Morgunblaðið - 02.02.1986, Blaðsíða 62

Stefnumót
■ 4 - *
ísf é
Braut Voyager 2.
MORGÚNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. FEBRÚAR1986
•—vBandaríska geim-
faríð Voyager 2
hefur faríð fram
hjá hinni dular-
fullu og fjarlægu
reikistjörnu Úran-
usi í „aðeins"
50,600 mílna fjar-
lægð eftir niu ára
ferð um geiminn
og könnun geims-
ins og könnun
geimsins hefur þar
með færzt tíl nýs
hluta sólkerfisins.
Á leiðinni til Úran-
l^isar fór geimfaríð
fram hjá Júpíter
og Satúrnusi og
það hefur fundið
tiu áður óþekkta
Voyager í nánd við Úranus. Yzti hringur reikistjörnunn-
ar sést á neðri myndinni.
fylgihnetti Uranusar og nú er því vitað að
þeir eru a.m.k. 15 tal sins. Voyager hefur
einnig uppgötvað appelsínugul mengunar-
ský, samsett úr reyk og þoku, umhverfis
suðurskaut risastjörn unnar sem er í 2,96
milljarða km fjarlægð frá jörðu. Vísinda-
menn telja sennilegt að þessi ský hafi
myndazt þegar útfjólubláir geislar frá sólu
hafi fallið á Letangas og þau minna á
mengunarskýin
yfir Los Angeles.
Mælingar á skýj-
um, sem fundust í
gufuhvolfi Úran-
usar, kunna að
leiða í ljós hve
lengi plánetan er
að snúast kringum
öxul sinn. Ýmist
hefur verið talið
að dagurinn á Úr-
anusi sé 16 eða 24
tima langur, en en
upplýsingar frá
Voyager benda til
þess að fyrri tilgát-
an sé nær lagi.
Fleiri uppgötvanir
munu fylgja í kjöl-
faríð og vekja at-
vísindamenn fylgdust með
frá geimfarínu til
bandarísku geimvís-
í Pasadena í
hygli. Margir
sendingu upplýsinga
rannsóknarstofnunar
indastofnunarinnar, Nasa,
Kaliforníu. Á aðeins sex tímum sendi Voya-
ger fleirí upplýsingar um Úranus en tekizt
hafði að afla á 205 árum, sem liðin eru síðan
William Herschell fann hana (lS.marz 1781).
Vísindamennirnir voru að vonum ánægðir.
DULARFULL PLÁNETA
Uranus var
fyrsta reiki-
stjaman, sem
fundizt hafði
síðan í fom-
öld, en Hersc-
hell varð ekki
margs vísari. Þangað til Voyager
fór f ferð sína bættist lítið við
þekkingu manna um þessa þriðju
stærstu reikistjömu sólkerfísins,
sem er sjöunda plánetan frá sólinni
og Qórum sinnum stærri og 15
sinnum þyngri en jörðin.
Úranus fannst ekki fyrr vegna
metans {gufuhvolfí reikistjömunn-
ar, sem bægir frá rauðu ljósi og
endurkastar dökkgrænu og bláu
Ijósi. Herschel virtist hún vera lítil,
bláleit kringla og þannig virtist hún
mönnum vera þangað til Voyager
2. nálgaðist.
Úranus, sem er 50.000 mílur í
þvermál, er ein ^ögurra risagas-
stjama í ytra sólkerfínu. Hinar eru
Júpiter, Satúmus og Neptúnus.
Snúningur Úranusar á sér enga
hliðstæðu í sólkerfínu. Allar aðrar
plánetur snúast næstum því lóðrétt
um öxul sinn, en Úranus snýst um
nær láréttan öxul, „liggur á hlið-
Ein skýring vísindamanna á
þessu er sú að himintungl á stærð
við jörðina hafi rekizt á Úranus á
um 65.000 km hraða á klst. endur
fyrir löngu og fellt hann um koll.
Verið getur að þessi hnöttur hafi
einnig þeytt grjóti og gasi frá Úran-
usi út f geiminn og sfðan kunna
grjótið og gasið að hafa myndað
kringlu umhverfís plánetuna,
þjappazt saman og orðið að tungl-
um.
Vegna snúnings Úranusar er
allgreinilegur munur á árstíðum á
84 ára hringferð Úranusar um sólu.
