Morgunblaðið - 16.03.1986, Blaðsíða 57

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. MARZ 1986
57
Sósíaldemókratar geta ekki,
fremur en aðrir, komizt hjá því að
viðurkenna, að innan velferðarríkis-
ins gætir vaxandi togstreitu milli
ólíkra markmiða. Stofnanir vel-
ferðarríkisins, hins félagslega ör-
yggiskerfis og efnahagslegrar áætl-
unargerðar kosta sívaxandi skrif-
ræði, íhlutun og forsjá ríkisvaldsins
um málefni þegnanna:
Hversu hátt verð eru menn
tilbúnir að greiða fyrir „ör-
yggið"? Hvað vilja menn
ganga langt í skattheimtu, f
tekjujöfnunarskyni, á kostnað
hagnaðar fyrirtækja, hagvaxt-
ar og framleiðni?
Þessarar togstreitu milli ólikra
markmiða hefur iengi gætt innan
hugmyndafræði lýðræðisjafnaðar-
manna: Milli kröfunnar um ríkis-
forsjá og miðstýringu annars vegar,
og kröfunnar um aukið lýðræði,
efnahags- og atvinnulýðræði og
valddreifingu hins vegar. Vandinn
er sá að finna jafnvægi milli
forsjár og frelsis.
Það hefur aldrei verið hugsjón
sósíaldemókrata að koma atvinnu-
rekendum, kapítaiistum, á félags-
legt framfærí launafólks. Þeir eiga
að vera eins konar dráttardýr kerf-
isins; menn sem taka áhættu og
um leið afleiðingum gerða sinna, —
og eru gagnlegir til síns brúks.
Á íslandi eru atvinnurekendur í
heilu atvinnuvegunum orðnir að
eins konar lífeyrísþegum launþega.
Þetta er ekki sósíaldemókratísk
I>ólitík. Við skulum fyrir alla muni
forðast að falla í sömu gröf og
lenínistamir: Við skulum forðast
að verða „besserwisser"; forðast að
halda, að við einir vitum; að við
höfum einkarétt á að hafa vit fyrir
öðrum.
Hin hliðin á því máli er sú, að
við hættum að treysta fólki til
að taka sínar eigin ákvarðanir
og bera sjálft ábyrgð gerða
sinna. Hver væri þá orðinn
munurinn á okkur og kom-
múnistum?
Við eigum ekki að drepa dráttar-
dýrið, sem er sjálfstæður og blóm-
legur atvinnurekstur undir lýðræð-
islegri heildarstjóm. Það em engin
búmannshyggindi að blóðmjólka
kúna. Það hefur aldrei verið sósíal-
demókratísk steftia að færa allt
vald frá fólkinu, frá hinum smærri
einingum fyrirtækja, sveitarstjóma
og einstaklinga til pólitískra kom-
missara.
Til þess eru vítin að varast þau.
VII. Jafnvægi frelsis
ogforsjár
Ég legg áherzlu á lýðræðið
umfram jöfnuðinn, á frelsið umfram
forsjána. Frelsið er æðsta gildið,
því að án þess glata önnur gildi
merkingu sinni. Við getum hugsað
okkur að fullkominn jöfnuður ríki
innan fangelsismúranna. Það er
heldur ekkert atvinnuleysi í þræla-
búðum Gúlagsins. Þannig er út í
hött að tala um jöfnuð og velferð,
án frelsis. Frjáls aðgangur að upp-
lýsingum og frelsi til áhrifa á
meðferð valdsins í þjóðfélaginu, hin
lýðræðislega aðferð, er eina leiðin
til að tryggja jafnrétti og velferð
til frambúðar.
Þar að auki er alræðisstjómarfar
ópraktískt. Frelsi einstaklinganna
er forsenda efnahagslegra fram-
fara. Ófrjáisir menn fínna hjá sér
enga hvöt til að vinna yfirboðurum
sínum og sitja því uppi með tóman
disk í þokkabót, eins og Póiveijar
mega nú reyna. Það er hinn „svelt-
andi“ sósíalismi samtímans. Við
emm hins vegar sósíal-demó-
kratar — ekki bara sósfalistar, sem
ekkert kunna fyrir sér annað en
þjóðnýta eymdina.
