu af á árinu 1986 og
er hún áætluð 95 millj. kr.
Árið 1981 voru vextir og af-
borganir ríkissjóðs alls 434 millj.
kr., árið 1983 var þessi tala komin
upp í 2.075 millj. kr. og reiknað
er með á sambærilegri uppsetn-
ingu að á næsta ári verði þessi
tala komin upp í 4.595 millj. kr.,
eins og áður sagði. Raungildis-
hækkun þessara gjalda nemur
u.þ.b. 102% á tímabilinu 1981 til
áætlunar 1986.
Rétt er að vekja athygli á því
að hér er ekki eingöngu um greiðsl-
ur af skuldum ríkissjóös að ræða,
sem teknar hafa verið til að mæta
fjárþörf hans, því hann hefur á
undanförnum árum yfirtekið
skuldir af framkvædum til að
mynda við byggðalínur, virkjana-
rannsóknir auk Kröflu, sem áður
er getið.
Þá þykir mér rétt að vekja at-
hygli á því að samkvæmt þeirri
uppsetningu sem nú er á fjárlaga-
frumvarpinu eru brúttó-útgjöld
ríkissjóðs vegna vaxta og afborg-
ana á næsta ári áætluð 7.184 millj.
kr. Að vísu er áætlað að á móti
komi innheimtir vextir og afborg-
anir sem nema 4,7 milljörðum kr.
Eigi að síður er ljóst að fjármagns-
útgjöld eiga nú orðið veigamikinn
þátt í þeim erfiðleikum sem við
er að fást, þegar ná skal endum
saman í ríkisbúskapnum.
Félagsleg þjónusta
Þá kem ég að þriðja og síðasta
meginþætti þessara mála.
Á undanförnum árum og áratug-
um höfum við íslendingar verið
að byggja upp félagslega þjónustu
á vegum ríkisins í líkingu við það,
sem gerist hjá þeim þjóðum sem
hvað auðugastar eru og gera mest-
ar kröfur í þessum efnum. Einu
nafni má nefna þetta velferðar-
kerfi. Okkur hefur orðið vel ágengt
í þessum efnum og á ýmsum svið-
um njóta fslendingar mikils fé-
lagslegs öryggis og góðrar heil-
brigðisþjónustu og menntunar og
svo dæmi sé tekið þá er heilbrigðis-
þjónustan í því horfi hér á landi
að við fslendingar lifum nú orðið
hvað lengst allra í heiminum.
Allt er gott um þetta að segja í
sjálfu sér og ákjósanlegt að geta
búið sem allra best að borgurunum
hvað þessi atriði snertir. Hér hafa
allir flokkar unnið að og margar
ríkisstjórnir á liðnum árum.
Á síðustu árum hafa útgjöld til
svokallaðra velferðarmála farið
enn vaxandi sem hlutfall af út-
gjöldum ríkissjóðs. Þannig hefur
hlutdeild þeirra vaxið í ríkisút-
gjöldum til að mynda frá árinu
1983—1985 um 3,6% á sama tíma
sem til að mynda vaxta- og af-
borgunargreiðslur hafa einnig
þyngst mjög. Er þá átt við mennta-
Pálmi Jónsson
mál, menningarmál og kirkjumál,
heilbrigðismál, tryggingamál og
félagsmál, sem ég hef leyft mér
að kalla hér einu nafni velferðar-
mál. Það er tiltölulega sjaldan sem
stjórnmálamenn leyfa sér að láta
uppi áhyggjur sínar yfir því hvert
stefni í þessum efnum, hvort þær
undirstöður sem þjóðfélagið hvílir
á geti risið undir sívaxandi út-
þenslu þessa félagslega kerfis.
Augljóst ætti þó að vera að haldi
þetta kerfi áfram að auka hlut-
deild sína í ríkisútgjöldum ásamt
vaxtagreiðslum og afborgana-
greiðslum verður eitthvað annað
að þoka. Þetta sjáum við gerast
nú á síðustu árum.
Að minnsta kosti er það svo, að
þessi mál valda mér nokkurri
umhugsun og ekkert síður fyrir
það, þó að ég heyri iðulega virta
alþingismenn halda fram nauðsyn
þess að verja velferðarkerfið og
hrósa sér af því að það hafi ekki
verið skert.
Svo mælti talsmaður
AlþýÓubandalags
Til eru þó fleiri en ég, sem hafa
nokkrar áhyggjur af mikilli
úþenslu velferðarkerfisins og hafa
látið það koma fram opinberlega.
Þessu til staðfestingar langar mig
til þess að vitna í þann alþingis-
mann, sem lengst allra núlifandi
þingmanna hefur sýslað um fjár-
mál ríkisins af hálfu Alþingis, án
þess þó nokkru sinni að setjast á
ráðherrastól. Hér á ég við háttvirt-
an 5. þm. Reyknesinga, Geir Gunn-
arsson, en hann hefur nú senn
setið 23 ár í fjárveitinganefnd. í
ræðu sem þessi ágæti samstarfs-
maður minn í fjárveitinganefnd
flutti fyrir 4 árum við afgreiðslu
fjárlaga fyrir árið 1982 sagði hann
m.a. orðrétt, með leyfi hæstvirts
forseta.
