Morgunblaðið - 16.03.1986, Blaðsíða 56

56
MQRGUNBLAÐIÐ, SUKNUDAGUR 16.MARZ 1986
eftirJón Baldvin
Hannibalsson
I. Spurning um
mannréttindi
Aðspurður á 79 ára afmæli
sínu — eftir hálfa öld í pólitík —
hvort hann hefði orðið sósíal-
demókrati af bóklestri á námsár-
unum í Danmörku, sagði karl
faðir minn: „Nei, ég gerðist sós-
íaidemókrati í verki, í lífsins
skóla í Súðavik. Mér rann til rifja
umkomuleysi fólks. Það særði
mína réttlætiskennd. Hún hrærði
mig til athafna. Pólitískt starf
gaf siðan bóklestrinum merk-
ingu — ekki öfugt.“
Stundum var af illri nauðsyn efnt
til samvinnurekstrar um útgerð,
fiskvinnslu eða verzlun, ef og þegar
kreppan lamaði einkaframtakið.
Það stefndi í átt til atvinnulýðræðis.
Þetta þrennt: Stéttasamtök til
að hafa áhrif á tekjuskiptinguna;
virkjun pólitísks lýðræðis til þess
að hafa áhrif á félagslega um-
gjörð þjóðfélagsins með löggjöf;
og blanda einkarekstrar, sam-
vinnurekstrar og opinbers rekstr-
ar til þess að stuðla að fullri
atvinnu — þetta var sósíal-
demókratí í kenningu og prax-
ix.
Halldór Kiljan Laxness hefur
kallað þetta „sauðmeinlaust sós-
íaldemókratí". Einmitt. Það er
mannúðarstefna okkar tíma. Og
hún drepur engan. Það tók skáldið
hálfa öld að fmna þetta út aftur,
eftir að hafa lent í hafvillum með
Kommúnistaávarpið, grautað í
Kapitalinu og haft spurnir af Lenín
og rússnesku byltingunni. Alveg
eins og Lenín misskildi Marx, reistu
þeir sína eigin draumaveröld á
misskilningi á eðli rússnesku bylt-
ingarinnar. Fyrir þeirra smekk
vantaði blóð og morð í söguþráðinn
hjá krötum, til þess að hann gæti
kveikt í storknuðu blóði þeirra.
Skv. Lenín var sósíalismí form-
úla: Afnám einkaeignaréttar á
framleiðslutækjunum og öll völd
til flokksins. Þetta var kallað al-
ræði öreiganna, þótt þeir kæmu þar
hvergi við sögu. Þessi formúla átti
að leysa öll mannleg vandamál á
einu bretti: Stéttaskiptingu, aðrán,
kúgun, skort og stríð. Lenín sagði,
að ef veruleikinn passaði ekki inn
í formúluna, væri það verst fyrir
veruleikann. Það hafa reynzt orð
að sönnu. Veruleikinn reyndist tals-
vert flóknari en formúlan gerði ráð
Jón Baldvin Hannibalsson
aða hagkerfis. Skv. því fer efna-
hagslífið fram á grundvelli mark-
aðsviðskipta milli fyrirtækja og
heimila, innan ramma heildarstjóm-
ar lýðræðislegs ríkisvalds.
Þetta er eina hagskipunin, sem
tryggir einstaklingunum sem
launþegum, neytendum, fram-
leiðendum, listamönnum
o.s.frv. verulegt frjálsræði til
þess að fara sinu fram, án
þess að vera upp á náð og
miskunn ríkisvaldsins komnir.
Þessi hagskipun gerir hvort
tveggja: Að skila vörunum, tryggja
hagvöxt, sem er forsenda bættra
lífskjara, og tryggja einstaklingun-
um frelsi til athafna, með ábyrgð.
Þessi þjóðfélagsskipan hefur á ára-
tugunum eftir stríð skilað efna-
hagslegum og pólitískum árangri,
sem á sér enga hliðstæðu í sögu
Evrópu. Velferðarríki samtímans
eru með öllu óþekkjanleg frá þeim
frumkapitalisma óhefts markaðs-
búskapar, sem bæði kommúnistar
og sósíaldemókratar gerðu að út-
gangspunkti á öldinni sem leið.