Framtíð hinnar sósíaldemó-
kratísku hreyfingar mun ráðast af
því, hvort sósíaldemókratar freist-
ast til að lúta fremur forsjá ríkis-
valdsins, eða standa á rétti einstakl-
ingsins og með frelsisbaráttu hans.
Höfundur er formaður Alþýðu-
flokks.
Þingflokkur Alþýðuflokksins 1934. Fremri röð frá vinstri: Stefán Jóh. Stefánsson, Héðinn Valdimars-
son, Jón Baldvinsson, Haraldur Guðmundsson og Sigurjón Á. Ólafsson. Aftari röð frá vinstri: Páll
Þorbjörnsson, Sigurður Einarsson, Finnur Jónsson, Emil Jónsson og Jónas Guðmundsson.
Saga Alþýðuflokksins:
Gleggstu þáttaskílin
1940, þegar tengslin
við ASI voru rofin
eftirHelga Skúla
Kjartansson
í tilefni af 70 ára afmæli
Alþýðuflokksins tók Helgi
Skúli Kjartansson, sagn-
fræðingur, saman ágrip af
sögu flokksins. Morgunblað-
ið birtir hér á eftir 3 kafla
úr þessu ágripi.
Kommúnistar á íslandi
og aðskilnaður ASÍ og
Alþýðuflokks 1940
Um 1920, þegar íslenskir sósíal-
istar þurftu að átta sig á hvort
þeir væru heldur, kommúnistar eða
jafnaðarmenn, mun þeim flestum
hafa verið valið létt að hallast að
jafnaðarstefnunni. Nokkrir yngri
menn gerðust þó kommúnistar,
sumir á stúdentsárum sínum í
Þýskalandi. En sjálfsagt þótti þeim
að starfa í Alþýðuflokknum meðan
þeir voru fáir, og áttu þeir um skeið
nokkurt samstarf við Ölaf Friðriks-
son. Danskir ja.'uaoarmenn vöruðu
flokksforustuna eindregið við því
að láta kommúníska starfsemi við-
gangast í flokknum. En fordæmi
norska Verkamannaflokksins kann
að hafa haft gagnstæð áhrif, auk
þess sem skipulag Alþýðuflokksins
— að vera jafnframt verkalýðssam-
band hlaut að stuðla að umburðar-
lyndi.
Hinn kommúníski kjami innan
Alþýðuflokksins fór heldur stækk-
andi, einkum meðal yngstu flokks-
manna, en jafnframt afmarkaðist
hann skýrar, gerðist æ gagnrýnni
á flokksforustuna, enda orðinn
áhrifalaus um ákvarðanir hennar,
t.d. inngöngu flokksins í Alþjóða-
samband jafnaðarmanna 1926.
Kommúnistamir höfðu áður viss
tengsl við Komintem og stefnu að
flokksstofnun innan vébanda þess.
Af henni varð ekki fyrr en 1930.
I allmörgum einstökum verka-
lýðsfélögum (svo og ungliðafélags-
skap Alþýðuflokksins, jafnvel ein-
staka kaupfélögum) urðu snörp
átök milli jafnaðarmanna og komm-
únista, og höfðu ýmsir betur, jafn-
vel að félögin klofnuðu. í heild var
fylgi kommúnista þó alla tíð miklu
minna, um 8% við Alþingiskosning-
ar 1933 og 37, þegar Alþýðuflokk-
urinn fékk 19%. (Ollu meiri fylgis-
mun 1934 má rekja til innanflokks-
vandamála kommúnista og náðu
þeir ekki þingsætum fyrr en 1937).
Má segja að kommúnistar hafí
hlotið rúmlega þá fylgisaukningu
sem heimskreppan og nýtt sóknar-
skeið verkalýðshreyfíngarinnar
beindu til sósíalísku flokkanna. ■
Áður hafði það í stórum dráttum
farið áreynslulaust saman, að þeir
sem af nokkrum áhuga störfuðu í
verkalýðshreyfingunni væru jafn'-’
aðarmenn að stjórnmálaskoðun.
