Morgunblaðið - 16.03.1986, Blaðsíða 58

m
33er S5IAM .3Í JiUOAaUMVÍUg .aiOAJHVIUOflOM
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR T6. MARZ1986
Saga Alþýðuflokksins
Þingflokkur AJþýðuflokksins 1928. Frá vinstri: Siguijón Á. Ólafsson, Jón Baldvinsson, Haraldur Guðmundsson, Erlingur Friðjónsson og
Héðinn Valdimarsson.
Sjálfstæðisflokkur fyrir lagasetn-
ingu sem bannaði verkfoll og skyldi
binda kaupmátt launa við það sem
verið hafði árið áður. Alþýðuflokk-
urinn gat ekki unað þessu og gekk
úr þjóðstjóminni. (Eins og hann
hafði gengið úr stjóm fjórum ámm
áður þegar kjaradeila var leyst með
lögum er hann gat ekki sætt sig
j. - ,við.)
Þótt stjómir verkalýðsfélaga
’ gætu laganna vegna ekki gengist
opinberlega fyrir kaupkröfum, tókst
launþegum, vegna mikillar
greiðslugetu fyrirtækjanna og eftir-
spumar eftir vinnuafli, að knýja
fram kauphækkanir með óformleg-
um aðgerðum, svo að lögin urðu
nafnið tómt. Þar með var stigið
langstærsta einstaka skrefið til
nútímalífskjara launafólks á Is-
landi.
Sjálfstæðisflokkurinn sætti sig
við orðinn hlut og myndaði minni-
hlutastjóm sem afnam kaupbind-
ingarlögin og gekk til samstarfs við
Alþýðuflokk og Sósíalistaflokk um
breytingar á kjördæmaskipan er
tryggðu hag þessara þriggja flokka
ölíu betur en gert hafði verið 1934.
Þeirri breytingu fylgdu tvennar
kosningar. Þar bauð Sósíalista-
flokkurinn fram í fyrsta sinn, og
hitti vel á þegar kjaramál vom svo
mjög í sviðsljósi en deilur kommún-
ista og lýðræðissinna lágu í láginni
vegna samstöðu Sovétríkjanna og
vesturveldanna í styijöldinni. Al-
þýðuflokkurinn bauð líka fram í
fyrsta sinn sem hreinn stjómmála-
flokkur, aðskilinn frá ASÍ, og
naumast búinn að koma á eðlilegu
flokksskipulagi.
Til samans reyndist fylgi verka-
lýðsflokkanna tveggja meira en
jKHiokkm sinni fyrr, en nú brá svo
við að Sósíalistaflokkurinn var orð-
inn öllu fylgismeiri en Alþýðuflokk-
urinn. Þar með var komið á kerfi
fjögurra aðalflokka, og hélst það
með furðu stöðugum hlutföllum allt
til 1971, nærfellt þijá áratugi og
gegnum tíu þingkosningar. Sjálf-
stæðisflokkurinn hafði þá bæði
mest fylgi og einna stöðugast, ná-
lægt 40%; Framsóknarflokkurinn
kringum 25%; en nálægt 33% skiptu
verkalýðsflokkamir með sér, og var
jafnan öllu stærri hlutur Sósíalista-
flokksins, eða frá 1956 arftaka
íians, Alþýðubandalagsins. Smá-
flokkar buðu fram öðm hvom, en
aðeins einn þeirra fékk í eitt skipti
menn kjöma.
