Morgunblaðið - 21.01.1986, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. JANÚAR1986
Hvers vegna byrja
unglingar að reykja?
. eftir Ásgeir R.
Helgason
Á íslandi greinast nú árlega 700
ný tilfelli af krabbameinum. Vegna
mikilla framfara í meðferð og við
greiningu, má ætla að tæplega
helmingur þeirra hljóti bata.
Mikið óunnið starf er þó fyrir hönd-
um ef takast á að útrýma krabba-
meinum sem meiriháttar heilbrigð-
isvandamáli. Krabbamein eru mis-
erfið viðfangs eftir því hvar þau
myndast í líkamanum, jafnt með
tilliti til meðferðaroggreiningar.
Þáttur reykinga
Þó margt sé enn óljóst um orsakir
krabbameina, er eitt alveg víst, en
það er að tóbaksreykingar valda
fleiri krabbameinum en nokkur
annar krabbameinsvaidur.
Reykingatengd krabbamein eru
því miður í hópi þeirra krabbameina
sem hvað erfíðust eru viðureignar
og lætur nærri að 9 af hveijum 10
sem verða lungnakrabbameini að
bráð deyja innan 5 ára frá greiningu
sjúkdómsins.
Auk lungnakrabbameina eiga
reykingar þátt í myndun krabba-
meina í mörgum öðrum líffærum
og áætlað hefur verið að þriðjung
allra dauðsfalla vegna krabba-
meina, megi rekja til reykinga. Það
má heldur ekki gleymast að auk
krabbameina valda reykingar Qöl-
mörgum öðrum sjúkdómum og eru
þar skæðastir hjarta- og æðasjúk-
dómar. Landlæknir hefur áætlað
að allt að 300 íslendingar deyi ár-
lega af ástæðum sem beinlfnis megi
rekja til reykinga og ljóst er að
hundruð búa við varanleg örkuml
vegna reykingasjúkdóma.
Þrátt fyrir þessar staðreyndir og
þrátt fyrir að 90 af hundraði
reykingamanna segist vilja hætta
að reykja byijar alltaf nokkur hópur
unglinga að reykja ár hvert um allt
land, þó verulega hafí dregið úr
reykingum síðustu árin eftir að
farið var af stað með reglubundna
fræðslu í grunnskólum um skað-
semi tóbaksreykinga.
Hvers vegna byrja
unglingar að reykja?
Þessari spumingu svarað hér
Ásgeir R. Helgason
„Þeim mun algengari
sem reykingasiðurinn
er í umhverf i barnsins
því eðlilegri og sjálf-
sagðari verður hann í
augum þess og þeim
mun líklegra er að
bamið byrji sjálft að
reykja.“
nema að hluta, enda um að ræða
flókið samspil félagslegra, sálfræði-
legra og líffræðilegra áhrifaþátta.
Einum þætti verður þó gerð nokkur
skil, en það er þáttur fyrirmynda.
Við vitum að böm læra hegðun sína
m.a. með því að líkja eftir hegðun
fullorðinna. Pullorðnir gera jafn-
framt þá kröfu að böm og unglinar
líti upp til þeirra og hlýði þeim. í
huga ungra bama eru fullorðnir
því nánast guðir og orð þeirra og
athafnir hafín yfír alla gagnrýni.
Þó baminu lærist smám saman að
hér er um falsmynd að ræða, er
ljóst að máttur fyrirmyndarinnar
er mikill. Því er fullorðinn einstakl-
ingur sem hefur í frammi andfé-
Iagslegt eða skaðlegt atferli í návist
bama, að innræta baminu siði og
venjur sem geta skaðað það og
jafnvel leitt það til dauða er fram
líða stundir. Hinn fullorðni er því í
vissum skilningi að svipta bamið
vali yfir eigin lífsstefnu og örlögum.
Þó ekki hafí veirð gerðar margar
rannsóknir hér á íslandi um mátt
fyrirmyndarinnar getur að líta í
könnun Borgarlæknisembættisins
frá 1978 upplýsingar sem gefa
ágætis vísbendingu um þetta og
fylgir súlurit sem unnið er upp úr
þessum upplýsingum hér með
greininni. Þar má m.a. sjá að aðeins
7,6% 13 ára bama reyktu ef enginn
annar reykti á heimilinu, en 22,8%
bamanna reyktu ef bæði faðir og
móðir reyktu. Þó foreldrar og systk-
ini séu afgerandi fyrirmyndir, er
langt frá því að þau séu einu fyrir-
myndimar. Allir fullorðnir einstakl-
ingar bera í raun sameiginlega
ábyrgð og ekki síst þeir sem á
einhvem hátt em áberandi í þjóðlíf-
inu svo sem stjómmálamenn og
leikarar að ekki sé talað um hjúkr-
unarfræðinga, lækna og aðrar heil-
brigðisstéttir. Þeim mun algeng-
ari sem reykingasiðurinn er í
umhverfi barnsins þvi eðlilegri
og sjálfsagðari verður hann í
augum þess og þeim mun líklegra
er að barnið byiji sjálft að
reykja.