Frá öndverðu var þó bannað að
stjómarmenn ASÍ/Alþýðuflokksins
störfuðu í öðrum flokkum, en slíkt
bann gat ekki náð til sjálfra stéttar-
félaganna. Nú voru kommúnistar
sums staðar komnir þar til forustu,
jafnvel einstaka fylgjendur Sjálf-
stæðisflokksins, eins og við var að
búast þegar menn voru famir að
ganga í félögin hvað sem stjóm-
málaskoðunum þeirra leið. Alþýðu-
flokkurinn varðist áhrifum and-
stæðinga sinna með því að láta
fulltrúa á þingi ASÍ — sem um leið
var flokksþing — votta fylgi við
stefnuskrá flokksins. Deilur um
þessi efni leiddu til úrgöngu eða
brottvikningar vissra stéttarfélaga
úr heildarsamtökunum. Samsemd
flokks og verkalýðssambands var
farin að hafa óþægilegar aukaverk-
anir.
Afstaða íslenskra kommúnista til
Alþýðuflokksins fylgdi „línu“ Kom-
intem á hveijum tíma um afstöðu
til jafnaðarmanna, og var þar frá
1934 uppi svokölluð samfylkingar-
stefna, stíluð gegn fasistum og
nasistum (sem út af fynr sig voru
ekki innlent vandamál á íslandi þótt
dálítið örlaði á þvílíkri hreyfíngu
meðal ungra Reykvíkinga). Sumum
Alþýðuflokksmönnum kom í hug,
einkum eftir að kommúnistar unnu
fyrstu þingsætin 1937, að taka þá
á orðinu og freista þess að sameina
flokkana að nýju; það væri leiðin
til að varðveita einingu verkalýðs-
hreyfíngarinnar og tengsl hennar
við flokkinn, og á flokksvettvangi
yrðu kommúnistar í svo afgerandi
minnihluta að ekki væri frágangs-
sök að umbera sérskoðanir þeirra.
„Alþýðuflokkurinn
gekk mjög hikandi til
síjórnarsamstarfs við
Sjálfstæðisflokk og
Sósíalistaflokk 1944.
Samvinna við sósíalista
var honum í sjálfu sér
ógeðfelld, enda áttu
flokkarnir í óvæginni
samkeppni um áhrif í
verkalýðshreyfingunni,
og svo voru sár klofn-
ingsins 1938 langt í frá
gróin.“
Héðinn Valdimarsson var aðaltals-
maður þvílíkrar sameiningar. Um
málið urðu geysiharðar deilur í
Alþýðuflokknum sem lyktaði með
því 1938 að Héðni var vikið úr
flokknum, oggekk hann með fylgis-
mönnum sínum til sameiningar við
kommúnista í nýjum flokki, Sósíal-
istaflokknum, sem stóð utan Kom-
intem og átti eftir föngum að þræða
bil beggja, kommúnisma og jafnað-
arstefnu. Ekki var til að dreifa
þeirri forsendu sem Héðinn hafði
upphaflega treyst á, að kommúnist-
ar væru afgerandi minnihluti í
flokknum. Eftir eins árs samstarf
brast jafnvægisforsendan líka þeg-
ar kommúnistar fengu þvf ráðið að
flokkurinn og málgagn hans fylgdu
afdráttarlaust málstað Sovétríkj-
anna f Vetrarstríði þeirra við Finna.
Héðinn dró sig þá í hlé ásamt ýms-
um öðrum.
Þar eð kosningar fóru ekki fram
á þessum árum, verður hvorki full-
yrt hve mikið af fylgjendum Al-
þýðuflokksins hefur í svipinn snúið
við honum baki né hve margir
aðhylltust hann á ný eftir Vetrar-
stríðið, þegar Sósíalistaflokkurinn
virtist afur orðinn sami einangraði
öfgaflokkurinn og Kommúnista-
flokkurinn hafði verið. Hitt var ekki
um að villast, að í verkalýðshreyf-
ingunni klofnaði hin virka sveit
Alþýðuflokksins alvarlega og var-
anlega. Nokkur mikilvæg félög
gengu úr ASÍ og gerðu tilraun til
að halda uppi sínu eigin verkalýðs-
sambandi. Eina leiðin til að tryggja
almenna samstöðu um ASÍ var að
höggva það úr hinum nánu tengsl-
um við Alþýðuflokkinn, og var sú
breyting gerð 1940, en kom að fullu
til framkvæmda tveim árum síðar.