Breytingar á kjörfylgi réðu á
þessu tímabili litlu um möguleikana
á myndun þingmeirihluta. Yfirleitt
sátu samsteypustjómir við völd
(millibilsástand einu sinni brúað
með utanþingsstjóm og þrisvar með
minnihlutastjóm; Alþýðuflokkurinn
myndaði eina þeirra er sat í rúmt
ár 1958-60). Allra flokka stjóm
tókst aldrei að mynda, þrátt fyrir
tilraunir á 5. áratugnum. Þriggja
flokka stjómir sátu þrívegis og átti
Alþýðuflokkurinn aðild að þeim
öllum; með Sjálfstæðisflokki og
Sósíalistaflokki 1944-47; meðSjálf-
stæðisflokki og Framsóknarflokki
1947-50 (og var Stefán Jóhann
Stefánsson þá forsætisráðherra);
og með Framsóknarflokki og Al-
þýðubandalagi 1956-58. Þetta voru
allt skammlífar stjómir. Tveggja
flokka meirihluti var aðeins mögu-
legur með aðild Sjálfstæðisflokks-
ins. Slíkt samstarf reyndist miklu
varanlegra en þriggja flokka stjóm-
imar, einkum samstjóm Sjálfstæð-
isflokks og Alþýðuflokks 1960-71
(og má telja samstarflð órofið allt
frá 1958 er Sjálfstæðisflokkurinn
hóf að styðja minnihlutastjóm Al-
þýðuflokksins). Stjórnarsamstarf
Sjálfstæðisflokks og Framsóknar-
flokks stóð einnig alllengi, 1950-56,
og var það eini stjómarmeirihlutinn
á tímabilinu sem Alþýðuflokkurinn
átti ekki aðild að. Má því tala um
þetta stjómarandstöðuskeið sem
sérstakt tímabil í sögu flokksins,
en stjórnaraðildarskeið á undan og
eftir.
Stjórnaraðild 1944-49
osr sviptinffaskeið
til 1956
Alþýðuflokkurinn gekk mjög
hikandi til stjómarsamstarfs við
Sjálfstæðisflokk og Sósíalistaflokk
1944. Samvinna við sósíalista var
honum í sjálfu sér ógeðfelld, enda
áttu flokkamir í óvæginni sam-
keppni um áhrif í verkalýðshreyf-
ingunni, og svo voru sár klofnings-
ins 1938 langt í frá gróin. Flokks-
formaðurinn, Stefán Jóhann Stef-
ánsson, kærði sig ekki um ráð-
herraembætti, en annar af tveimur
ráðherrum flokksins varð Frnil
Jónsson, einn af hinum nýju þing-
mönnum Alþýðuflokksins 1934.
Hið sjálfgefna verkefni ríkis-
stjómarinnar 1944 var að nota fjár-
hagslegt svigrúm stríðsáranna til
varanlegrar uppbyggingar atvinnu-
veganna, en Álþýðuflokkurinn
beitti sér sérstaklega fyrir því að
stjómin kæmi á almannatrygging-
um er fyllilega samsvöruðu hinum
stórbætta efnahag þjóðarinnar.
Þegar kalda stríðið hófst að
heimsstyijöldinni lokinni reyndist
Sósíalistaflokkurinn sovéttrúr sem
fyrr, en hinir flokkamir tóku
ákveðna afstöðu með vesturveldun-
um. Af þessari aðalástæðu einangr-
aðist Sósíalistaflokkurinn utan
stjómar 1947. Utanríkismálin,
einkum innganga íslands í Atlants-
hafsbandalagið 1949, voru samein-
ingartákn ríkisstjómar Stefáns Jó-
hanns Stefánssonar og réðu viðhorf
danskra og norskra jafnaðarmanna
miklu um afstöðu Alþýðuflokksins.
Agreiningur um efnahagsstefnu
varð stjóminni að falli. Hún hafði
varist vaxandi gjaldeyrisskorti með
höftum og skömmtum, uns hinir
stjómarflokkamir hölluðust að leið
gengisfellingar og kjaraskerðingar
sem Alþýðuflokkurinn gat ekki
sætt sig við. Hófst þá sjö ára stjóm-
arandstöðutímabil flokksins sem
mjög einkenndist af togstreitu inn-
an flokks.
Um nokkurt skeið höfðu flokks-
menn þeir, er töldu sig til vinstri í
flokknum, sett það fyrir sig að
fomsta flokksins væri í höndum
þröngs hóps, formannsins og skoð-
anabræðra hans, en öðrum sjónar-
miðum bægt frá. T.d. höfðu tveir
ungir og róttækir flokksmenn verið
kjörnir á þing 1946, Hannibal
Valdimarsson og Gylfi Þ. Gísla-
son, en verið að mestu útilokaðir
frá starfl þingflokksins, einkum
vegna þess að þeir hneigðust til
hlutleysisstefnu í utanríkismálum.