Á hvoru skauti um sig er nær stöð-
ugt sólskin eða stöðugt myrkur í
42 ár og norðurpóllinn, sem snýr
nú gegn sólu, er sem stendur heit-
asti staðurinn á plánetunni.
Sex árum eftir að Herschel upp-
götvaði Úranus sá hann tvö af fimm
Iitlum, dökkrauðum fylgihnöttum
Úranusar, sem vitað var um fyrir
daga Voyagers: Oberon, sem er
stærst þessara tungla, og Titaníu.
Ariel og Umbriel, dekksti fylgi-
hnötturinn, fundust á 19. öld. Mir-
anda, sem er örlítil, fahnst ekki
fyrren 1958.
AREKSTUR
Athuganir frá jörðu hafa veitt
nokkrar vísbendingar um tungl
Úranusar. Þær hafa gefið til kynna
að þau séu þakin is eins og tungl
Satúmusar og Júpiters. Rannsóknir
á ljósmyndum, sem Voyager mun
taka af Miröndu f „aðeins" 18.000
mílna Qarlægð, munu veita miklu
nánari vitneskju um yfírborð tungl-
anna.
Ljósmjmdir frá Voyager munu
einnig veita vísbendingar um það
sem er undir yfírborði þessara
tungia. Vísindamennimir geta f
fyrsta skipti mælt nákvæmlega
þvermál tunglanna og verða að
endurskoða fyrra mat sitt á stærð
Miröndu þegar Voyager fer gegnum
þyngdarsvið hennar.
Samkvæmt kenningum franska
vfsindamannsins dr. Christians
Veillet eru þykk íslög á Ariel og
Umbriel, innri tungiunum, og þessi
tungl munu hafa lftinn, fastan
kjama. Hann segir að Titania og
Oberon, ytri tunglin, séu aðallega
úr bergi og þakin þunnu fslagi.
Upplýsingar Voyagers auðvelda
vfsindamönnum að dæma kenning-
arhans.
Ef tunglin hafa myndazt úr ein-
hverri frumplánetu og orðið til um
leið og Úranus mætti ætla að meira
af þungu efhi hefði þétzt nálægt
plánetunni og hlutfallslega meira
berg væri því innan í tunglunum.
Þannig er þessu farið með tungl
Júpiters. Fáist kenningar dr. Veil-
lets staðfestar mun sá gmnur
aukast að tungl Úranusar séu leifar
eftir árekstur.
Samkvæmt upplýsingum Voya-
gers, sem komu vísindamönnum á
óvart, virðast eldsumbrot hafa átt
sér stað á tunglum Úranusar. Á
Oberon er lítill, dökkur blettur, sem
líkist gíg. Ef um gíg er að ræða
styður það kenninguna um að
himinhnöttur hafí fyrir löngu rekizt
á Úranus og fylgihnetti hans.
Voyager fann einnig v-laga far
á Miröndu og hijóstrugt hálendi á
Umbriel. Litlir, bjartir dílar sáust á
Ariel og það gæti bent til þess að
á ísiþöktu yfírborðinu sé þykkt lag
og að hvítur ís mundi þeytast upp
á yfirborðið, ef gjóta myndaðist, líkt
og þegar hraun spýtist upp þegar
eldfyill gjósa.
Á Titaniu komu einnig í ljós hvít-
ir flekkir á brúngráu yfirborðinu
og það gefur til kynna að tunglið
hafí fengið „nýtt yfírborð" frá nýju
eftii, sem hafí spýtzt upp frá kjam-
anum.
DULARFULLT
SEGULSVIÐ
Mikla furðu vakti árið 1977 að
um það bil sem stjarna, sem kallast
SAO 158687, hvarf bak við Úranus,
urðu ljós hennar flöktandi og í ljós
komu þunnir hringir um Uranus,
níu að tölu. Sex þessara hringa
vom einkennilega sporöskjulaga og
ytri hringimir bylgjaðir. Munurinn
á vfdd þeirra getur verið tugir kíló-
metra.
Þessir hringir em svartari en
kolaryk og em eitt af undmm
geimsins. Það er ein af ráðgátum
Uranusar hvers vegna hringagnim-
ar halda þessari lögun, en ef til
vill hefur Voyager fundið lausnina.
Það kom vísindamönnum óþægi-
lega á óvart að lengi vel virtust
engar upplýsingar berast um ýmis-
legt, sem þeir töldu vfst að fengi