Þar verða gleggstu þáttaskilin í
aliri sögu Alþýðuflokksins.
Allra fyrstu árin hafði Alþýðu-
flokkurinn ekki haft bein tengsl við
bræðraflokkana á Norðurlöndum,
né ASÍ við norrænu verkalýðssam-
böndin. Sendiför Ólafs Friðriksson-
ar 1918 markar upphaf slíkra
samskipta sem fljótlega urðu náin,
einkum við Dani, en einnig við
Norðmenn og Svía þegar hið skand-
inavíska jafnaðarmannasamstarf
færðist í samt lag eftir árekstra
þriðja áratugarins. Ein hliðin á
þessum skiptum Alþýðuflokksins
við bræðraflokkana hefur vakið
áhuga íslenskra sagnfræðinga,
nefnilega fjárstuðningur þeirra við
hann, bæði lán og styrkir, sem
talsvert var um á þriðja og fjórða
áratugnum og voru flokknum veru-
lega til framdráttar. Hann átti jafn-
an við fjárskort að stríða, einkum
vegna þess hve torvelt reyndist að
halda úti dagblaði á mjög þröngum
markaði í andstöðu við flesta þá
sem réðu fyrir auglýsingum.
Á 8. áratugnum voru að nýju
áform uppi um fjárstuðning nor-
rænu bræðraflokkanna við fræðslu-
starf Alþýðuflokksins. Þá varð um
málið nokkurt pólitískt fjaðrafok,
og endaði með því að íslenskum
stjómmálaflokkum var bannað með
lögum að þiggja fé frá erlendum
aðilum.
Hernámsárin 1940-47,
lýðveldi og nýtt
flokkakerfi
Vorið 1940, skömmu eftir innrás
Þjóðverja í Danmörku og Noreg,
var ísland (eins og Færeyjar) her-
numið af Bretum. Islendingar mót-
mæltu hlutleysisbrotinu, en voru
yfirleitt hlynntir málstað Breta í
stríðinu, og ári síðar, þegar Banda-
ríkjamenn tóku við aðalábyrgð á
vömum íslands, var það samkvæmt
opinberri beiðni íslendinga sjálfra.
Var síðan erlendur her í landinu
allttil 1947.
Löngu var ákveðið að íslendingar
myndu nota uppsagnarákvæði
sambandssáttmálans við Dani frá
1918 og stofna lýðveldi 1944.
Raunveruleg sambandsslit urðu við
hemám Danmerkur 1940, og kom
þá upp mikil hreyfíng fyrir því að
flýja lýðveldisstofnun, en Bretar og
Bandaríkjamenn réðu því að frá
því áformi var fallið. Nokkur hreyf-
ing var einnig fyrir því að fresta
lýðveldisstofnuninni þar til eðlilegar
viðræður við Dani gætu farið fram.
Átti sá málstaður einna mest fylgi
í Alþýðuflokknum, en niðurstaðan
varð þó sú að allir flokkar stóðu
einhuga að stofnun lýðveldis 17.
júní 1944.
Stríðið og hemámið urðu íslandi
til framdráttar efnahagslega. Fyrir
aðalútflutningsvömna, fisk, fékkst
uppgripaverð í Bretlandi. Og her-
setunni fylgdi stóraukin eftirspum
innanlands, bæði eftir vörum, og
þó sérstaklega vinnuafli. Hvarf þá
gjörsamlega atvinnuleysi kreppuár-
anna, sem reynst hafði þrálátara á
íslandi en víðast annars staðar.
(Bæði var landið viðkvæmt fyrir
kreppunni vegna mikilla utanríkis-
viðskipta, og svo hafði það orðið
fyrir viðbótaráfalli þegar borgara-
styijöldin á Spáni lokaði saltfísk-
markaði þar í landi 1936).
Þrátt fyrir stríðsgróðann fór
kaupmáttur kauptaxta rýmandi í
fyrstu. Stríðinu fylgdi verðbólga,
og dróst kauplag aftur úr verðlagi.
í ársbyijun 1942, þegar útlit var
fyrir mikla sókn til kauphækkana,
gengust Framsóknarflokkur og