Ekki linnti gagnrýninni eftir að
flokkurinn lenti utan stjómar, og á
flokksþingi 1952 var svo komið að
vinstri armurinn var í meirihluta.
Kaus hann þá Hannibal Valdimars-
son flokksformann í stað Stefáns
Jóhanns Stefánssonar. Fylgjendur
Stefáns brugðust við með því að
neita að taka kjöri í trúnaðarstöður,
svo að vinstri armurinn varð einn
að mynda nýja flokksforustu, en
fyrirtæki á vegum flokksins, þau
sem hlutafélög vom að formi og
undir stjóm manna úr hægri armi,
drógu úr stuðningi við flokksstarflð.
Ofan á þessi illindi bættist fljótlega
klofningur í vinstri arminum, þar
sem menn snem hver af öðmm
baki við nýja formanninum fyrir það
hve einráður hann þótti. Var hann
þegar á næsta flokksþingi, 1954,
búinn að missa meirihlutann, og
varð það að málamiðlun með flest-
um fulltrúum að Stefán Jóhann
drægi sig í hlé, en elsti foringi
flokksins, Haraldur Guðmundsson,
tæki við formannshlutverkinu.
Hannibal gekk úr flokknum og varð
sama ár forseti ASÍ með stuðningi
Sósíalistaflokksins. Síðan mynduðu
Hannibal og fylgismenn hans kosn-
ingabandalag með Sósíalistaflokkn-
um undir nafninu Alþýðubandalag;
breyttist það síðar í fullgildan
stjómmálaflokk og tók við hlutverki-
Sósíalistaflokksins. Hér var að
endurtaka sig áþekkur klofningur
og 1938, með Hannibal Valdimars-
son í hlutverki Héðins Valdimars-
sonar. Færri flokksmenn munu hafa
fylgt Hannibal en Héðni á sínum
tíma, en þó varð nú eins og þá,
talsverð röskun á valdahlutföllum
innan verkalýðshreyfingarinnar.
Bandarískt vamarlið kom til
landsins 1951, í Kóreustríðinu,
samkvæmt samkomulagi sem AI-
þýðuflokkurinn stóð að ásamt ríkis-
stjómarflokkunum. Vera hersins og
samskiptin við hann urðu mikið
hitamál í íslenskum stjómmálum.
Sósíalistaflokkurinn var hemum
vitanlega andsnúinn — NATO-
aðildinni líka — og andstaða við
hann hlaut nokkum hljómgmnn í
Alþýðuflokknum og þá ekki síður í
Framsóknarflokknum. Auk þess
kom fram sérstakur smáflokkur
sem hafði brottrekstur hersins að
meginstefnumáli og fékk þingmenn
lqöma 1953. Svo var komið 1956,
á kosningaári, að Framsóknarflokk-
ur og Alþýðuflokkur tóku upp þá
stefnu að leita samninga um brott-
för vamarliðsins. Jafnframt gerðu
þeir kosningabandalag með þeim
hætti að í hveiju kjördæmi bauð
einungis annar þeirra fram, og var
ætiunin að fylgismenn Alþýðu-
flokksins gætu tryggt Framsóknar-
mönnum kosningu í nokkrum hinna
fámennari kjördæma, en hins vegar
myndu Framsóknarmenn ljá Al-
þýðuflokknum talsverðan fjölda
atkvæða í fjölmennari kjördæmun-
um og þar með tryggja honum
aukinn fjölda uppbótarsæta. Áttu
40% atkvæða, sem flokkamir voru
vanir að ná hið minnsta, að duga
þeim til hreins meirihluta. En fylgi
þeirra varð með allra minnsta móti
— kannski réð aðild Hannibals
Valdimarssonar að Alþýðubanda-
laginu úrslitum — svo að meirihlut-
inn brást. Flokkamir mynduðu
stjórn samt sem áður, en með aðild
Alþýðubandalagsins. Haraldur
Guðmundsson, sem gefið hafði
helsti skýrar yfírlýsingar um að
samstarf við kommúnista kæmi
ekki til greina, dró sig þá í hlé, en
Emil Jónsson varð flokksformaður.