Þessi þjóðfélagsskipan er fyrst
og fremst árangur af virku pólitísku
lýðræði. Það er einmitt vanmat
Lífsskoðun
jafnaðarmanna
Ef þessi orð eru tekin trúanleg
er sósíaldemókratí — lýðræðisleg
jafnaðarstefna — fyrst og fremst
mannúðarstefna. Samúð með fólki,
sem á bágt. Og hættir þar með að
eiga erindi við fólk, þegar það á
ekki lengur bágt? Með sama hætti
og hagfræðin, þessi heimspeki
eymdarinnar, glatar gildi sínu um
leið og allsnægtaþjóðfélagið hefur
útrýmt skortinum.
Jafnaðarstefnan er alþýðleg
kenning. Þess vegna fer bezt á
því að forðast fín orð — frelsi, jafn-
rétti, bræðralag — en lýsa henni
frekar í verki. Hvemig lýstu sér
bágindi fólks í Súðavík á 3ja áratug
aldarinnar? Flestir seldu vinnuafl
sitt atvinnurekanda, „eiganda
framleiðslutækjanna". Hans var
ríkið, mátturinn og dýrðin, slík sem
hún var. Hann réði því, hvort menn
fengju vinnu, eða hveijir, og á
hvaða kjörum. Hann réði vinnutím-
anum. Hann réði því, hvort menn
fengju greitt umbun erfiðis síns í
peningum eða með vömúttekt í
hans eigin verzlun. Hann var mátt-
arstólpi samfélagsins — kapítalisti.
Pólitík sósíaldemókrata var fyrst
og fremst spurning um mann-
réttindi. Ef menn gátu ekki unnið,
eða misstu vinnu, misstu þeir um
leið atkvæðisréttinn. Urðu réttlaus-
ir utangarðsmenn. Menn bjuggu við
öryggisleysi um afkomu fyölskyldu,
ef slys, sjúkdóma, elli eða dauða
fyrirvinnu bar að höndum. Lífs-
baráttan var hörð og miskunnar-
laus.
II. Frelsi frá skorti
Sósíaldemókratí, lýðræðisjafnað-
arstefnan, kenndi þessu fólki að
stofna verkalýðsfélag. Að neita að
selja vinnuafl sitt nema gegn með-
ákvörðunarrétti um verðlagningu
vinnuaflsins, vinnutíma o.s.frv.
Þetta var kallað stéttabarátta. Það
var fyrsta skrefið. Næsta skref var
að neyta atkvæðisréttar fjöldans til
að taka völdin í hreppnum eða
bænum, ekki hvað slzt til þess að
gæta hagsmuna fólksins gagnvart
valdi atvinnurekenda. Til þess að
ráða einhvetju um næsta umhverfi
sitt. Kjósa menn á þing. Knýja fram
löggjöf, sem gerði verkamönnum
kleift að búa í mannabústöðum, eða
bjó þeim lágmarksafkomutrygg-
ingu í ellinni, eða við slys og sjúk-
dóma. þetta heitir pólitiskt lýð-
ræði, fulltrúalýðræði eða þing-
ræði.
hundgrimmum ofvitum og mann-
kynsfrelsurum af verstu sort, sem
fannst þetta ekki nógu spennandi;
of praktískt. Og höfðu það af að
lokum að snúa alþjóðahyggju
verkalýðsins upp í alþjóðlegt
tugthús utan um þriðja part jarð-
arbúa.
Það er sama hvort við nefnum
Súðavík eða Svíþjóð sem dæmi um
þetta sósíaldemókratí í praxís. Það
studdist ekki við mjög harða kenn-
ingu. Aflvakinn var samhygð með
fátæku fólki og umkomulitlu. Það
sem fyrir mönnum vakti var að
útrýma fátækt.
Kröfumar voru um jöfnun auðs
og tekna, félagslegt öryggi og at-
vinnu handa öllum. Mikið meira var
það nú ekki. Sjálfsagt hafa menn
gert sér vonir um að tækifæri til
náms og þátttöku í menningarlífi
fylgdu í kjölfarið, svo sem eins og
af sjálfu sér.
Sjálfsagðir hlutir, sýnist okkur
nú, þótt það væri svo engan veginn
þá. Og sauðmeinlaust, vissulega.
Engum datt í hug að nefna blóðuga
byltingu einu orði, nema nokkrum
hlaupastrákum, sem höfðu lent í
múgæsingum á götum Berlínar á
dögum Weimar. Byltingu gegn
hveijum? Útgerðarmanninum?