Ábyrgð fjölmiðla
Ábyrgð flölmiðla og þá sérstak-
lega kvikmyndatökumanna, klipp-
ara, leikstjóra, dagskrárgerðar-
manna, blaðamanna, ljósmyndara
og ritstjóra er mikil á tímum þar
sem böm og unglingar eyða stómm
hluta dagsins í fjölmiðlaneyslu í
einhverri mynd. í þeirra höndum
er það vald að gera reykingasið-
inn sýnilegan og um leið algeng-
an og sjálfsagðan i huga barnsins
eða ósýnilegan og um leið að draga
vemlega úr líkunum á því að böm
og unglingar hefji reykingar. Sem
dæmi má taka tvo sjónvarpsþætti
sem hvor um sig hafa gagnstæð
áhrif í þessu tilliti. í fyrsta lagi er
það íslenski gamanþátturinn
„Fastir liðir eins og venjulega", sem
sýndur var í íslenska sjónvarpinu
fyrir nokkm, en þar mátti heita að
allar sögupersónumar reyktu (sem
er í sjálfu sér mjög bjöguð mynd
af þjóðfélagi þar sem aðeins um
40% fullorðinna stundar siðinn) og
TENGSL REYKINGA Á HEIMILUM OG
REYKINGA NEMENDA 1978
HUNDRAÐSHLUTFALL 13 ÁRA NEMENDA
SEM REYKJA EFTIR ÞVÍ HVERJIR AÐRIR
REYKJA Á HEIMILINU
7.6%
ENGINN
ANNAR
REYKiR
18.4%
FAÐIR
REYKIR
20.6%
MÓÐIR
REYKIR
22.8%
FAÐIR OG
MÓÐIR
REYKJA
28.5%
SYSTKINI
REYKJA
BORGARLÆKNIRINN i REYKJAViK
hins vegar bandaríska framhalds-
myndaflokkinn Dallas þar sem aldr-
ei hefur mér vitanlega sést reykj-
andi manneskja. Ástæðuna fyrir
reykleysi Dallas þáttanna má trú-
lega rekja til þess að höfuðpaurinn,
Larry Hagman (J.R.), gerir sér fulla
grein fyrir þeirri ábyrgð sem fjöl-
miðlamenn bera í þ«ssu tilliti. Þó
ekki sé allt fagurt sem haft er fyrir
bömum og unglingum í Dallas þátt-
unum hafa framleiðendur hans þó
lagt sitt af mörkum í baráttunni
við helsta heilbrigðisvandamál hins
vestræna heims, reykingafárið,
sem drepur árlega í Bandaríkj-
unum einum fleiri en Bandaríkja-
menn hafa misst i öllum sinum
styijöldum samanlagt frá upp-
hafi.
Þáttur Samúels
Tímaritið Samúel gengur þó
e.t.v. lengst íslenskra fjölmiðla í
fyrirlitingu sinni á fyrirbyggjandi
aðgerðum íslenskra heilbrigðisyfír-
valda. Ritstjóri blaðsins lýsir því
beinlínis yfír í útvarpsviðtali að það
sé meðvituð stefna blaðsins að
storka yfirvöldum með því að reyna
á allan mögulegan máta að snúa á
og sniðganga lög og reglugerðará-
kvæði sem lúta að fyrirbyggjandi
heilsuvemd. Vart verður þó ætlað
að óreyndu að hér ráði mann-
vonska og fégræðgi ferðum held-
ur er líklegt að takmarkaður
skilningur á sálarfræði og þeim
lögmálum sem móta og ráða
innrætingu og mannlegri breytni
skýri að nokkru afstöðu ritstjór-
ans. Ábyrgðarleysi ritstjóra Samú-
els er þeim mun alvarlegra þegar
haft er í huga að samkvæmt könn-
unum nær Samúel til allt að 46%
þeirra sem eru á aldrinum 13—19
ára., En það er einmitt á þessum
aldri sem fólk er að taka örlagaríkar
Sameinaðar stöndum vér,
sundraðar föllum vér
eftir Fríðu Pálmadótt-
ur, Aðalheiði Sigurð-
ardóttur og Jónu Sig-
rúnu Ævarsdóttur
Þegar við hófum nám okkar í
hjúkrunarfræði 1983 vorum við
fullar bjartsýni og héldum að við
værum að undirbúa okkur fyrir
störf sem nytu virðingar í þjóð-
félaginu. En raunin virðist vera
önnur. Það er ekkert freistandi að
ætla að fara að vinna við starf þar
sem launin eru miklu lægri en hjá
öðrum starfsstéttum með sambæri-
Iegt háskólanám. En við hveija er
að sakast? Við álítum að sökin liggi
að stóru leyti hjá okkur sjálfum.
Fyrir það fyrsta höfíim við tvö
stéttarfélög sem fengju miklu meira
áorkað ef þau myndu sameinast.
Við verðum að gera okkur grein
fyrir því að hjúkrunarfræðingar úr
HSÍ fengu þá bestu menntun sem
stóð til boða á þeim tíma, alveg
eins og við teljum okkur fá í dag.