„En skyldi samt sem áður ekki
vera orðið tímabært að huga að
því hver er stefnan í þjóðfélaginu
með rekstrarútgjöldum ríkissjóðs
og lesa þann mæli sem fjárlög eru
i þeim efnum. Við höfum á undan-
förnum árum í mjög ríkum mæli
notað verulegan hluta af afrakstri
þjóðarbúsins til að byggja upp
þjónustustofnanir og efla hvers
kyns þjónustu og félagsleg rétt-
indi. I þeim efnum hefur markið
verið sett hátt og fyrirmyndir sótt-
ar til þeirra þjóða sem ríkastar
eru og gera mestar kröfur."
Enn sagði háttvirtur þingmaður
í þessari sömu ræðu:
„Undirstaða allrar getu til að
standa undir félagslegri þjónustu
í landinu, hvort heldur er í skóla-
málum, heilbrigðismálum eða öðr-
um efnum er verðmætasköpunin í
þjóðfélaginu, undirstöðufram-
leiðslan, og því aðeins er unnt að
auka sífellt við þjónustuþættina
að verðmætaöflun aukist að sama
skapi, eða í einhverju sé dregið úr
þeirri sóun sem kann að eiga sé
stað á ákveðnum sviðum, t.d. í
verslun hér á höfuðborgarsvæðinu.
Ef við leggjum fjármagnið fyrst
og fremst í þjónustustofnanir án
þess að efla grundvallarfram-
leiðsluna veltur þessi sístækkandi
yfirbygging fyrr eða síðar, hversu
nauðsynlega og óhjákvæmilega
sem menn telja hana. Hún stendur
ekki ein sér.“
Eftir að háttvirtur þingmaður
hefur drepið á útþenslu nokkurra
slíkra félagslegra liða segir hann
enn, með leyfi forseta:
„Allt þetta sem hér hefur verið
nefnt eru bætt lífskjör. En á hvern
veg reiknast það þegar borinn er
saman kaupmáttur launa frá einu
tímabili til annars? Eg er ekki að
benda á þessa rekstrarliði sérstak-
lega vegna þess, að ég telji þá ekki
eiga rétt á sér, heldur nefni ég þá
til að mönnum sé ljóst, að það eru
takmörk fyrir því hversu skip
verður hlaðið án þess að menn
stækki það og það eru takmörk
fyrir því hver stóran hlut þjóðar-
teknana við getum notað ár eftir
ár til að auka þjónustuþáttinn, og
þá um leið þjónustuútgjöldin í
framtíðinni án þess að raunveru-
legur verðmætisauki sé fyrir
hendi. Ef við höldum áfram að
hlaða lífsgæðapinklum á skipið, án
þess að stækka það og bæta, gæti
svo farið, ef gáraði sjó, að við
yrðum að kasta einhverju af þess-
um farmi útbyrðis eins og þær
þjóðir eru farnar að gera, sem við
tókum okkur helst til eftirdæmis
þegar leitað var fyrirmynda um
þær ströngu kröfur sem fundust
um þjónustugæði." (Tilvitnun lýk-
ur.)
Undirstaðan
Mér þykir efni til að vitna í þessa
ræðu háttvirts þingmanns, Geirs
Gunnarssonar, ekki síst vegna þess
að reynsla hans og þekking á þess-
um málum er ótvíræð. Svo var
ekki síst á þessum tíma vegna þess
að þá var hann formaður fjárveit-
inganefndar Alþingis.
Það er athyglisvert að ræðan er
flutt í lok eins lengsta hagvaxtar-
skeiðs okkar íslendinga. Þá var
ekki tekið að kræla á þeim áföllum
sem síðar dundu yfir þjóðarbúið
og hófust á miðju ári 1982. Þrátt
fyrir það leyna sér ekki áhyggjur
háttv. þm. Hann bendir réttilega
á að verðmætasköpunin, undir-
stöðuframleiðslan, verði sífellt að
aukast til þess að hægt sé að halda
í við þjónustuútgjöldin. Hann
bendir á að svo gæti farið að eitt-
hvað gáraði í sjó og þá gætum við
ekki sífellt haldið áfram að hlaða
lífsgæðapinklunum á skipið, þjóð-
arskútuna, og svo kynni þá að fara,
og væri raunar óhjákvæmilegt, að
við yrðum að kasta einhverju af
farminum útbyrðis, eins og þær
þjóðir væru þegar farnar að gera,
sem við hefðum tekið okkur helst
til fyrirmyndar um ströngustu
kröfur sem fundust um þjónustu-
gæði.