Hann var alinn upp við slor eins
og þeir hinir. Og undir hörðum
skrápnum sló gott hjarta, oftast
nær. Skorturinn var bara harður
húsbóndi.
Niðurstaðan átti að verða ein-
hvers konar „velferðarríki". Þjóð-
félag, þar sem menn væru frjálsir
frá skorti, öryggisleysi, ótta,
hatri og öfund. Það var ekki þeirra
mál, kreppukarlanna, að útrýming
örbirgðarinnar skapaði önnur
vandamál, sem kallaði á annars
konar úrræði. Það er okkar mál.
Nú þykjast allir vera sósíal-
demókratar. Jafnt þeir sem
hömuðust gegn vökulögum og
almannatryggingum sem hin-
ir, sem hafa hatast við þennan
próletaríska húmanisma í
hundrað ár og biðu fýldir eftir
byltingunni: Rennur blóð eftir
slóð, dilla égþér jóð ...
III. „Rennur blóð ...“
Menntamönnum og skáldum, ís-
lenzkum, með víkingablóð í æðum,
hefur löngum þótt lítið til koma
hugmyndafræði sósíaldemókrata.
Einkum þeim, sem hafa lesið
fyrir og hefur því orðið hart úti í
þeim hremmingum.
Eins og jafnan gerist þegar Stóri-
sannleikur er á ferð, og hatursfullir
menn hyggjast læsa lífið inn í form-
úlu í nafni hans, reynist læknisráðið
verra en sjúkdómurinn, sem átti að
lækna. I stað þess að afnema stétta-
skiptingu hefur Lenínisminn endað
í asíatískri harðstjóm nýrrar yfir-
stéttar, sem réttlætir alræðisvald
sitt með spámannlegri handleiðslu
hjáguðanna, Marx, Engels, Leníns,
Stalins og Maós, eins og einvalds-
konungar fyrri tíðar þóttust þiggja
vald sitt frá guði.
Flest sem Marx gamli hafði að
segja um örbirgð, arðrán, undirok-
un og firringu mannskepnunnar I
frumkapítalismanum brezka á fyrri
helming 19du aldar, er eins og lif-
andi lýsing á þjóðfelags veruleikan-
um í hinum sveltandi sósíalisma
lenínismans. Ef sósíalismi er bara
formúla um allsheijar hervæðingu
og miðstýringu efnhagsstarfsem-
innar, verður að flokka þúsund ára
ríki þýska nazismans sem fyrir-
myndarríki sósíalisma. Réttara væri
að segja að Sovétríkin hafi, skv.
rökréttri niðurstöðu leninismans,
endað í fasisma.
IV. Lífvænleg-
lífsskoðun
Hver niðurstaðan af hundrað
ára stríði kommúnista og sósíal-
demókrata um eðli þjóðfélags-
breytinga?
Um það þarf ekki að deila. Hún
liggnr ljós fyrir. Nokkrum tugum
milljóna mannslífa síðar vitum við,
að hinir hundgrimmu og hálf-
menntuðu mannkynsfrelsarar
Stórasannleikans, sem ná allsheij-
arvaldi, eru_ stórhættulegir um-
hverfí sínu. I samanburði við þau
ósköp eru atvinnurekendur eða
kapítalistar, sem hugsa bara um
pyngju sína, sauðmeiniaust lið. Til
þess eru ótal ráð að takmarka eign-
arrétt þeirra og vald, ef lýðræðið
er virkt.
Það er í þessum punkti sem skilur
I milli feigs og ófeigs, milli komm-
únista og sósíaldemókrata. Það er
hinn gerólíki mannskilningur,
sem liggur að baki hugmyndum
þeirra um mann og þjóðfélag.
Kommúnistar eru „besserwisser";
þeir fyrirlíta lýðinn. Lýðræði er
ekki til I þeirra orðabók. Sósíal-
demókratí hefur hins vegar náð
„En sósíaldemókratar
hafa enga ástæðu til að
ofmetnast. Þeir hafa
vissulega náð miklum
árangri. Kreppu-
kratarnir hafa skilað
sínu velferðarríki. En
stríðinu er ekki lokið.
Nú er spurt: Hvaða
erindi eiga sósíaldemó-
kratar við eigin af-
sprengi — hin lífsleiðu
dekurbörn velferðar-
ríkisins?“
sáttum við það bezta í evrópskri
menningararfleifð: HÚMANIS-
MANN - MANNÚÐARSTEFN-
UNA.