Við skulum ekki eyða orku okkar
í að metast um hvor hópurinn hafi
betra nám að baki, enda hafa bæði
námin kosti og galla. Það er t.d.
ekki langt sfðan að HÍ gat státað
sig af sambærilegri verkþjálfun og
HSÍ. Nám í HÍ er einungis eðlileg
framþróun i þessu starfí þar sem
kröfur til þekkingar hafa aukist
gífurlega.
Önnur orsök stöðu okkar í dag
gæti verið sú að til margra ára
hafa margir hjúkrunarfræðingar
verið í hlutastarfí og þannig getað
aukið mánaðarlaun sín miðað við
100% starf með aukavöktum. í leið-
inni hefur verið haldið uppi fullri
þjónustu á deildunum með minna
en lágmarks fastráðnum mannafla.
Er þetta raunhæf leið til launa-
hækkana? Svo teljum við ekki vera.
Það má bera saman að vinna á
aukavöktum á ýmsum deildum og
að skipta um vinnu daglega. Þessa
aðferð getur þú ekki notað til að
vinna að markvissri, einstakhngs-
bundinni og samfelldri hjúkrun. Við
hljótum að hafa rétt á reglubund-
„Mál okkar lítur ekki
vel út í dagf og vanda-
máiin eru mörg. Við
skulum þó ekki gefast
upp í baráttunni. Leys-
um úr okkar vandamál-
um sjálfir, en látum
ekki „misvitra“ utanað
komandi aðila gera
það.“
inni vinnu eins og aðrir þjóðfélags-
þegnar svo við getum skipulagt
tíma okkar utan vinnunnar. Væri
ekki raunhæft markmið að beita
sér fyrir því að 100% vinna væri
100% en ekki meira, þar sem hjúkr-
unarfræðingar eru mjög oft meira
en átta tíma á vakt og vita sjaldnast
hvenær vinnutíma er lokið. Ein-
hvers staðar verður að ijúfa þennan
vítahring, en hvar? Við teljum að
ein leiðin gæti verið sú að hætta
aukavöktum, vinna á einni deild,
einbeita sér að störfum sfnum þar
og auka metnað í starfí. Um leið
verðum við að standa vörð um
starfsréttindi okkar og beijast allar
sem ein gegn hverskonar skyndiúr-
bótum stjómvalda á tímabundinni
manneklu sem af þessu kynni að
hljótast. Við skulum hafa í huga
að slíkar ráðstafanir stjómvalda
myndu helst bitna á sjúklingum sem
minnst mega sín, þ.e. geðsjúkum
og öldruðum. En þessir hópar hafa
sama rétt og jafnvel. meiri þörf á
góðri hjúkmn en aðrir sjúklinga-
hópar, þar sem þessir sjúklingar eru
langtfmasjúklingar.
Þriðja ástæðan fyrir stöðu okkar
í dag gæti verið sú að hjúkrunar-
fræðingar gera ekki nógu miklar
kröfur til sfn f starfí og sýna ekki
nægilegan metnað. Til dæmis fínnst
okkur það vera stéttinni til niður-
lægingar að láta bjóða í sig í dag-
blöðum landsins. Ætla þær kannski
að koma til starfa á almennum
sjúkrahúsum þegar einhveijar aðr-
ar em búnar að knýja fram launa-
kröfur þeirra? Þéssi spuming svarar
sér best sjálf. Einnig verðum við
að afsanna þann orðróm að við sé-
um einskonar sparihjúkkur sem em
helst menntaðar til stjómunar-
starfa. Við emm þessu ósammála,
því við teljum menntun okkar hæfa
almennri hjúkrun eins og kröfumar
em f dag. Þær sem ætla að vinna
að stjómunarstörfum þurfa að afla
sér frekari menntunar á því sviði,
sem er í dag tveggja ára sémám.
Það þarf viðbót við almennt hjúkr-
unamám til að geta stjómað stór-
fyrirtækjum landsins.
Við teljum það afar brýnt verk-
efni að breyta viðhorfum hjúkmnar-
fræðinga til menntunarmála. Fylgj-
ast verður með framþróun í hjúkmn
og nýta sér það í starfí, svo hjúkr-
unarstörf verði ekki að sjálfgefínni
rútfnu. Því verðum við að hvetja
hvert annað til framfara og vinna
bug á fordómum og hræðslu gagn-
vart nýjungunum, en alltof fáir
hjúkmnarfræðingar hafa sinnt
þessu sem skildi. Að lokum til þeirra
sem réttlæta lág laun sfn með því
að þær séu svo vel giftar og því
fjárhagslega vel stæðar. Væri ekki
raunhæfara að miða launakröfur
okkar við nám, ábyrgð og skyldur?
Fólk ber jafnmikla virðingu fyrir
störfum okkar og við gemm sjálfar.
Mál okkar líta ekki vel út í dag
og vandamálin em mörg. Við skul-
um þó ekki gefast upp í baráttunni.
+