Ég bið háttvirta alþingismenn
að hugleiða með mér hvað síðan
hefur gerst. Hefur undirstöðu-
framleiðslan, verðmætasköpunin í
þjóðfélaginu, aukist? Nei, svo er
því miður ekki. Síðan þetta var
talað hafa þjóðarframleiðsla og
þjóðartekjur minnkað sem svarar
um 8—10% á mann. Það hefur sem
sagt gárað í sjó, það hefur orðið
öldugangur.
En höfum við valið þann kost,
eins og háttvirtur þm. taldi að
yrði óhjákvæmilegt, að kasta ein-
hverju af lífsgæðafarminum út-
byrðis? Nei, það höfum við ekki
gert. Þvert á móti höfum við haldið
áfram að hlaða lífsgæðapinklun-
um á skipið, jafnvel í sumum
greinum með meiri hraða en fyrr.
Það þarf því engan að undra þó
að nú sé veltingur. Og að þessir
þættir segi til sín með vaxandi
þunga þegar við stöndum frammi
fyrir þeim vanda að ná saman
endum í ríkisrekstri eða afgreiða
fjárlög hér á hinu háa Alþingi.
Háttv. þm. Geir Gunnarsson
nefndi í þessari ræðu sinni nokkur
dæmi um útgjöld til félagslegra
þátta, sem væru mjög að aukast.
Hann nefndi til að mynda greiðsl-
ur til tannlækninga og fæðingaror-
lofs, hann nefndi vissa þætti heil-
brigðismála og hann nefndi Lána-
sjóð íslenskra námsmanna.
Ég mun ekki rekja mörg dæmi
um það hvað síðan hefur gerst. Ég
tek þó tvö dæmi, fyrst um málefni
fatlaðra, kannski vegna þess, að
hér er um ákaflega mikilvæga fé-
lagslega þjónustu að ræða. Þau
mál eru viðkvæm og framlögum á
vegum þessa málaflokks er ætlað
að bæta úr brýnni þörf og oft og
tíðum miklum sársauka. Frá og
með 1981—1985 hafa framlög til
þessa málaflokks nálega þrefald-
ast að raungildi. Og í fárlagafrum-
varpinu nú, sem hér er til umræðu,
er gert ráð fyrir að þau vaxi enn
um 20% að raungildi miðað við
verðlagsforsendur frumvarpsins.
Ég ítreka það að hér er um eitt
hið brýnasta mál að tefla.
Eigi að síður tel ég rétt að
staldra við og athuga hvert við
viljum stefna. Viljum við t.d. auka
útgjöld til þessa málaflokks á
næstu 5 árum þannig að þau þre-
faldist að raungildi, eins og gerst
hefur síðustu 5 árin? Og hvað
annað á þá að víkja eða hvar ætl-
um við að afla tekna? Er til að
mynda ástæða til að endurskoða
þessi lög og gæta að því hvort
eitthvað megi betur fara?
Lánasjóður námsmanna
og fleiri útgjaldaþættir
Lánasjóður ísl. námsmanna bíð-
ur afgreiðslu fjárveitinganefndar
til 3. umræðu. Eigi að síður vil ég
rifja það upp að við umræður um
fjárlagafrv. fyrir ári gat ég þess,
að það væri gott að geta búið veí
að námsmönnum. Én ég benti
jafnframt á nauðsyn þess að
staldra við og hugleiða hversu
langt skyldi ganga og hvort ekki
væri tímabært að endurskoða lög
sjóðsins og reglur um lánveitingar.
Nú er ég enn sannfærðari en fyrr
um að orð mín fyrir ári voru tíma-
bær.
Árið 1982 námu lánveitingar
sjóðsins um 200 millj. kr. Sú tala
hækkaði um 236 millj. kr. eða
118% á árinu 1983 og varð því 436
millj. kr. 1984 námu lánveitingar
635 millj. kr og hækkuðu því um
45,6%. Á þessu ári segja áreiðan-
legar heimildir að til lánveitinga
muni renna 1.098 millj. kr. Eg
endurtek: einn milljarður og 98
millj. kr., og er það hækkun um
463 milljónir króna eða 72,9% milli
ára. Á árunum 1982 til 1985 hækka
því lánveitingar sjóðsins um 450%
en á sama tíma hækkar fram-
færsluvísitala u.þ.b. um 215%.
Lánveitingar sjóðsins hafa því
hækkað um 75% að raungildi á
undanförnum 4 árum.
Skyldi háttvirtan fv. form. fjár-
veitinganefndar hafa órað fyrir
þessari framvindu þegar hann tók
Lánasjóð ísl. námsmanna sem
dæmi í umræðum um fjárlaga-
frumvarpið fyrir árið 1982?
Hér skal ekki um það spáð né
krafist svara. Hitt erum við sam-
mála um, við þessir tveir fjárveit-