Bernstein gamli var ekki nærri
því eins gáfaður og guðspjallamað-
urinn Marx. En hann sá það samt
út af hyggjuviti sínu fyrir seinustu
aldamót, að veruleikinn hegðaði sér
ekki eins og Marx mælti fyrir um.
Hann mælti þau fleygu orð, að að-
ferðin sjálf, hreyfingin, lýðræð-
ið, skipti meira máli en formúlan
eða hin fyrirframgefna niður-
staða.
Þegar sósíaldemókratar áttu að
velja á milli allsheijar þjóðnýtingar
og alræðis skv. formúlu, eða lýð-
ræðis, þá völdu þeir lýðræðið.
Því að án lýðræðis er enginn
sósíalismi. Og án lýðræðis eru
friðsamlegar, hægfara umbætur,
útilokaðar. En „óhjákvæmileiki"
hægfara umbóta er kjarni hinnar
sósíaldemókratísku hugmynda-
fræði.
Þess vegna hefur hún aldrei
staðnað í kreddu. Sósíaldemókratar
hafa alla tíð leyft sér þann munað
að endurskoða baráttuaðferðir sínar
og kennisetningar í ljósi síbreyti-
legrar þróunar, sem enginn fær séð
fyrir. Þess vegna er sósíaldemó-
kratí lífvænleg lífsskoðun, sem í
þankagangi og vinnubrögðum
samrýmist aðferðum vísinda. Við
prófum okkur áfram.
V. Frelsi með ábyrgð
Eftir stríð hafa sósíaldemókratar
verið helztir talsmenn hins bland-
Marx og epígóna hans á félagsleg-
um og efnahagslegum afleiðingum
hins pólitíska lýðræðis sem veldur
því, að grimmilegar forspár hans
um gang mála rættust hvergi, þar
sem lýðræði hefur verið virkt.
Sovétkommúnisminn stenzt
engan samjöfnuð við þessa þjóð-
félagsskipan. í samanburði við hana
er Ráðstjómarkerfið eins og heljar-
stökk aftur í villimennsku. Sovét-
kerfið er hvort tveggja hugmynda-
lega og efnahagslega gjaldþrota.
Það er lokað kerfi, staðnað. Því
verður ekki breytt nema með bylt-
ingu. Alls staðar, þar sem leninism-
inn hefur verið reyndur í fram-
kvæmd, greiða menn atkvæði gegn
honum með fótunum. Pólitískir
flóttamenn úr nýlenduveldi sovét-
kommúnismans skipta nú orðið
mörgum milljónum. Gjaldþrot Pól-
lands er táknrænt um gjaldþrot
stefnunnar. Áhangendur þessa
kerfis, hér á landi sem annars stað-
ar, eru sjálfir orðnir pólitískir flótta-
menn frá eigin fortíð.
VI. Togstreitan mikla:
Miöstjórnarvaldiö
— Valddreifing
En sósíaldemókratar hafa enga
ástæðu til að ofmetnast. Þeir hafa
vissulega náð miklum árangri.
Kreppukratamir hafa skilað sínu
velferðarríki. En stríðinu er ekki
lokið. Nú er spurt:
Hvaða erindi eiga sósíaldemó-
kratar við eigin afsprengi —
hin lífsleiðu dekurbörn vel-
ferðarríkisins?
Um allan hinn vestræna heim
hafa menn af því áhyggjur, að ríkis-
forsjá og skrifræði velferðarríkisins
sé komið út í öfgar. Að sívaxandi
ríkisforsjá á öllum sviðum sé á góð-
um vegi með að drepa niður sjálfs-
bjargarhvöt, frumkvæði, sparn-
aðarvilja, starfslöngun, dugnað
og ábyrgðartilfinningu einstakl-
inganna. En þessar mannlegu
hvatir eru aflvaki allra framfara
ognýjunga.
Þegar mannskepnan er laus úr
viðjum skortsins er það freistandi
„að varpa öllum sínum syndum bak
við sig“. Að skjóta sér undan
ábyrgð. Að sætta sig við ráðs-
mennsku Stóra bróður, hins allsráð-
andi ríkisvalds. Þá er sjálft Iýðræð-
ið, sem er hvort tveggja í senn
markmið og aðferð sósíaldemókrata
í pólitísku starfí, í hættu.