Höfundur er sagnfræðingur.
Svíþjóð:
Sovéskur
sjómaður
flýr skip
Stokkhólmi, 14. mars. AP.
SOVÉSKUR sjómaður flúði skip
sitt á eyjunni Gotland við Svíþjóð
í dag, eftir að hafa neytt skip-
stjórann með vopnavaldi til þess
að sigla til hafnar í bænum Slite
svo að hann kæmist í land, að
sögn sænsku fréttastofunnar TT.
Maðurinn gaf sig þegar fram við
lögregluna og afhenti henni skam-
byssu, sem hann bar á sér. Lögregl-
an segir að maðurinn hafi verið
fyrsti stýrimaður á sovésku haf-
rannsóknarskipi, sem hefur sex
manna áhöfn. Farið verður með
manninn til Visby, þar sem hann
verður yfirheyrður, en. að sögn
lögreglunnar verður farið með mál
hans, eins og um mál pólitísks
flóttamanns sé að ræða. Hafrann-
sóknarskipið hélt aftur úr höfn, eftir
að skipstjóri þess hafði haft sam-
band við sovéska sendiráðið í Stokk-
hólmi.
Grænland:
Hætt við öl-
og* gosdrykkja-
framleiðslu
Nuuk, 14. marz. Frá fréttaritara
MorgTinblaðHÍns, N J. Bruun.
GRÆNLENZKA landstjórnin
hefur um langt skeið haft uppi
áform um að Grænlendingar
framleiði sjálfir handa sér það
öl og þá gosdrykki, sem þeir
neyta. Nú eru hins vegar horfur
á, að hætta verði við þessi áform
sökum þess að Carlsberg- og
Tuborg-verksmiðjurnar 1 Dan-
mörku vilja ekki leggja það fé
fram, sem þarf til þess að koma
upp verksmiðjum í þessu skyni á
Grænlandi.
Landstjórnin hafði gert ráð
fyrir verksmiðjum, sem framleitt
gætu 32,5 millj. flöskur, en nú
halda dönsku verksmiðjurnar
þvi fram, að aðeins sé unnt að
selja 25 millj. flöskur á Græn-
landi og miðað við þær tölur
muni framleiðslan ekki bera sig.
Vonir höfðu staðið til þess, að
fyrirhugaðar verksmiðjur
myndu veita 180 manns atvinnu.
Var ráðgert að koma þeim upp
í þremur bæjum í landinu.
Bandaríkin:
Vilja herinn
reyklausan
Washington, 13. mars. AP.
CASPAR Weinberger, vamar-
málaráðherra Bandaríkjanna,
hefur ákveðið að efna til mikillar
áróðursherferðar gegn tóbaks-
neyslu meðal bandarískra her-
manna, þeirrar mestu, sem um
getur i sögu hersins. Hafði raun-
ar verið lagt til, að tóbakssala
yrði bönnuð í bandarískum her-
stöðvum, en það þótti honum
fuU mikið i ráðist.
Skýrt var frá þessu á þriðjudag
þegar lögð var fyrir þingið skýrsla
um reykingar. »! henni segir, að all
of margir hermenn séu ánetjaðir
tóbaksnautninni. Kemur þar fram,
að í fyrra hafi 47% hermannanna
reykt en 52% árið 1982. Er það
allmiklu hælra hlutfall en meðal
óbreyttra borgara í Bandaríkjunum
en nú er svo komið, að aðeins um
30% þeirra vilja hætta heilsunni
fyrir tóbakið.
Reykingar verða bannaðar á öll-
um samkomustöðum hermanna og
einníg á vinnustöðum þeirra nema
loftræsting sé þeim mun betri.